Koʻksuv
Koʻksuv – Toshkent viloyati Boʻstonliq tumanidagi daryo. Chatqol daryosining oxirgi oʻng irmogʻi. Piskom togʻ tizmasining janubi-sharqiy yon bagʻridan boshlanadi. Piskom bilan Mingtuxum togʻ tizmalari oraligʻidan janubi-gʻarbga oqadi. Chorboq suv ombori barpo etilishi bilan Koʻksuv Burchmulla qishlogʻidan bir oz quyida shu suv omboriga quyiladigan boʻldi. Uzunligi 60 km, havzasining maydoni 398 km². Qor va muzliklardan toʻyinadi. Suvi fevral oxiridan koʻpaya boshlaydi, may – iyunda eng koʻp boʻladi. Oʻrtacha yillik suv sarfi 12m³/sek. Koʻksuvga umumiy uzunligi 130 km boʻlgan 70 tacha soy va jilgʻalar quyiladi. Shulardan eng yirigi – Kulosiyosoy (11 km)[1].
| Koʻksuv | |
|---|---|
 Koʻksuv daryosi | |
| Tavsif | |
| Uzunligi | 60 |
| Havzasi | Chorboq suv ombori/Chirchiq daryosi/ Sirdaryo/Kichik Orol dengizi/ Katta Orol dengizi |
| Suv oqimi | |
| Boshlanishi | |
| · Boshlanish joyi | Piskom tizmasi |
| · Balandligi | 3 200 m |
| Quyilishi | Chorboq suv ombori |
| · Quyilish joyi | Burchmulla qishlogʻi |
| · Balandligi | 870 m |
| Joylashuvi | |
| Davlat | Oʻzbekiston |
| Mintaqa | Toshkent viloyati |
| Tuman | Boʻstonliq tumani |
Tavisifi
tahrir
Koʻksuv daryosining uzunligi qariyb 60 kilometrni tashkil qiladi[1]. Daryo manbalari Piskom tizmasining janubiy yonbagʻirlarida, muzliklar va qorliklar yaqinida, Tavalgan va Koʻksuvboshi choʻqqilarida 3800 metrgacha balandlikda joylashgan. Daryo havzasining maydoni 398 kvadrat kilometr[1].
Daryo vodiysi shimoli-gʻarbdan Piskom tizmasi, janubi-sharqdan Koʻksuv tizmasi bilan chegaralangan. Daryo oqadigan dara juda chuqur. Daryoning quyiladigan joyiga yaqin nuqtada koʻmilgan minalarga olib boradigan eski yoʻl bor, undan keyin daryo darasi boʻylab hech qanday yoʻl yoʻq, faqat piyoda yoʻllar bor. Koʻksuv boʻylab yoʻl koʻpincha balandlikka koʻtariladi va yoʻqoladi, vaqti-vaqti bilan ovringlardan (togʻlarda taxtadan qurilgan maxsus yoʻlaklar) oʻtadi. Yuqori suv paytida izning baʼzi qismlari suv ostida qoladi. Daraning yuqori qismida daryoning yarmidan koʻpida oqim boʻylab deyarli oʻtib boʻlmaydi, chunki uni tashkil etuvchi tizmalarning daryoga qaragan yon bagʻirlari nihoyatda tik va qoyali, koʻpincha deyarli vertikaldir. Daryo oʻzining butun oqimi boʻylab Oʻzbekiston hududidan oʻtadi, lekin baʼzi joylarda Qirgʻiziston chegarasiga yaqinlashadi. Koʻksuvning asosiy irmoqlari oʻngdan oqib oʻtadi: Ayriq, Mingjilgʻa, Zambat, Qoʻrumtor, Taktor, Zaxtan va Ustarasoy. Daryo quyilishidan 6-7 km uzoqlikda oʻng irmogʻi Chavatasoy Koʻksuvga kelib qoʻshiladi, quyilish joyiga yaqin joyda tunash uchun qulay makonlar bor. Chavatasoy yaqinida chegara posti bor, Koʻksuvning yuqori oqimiga faqat ruxsatnomalar bilan yoʻl olish mumkin. Koʻksuvning chap qirgʻogʻida kamroq irmoqlar boʻlib, eng kattasi Sebakdir. Koʻksuvning chap qirgʻoq irmoqlarining aksariyati yozda qurib qoladi.
Daryo vodiysining pastki qismidagi, taxminan 30 km uzunlikdagi uchastkalari yarim kilometrgacha kengayib, tor togʻ daralariga yoʻl ochadi. Vodiy baʼzi joylarda qoyatoshlar bilan toʻsilib, koʻllarni hosil qiladi[izoh 1]
Daryo vodiysi
tahrirKoʻksuv vodiysida terakzorlar bilan birga qayinzorlar, doʻlana va yovvoyi olxoʻri chakalakzorlari bor. Chavatasoy bilan qoʻshiladigan joyida akatsiyalar bogʻi bor, bular odamlar tomonidan ekilgan madaniy koʻchatlardir.
Quyilish joyidan 18-20 km uzoqlikda daryo vodiysi kengayib boradi va daryo yaqinida qayinzor joylashgan boʻlib, darhol uning orqasida, yuqorida daryo balandligi 25 metrgacha boʻlgan tiniq qoyalar bilan oʻralgan. Kengligi taxminan 3-4 metr, uzunligi 20-20 metr, uzunligi 25 metr, chuqurligi taxminan 6-7 metr boʻlgan bu qoyalar kanyonlarni hosil qilib, ular orasidan Koʻksuv daryosi oqib oʻtadi. Sayyohlar uchun sevimli boʻlgan bu goʻzal joy „dara“ deb nomlanadi[izoh 2]. „Dara“ dan yuqorida daryo havzasi kengayadi va suv oqimi va sathi kechib oʻtish mumkin boʻlgan darajaga tushadi.
Quyilish joyidan taxminan 22-23 km uzoqlikda, Piskom tizmasida joylashgan muzliklardan boshlanadigan kattagina Mingjilgʻa daryosi oʻng tomondan Koʻksuvga quyiladi. Mingjilgʻa boʻylab vaqtinchalik koʻprik bor.
Koʻksuvning quyilish joyidan 30 km uzoqlikda unga oʻng irmogʻi – Ayriqsoy quyiladi va shu yerda Ayriq trakti joylashgan[izoh 3]. Bu yerda qayin, terak, baland daraxtlar oʻsadi. Bu joydan bir necha kilometr uzoqlikda Ayriq daryosi boʻyida „Moviykoʻl“ deb ham ataladigan Kichkinakoʻl koʻli bor[2]. Ayriq va Koʻksuvning qoʻshilish joyi roʻparasida Olam dovoni joylashgan boʻlib, u orqali Sovet davridagi mashhur sayyohlik yoʻnalishi – Olam halqasi oʻtgan. Sayohatning birinchi yarmi Koʻksuv daryosi boʻylab borib, dovondan oʻtgan, soʻngra tushib, Qirgʻiziston hududi orqali Chatqol daryosi boʻylab uning Chorboqqa quyilishigacha choʻzilgan. Hozirda Olam dovoni Oʻzbekiston va Qirgʻiziston davlat chegarasida joylashgani uchun bu yoʻnalish mavjud emas.
Togʻ koʻllari
tahrirAyriqning quyilishidan yuqorida baland togʻ koʻllari bor, bir vaqtlar ularning soni 3 ta boʻlgan, hozirda ikkitasi qolgan: Quyi Sarikam (Koʻksuv) va Yuqori Sarikam (Koʻksuv), sayyohlar eng kam tashrif buyuradigan koʻllardan biri. Quyi Koʻksuv sayyohlar uchun pastdan, Ayriqdan, daryo boʻylab tez-tez oʻtish yoki yuqoridan Ozerniy dovonining qoyali tizmasidan oʻtish mumkin. Dengiz sathidan balandligi taxminan 1750 m, maksimal uzunligi taxminan 0,37 km, oʻrtacha kengligi 0,06 km, chuqurligi haqida maʼlumot yoʻq. Yuqori Koʻksuv koʻli ancha katta, dengiz sathidan balandligi taxminan 2000 m, maksimal uzunligi taxminan 1 km, oʻrtacha kengligi 0,150 km, chuqurligi haqida maʼlumot yoʻq. Daryoning boshlanish joyidan Ixnoch va Koʻksuvboshi dovoni orqali kirish mumkin. Koʻl qirgʻogʻi boʻylab oʻtish qiyin va xavfli – bu kamdan-kam hollarda amalga oshiriladi[3].
Koʻksuv daryosi vodiysi sayyohlar va togʻlarda yozgi taʼtilni sevuvchilarning sevimli joyidir[4].
Izohlar
tahrir- ↑ Koʻksuvdagi koʻllar, odatda, sel oqimi natijasida hosil boʻladigan tosh va qoyalarning tabiiy toʻgʻonlaridan hosil boʻladi. Biroq, suv toshqinlari va sel oqimlari koʻpincha ilgari shakllangan toʻgʻonlarning buzilishiga yordam beradi. Masalan, 1964-yilda Mingjilgʻa daryosi Koʻksuvga quyiladigan joyda daryo toʻsilgan va shu yerda Nok deb ataladigan kichik koʻl hosil boʻlgan. Biroq, 1991-yilda yangi sel toʻgʻonni yuvib yubordi va bu koʻl suvi quyi oqimga qarab oqdi. Natijada sel oqimi kuchayib, Koʻksuv daryosining pasttekisligini vayron qildi va Koʻksuv manbasi yaqinidagi GESning temir-beton konstruktsiyalariga zarar yetkazdi. Xuddi shunday, SSSR davridagi sayyohlik xaritalarida koʻrsatilgan Nok koʻliga qaraganda ancha uzoqroq boʻlgan Koʻksuv daryosidagi yana bir koʻl 1994-yilda suv toshqini tufayli vayron boʻlgan.
- ↑ Daraga kiraverishda suv oqimi tez boʻlib, toshga kuchli urilib, diametri 5 – 6 metr boʻlgan suv aylanmasini hosil qiladi. Bundan tashqari, katta chuqurlik tufayli daryoning yuzasi silliq va sokin. Ushbu kanyonning oʻrtasida boʻshliqning kengligi 5 metrgacha yetadi. „Daraning“ ikkala tomonida vertikal tik qoyalar bor, daradan chiqishda qumli qirgʻoqli kichik koʻrfaz hosil boʻladi va uning yonida qayin bogʻi joylashgan. Bu joyning koordinatalari: 41°39’8"N 70°15’22"E
- ↑ Dengiz sathidan balandligi 1500 m
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ „Топонимы Угам-Чаткальского Национального Парка“ (ru). www.orexca.com. 2018-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 23-noyabr.
- ↑ „Озера Ташкентской области“. 2012-yil 18-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-noyabr 2023-yil.
- ↑ „КОКСУ – ГОЛУБАЯ ВОДА“ (ru). orient-tracking.com. Qaraldi: 22-noyabr 2023-yil.
Havolalar
tahrir- „Maftunkor Shovurko‘l, muzdek Ixnachko‘l va Bo‘stonliqdagi purviqor tog‘larga fotosayohat“ (uz). www.daryo.uz. Qaraldi: 2023-yil 23-noyabr.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |