Parkinson kasalligi

Parkinson kasalligi, titroq falaj — markaziy nerv sistemasining surunkali kasalligi. Ingliz vrachi James Parkinson 1817-yili taʼriflab bergan Parkinson kasalligida muskullar taranglashadi, yuz harakatsiz boʻlib, qotib qoladi, bemor mayda qadam tashlab yuradi, harakatlari cheklanadi, hatto kiyinish, tugmalarni qadashda qiynaladi. Titroq falaj koʻproq qoʻl panjalaridan boshlanadi (bemor goʻyo barmoqlari bilan sharchalar yasayotgandek harakat qiladi); bemorning boshi, oyoqlari ham titraydi, bemor qimirlamay turganda yoki juda hayajonlanganida, odatda, titroq kuchayadi, harakatlanganida kamayadi va uxlagan paytida bosiladi. Bemor buyruq bilan osonroq harakat qiladi. Uy sharoitida vrach tavsiyasiga koʻra, muskullar taranglashuvini turli xil mashqlar yordamida bartaraf etish mumkin, bu mashqlarni yaxshisi iliq suvda qila boshlagan maʼqul (u muskullarning boʻshashuvini osonlashtiradi). Bunday bemorlarga tinch sharoitda qoʻl, oyoq va tanani mashq qildirish uchun yengil gimnastika bilan shugʻullanish, aniq harakatlar: mozaikalar yigʻish, bolalar kubiklarini terish foydalidir. Parkinson kasalligiga chalingan bemorlarni (juda qiyin boʻlsa ham) oʻz-oʻziga qarashga va imkoniyat doirasida uydagilarga yordam berishga oʻrgatib borish lozim, chunki shular ham jismoniy mashq hisoblanadi. Hamma dori vositalari vrach koʻrsatmasiga binoan berilishi lozim.

Tadqiqot tarixi

Tarixan, Misr papirusida miloddan avvalgi 12-asrda fir’avnlardan birida Parkinson kasalligiga mos keladigan alomatlar bor edi. Muqaddas Kitobda esa titroqlarni boshdan kechirgan odamlar haqida yozilgan. Ayurveda ishlarida titroqlar, cheklangan harakat, beixtiyor tupurik va Parkinson kasalligiga mos keladigan boshqa alomatlar ham tasvirlangan.Ularni davolashning faqat bitta usuli koʻrsatilgan — bu turli noʻxat sabzavotlaridan foydalanish. Qadimgi Rimning mashhur shifokori Galen Parkinson kasalligini tasvirlab bergan va uning alomatlarini 2-asrda qayd etgan. Galendan keyin Parkinson kasalligi faqat 17-asrda qayta tasvirlangan. Gollandiyalik shifokor Frensis Silvius Parkinson kasalligiga mos keladigan boshqa silkinish turlarini eslatib oʻtadi va nemis olimi Leronymus Gobius parkinsonizmga muvofiq kasal odamning yurish xususiyatlarini tasvirlab beradi. Jon Hunter parkinsonizm sindromi bilan ogʻrigan odamning batafsil tavsifini beradi.

Jeyms Parkinson 1817-yilda yozilgan asarida Parkinson kasalligiga chalingan 6 kishini oʻrganib chiqdi va barcha tavsiflarni kitobiga kiritdi. U kasallikning rivojlanish dinamikasini kuzatganidan keyin bir nechta xulosalarga keldi.Jeyms Parkinsonning ishi 40 yil davomida eʼtiborga olinmadi. U.Gowers, S.Uilson, V.Erba va J.Charcot nevrologlarining oddiy tadqiqotlari Parkinson kasalligining alohida kasallik sifatida tan olinishiga katta hissa qoʻshdi. Parkinson kasalligi alohida kasallik sifatida qarala boshlaganidan soʻng, bu kasallik belgilarini keltirib chiqaradigan tanadagi qanday tuzilmalar zarar koʻradi, degan savol tugʻildi. 19-asrning oxirida fransuz nevrologi Eduard Brissot Parkinson kasalligining rivojlanishiga subtalamus yadrosi va oʻrta miyaning shikastlanishi sabab boʻlgan degan xulosaga keldi. 1912-yilda Friderik Levi Parkinson kasalligiga mos keladigan miya ildiz hujayralarida oʻziga xos hujayralar qoʻshilganligini payqadi. Keyinchalik bu hujayralar Lyui jismlari deb atala boshlandi. 1919-yilda rus nevrologi K.N.Tretyakov kasallik davrida yuzaga keladigan asosiy patologik oʻzgarishlar qora moddada sodir boʻlishini aniqladi. Tretyakovning bashoratlari tibbiyot hamjamiyati tomonidan tan olinmadi. Faqat 1948-yilda nemis patologi Rolf Xasper bu farazni isbotlaganidan keyin Tretyakovning ishi qabul qilindi.

Kasallik asosidagi biokimyoviy o‘zgarishlar faqat 1950-yillarda o‘rganila boshlandi.Shvetsiyalik farmakolog Arvid Karlsson 2000-yilda Parkinson kasalligi rivojlanishiga katta hissa qoʻshadigan neyrotransmitter boʻlgan dofaminni oʻrganish uchun fiziologiya va tibbiyot boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻldi. Va Lyui jismlarining tarkibi faqat 1997-yilda toʻliq tushuntirilgan.

Kasallik tarixi va tabiatini oʻrganish bilan bir qatorda davolash usullari ham rivojlandi. 19-20-asrlarning nevrologlari alkaloid va belladonna atropinidan foydalanish davolashda yaxshi natijalarga olib kelgan degan tushunchalarga kelishdi.1939-yilda jarrohlik davolash usullari ham koʻrib chiqildi. Ushbu usulga koʻra, bazal gangliyalarni yoʻq qilish amalga oshirildi.Afsuski, keyingi 20 yil davomida ular davolash usullari kerakli natijalarga olib kelmasa ham, jarrohlik davolash usulini yaxshilashga harakat qilishdi. Shunday qilib, levodopa antikolinerjik preparati klinik davolashga kiritilgunga qadar, bazal yadrolarni jarrohlik yoʻli bilan buzish Parkinson kasalligini davolashning asosiy usuli edi. 1980-yillarning oxirida elektr impulslari bilan chuqur miya tuzilmalarini ragʻbatlantirish mumkin boʻlgan davolash sifatida tan olingan.

Yana qarang

• Parkinsonizm