Qoʻnanboy Uskenbayovich

Qoʻnanboy Uskenbayovich, Qoʻnanbay hoji (1804, Sobiq Semipalatinsk viloyati Chingʻistoni, Oqshoq qishlogʻi — 1886, u yerda) — bi, katta sulton, Abayning otasi, atoqli arbob.

Qo'nanboy Uskenbayovich, Qo'nanbay hoji
qozoqcha: Құнанбай Өскенбайұлы
Tavalludi	1804
Vafoti	1886
Turmush oʻrtogʻi	Kunke, Uljan, Aygiz, Nurganim
Bolalari	Kudayberdi, Taniberdi, Abay, Iskak, Ospan, Xaliulla, Smagul
Otasi	Uskenboy Irgizbayuli
Onasi	Zere Bektemitqizi

Qoʻnanboy va Boʻjey orasi

„Qunanboyning jinoiy ishi“da yer nizosi katta o‘rin tutdi. Asosiysi, Bo'jeyning yer nizosi. 1846-yilda Qoʻnanboy va Bo'jey oʻrtasida. Hozirgacha yaxshi edi. Qoʻnanboy uni doim g‘amxo‘rlik qilib, tengdosh sifatida ko‘rardi. U hal qilish qiyin boʻlgan bahslarda Bojeyga ishonardi. U ham xuddi shu kumush muhrni yasadi. Serjant unvoni va hukumatning faxriy yorliqlari bilan taqdirlangan. Shunday bo‘lsa ham, Qoʻnanboyning zulmi kuchayib, o‘rtalaridagi kelishmovchiliklar oshkora bo‘lib, oxir-oqibat katta adovatga aylanib ketadi. 1853-yil Boʻjey vafotidan keyin Qoratoy Sapaquli va Kenjali Aytiuli boshchiligidagi guruh shikoyatni toʻxtatmay, Qoʻnanboyni ayblab, partiyani ikkiga boʻlishni soʻradi. Boʻjeyning bolalari — Jabay, Nurmoldalar va hokim G.A.Kolpakovskiyga qayta-qayta shikoyat qilib, olib ketgan joylarini ishqalaydi. 1846-yil va bu tortishuv 1866-yilda boshlangan. Qushik-Tobiqt bolisining hokimi Qoʻnanboyning oʻgʻli Xudoyberdi vafot etib, 20-21 yoshlarga endigina kirgan Ibrohim (Abay) Qoʻnanboyovich boʻyi saylangandan keyingina hal boʻladi. Qoʻnanbay prokuraturasi ishida koʻplab qotilliklar qayd etilgan. Ammo tergovchilar Qoʻnanboyni ayblash uchun dalil topa olishmadi. Qoʻnanboyga qo‘yilgan ayblardan biri Qodar va Qamqaning o‘limidir. Ammo arxivda bu haqda hech qanday maʼlumot yoʻq.

Qo'nanboy Semey viloyati Qaragʻandaning mustaqil yordamchisi boʻlgani haqida maʼlumotlar mavjud. Makkaga borib, 70 yoshida hoji bo‘lgan Kunanboy esa hozir parda ichida (yolg‘on dunyo so‘zlariga aralashmay) jimgina yotib, umrini xudosiga sig‘inish bilan o‘tkazmoqda. Qo'nanboy haqida ko‘plab rivoyatlar bor, Balta, Quanishbay kabi shoirlarning el orasida obro‘-eʼtiborini madh etgan shoirlarning sheʼrlari bor. Muxtor Auezov taʼbiri bilan aytganda, „Qunanboyning boshida juda ko‘p qarama-qarshiliklar bor edi. U feodal davrining farzandi, sinfi, mehnati va xarakterida o‘z davrining yaqqol belgisi bor“.

Auezovning „Abay yoʻli“ dostonida Qoʻnanboy mintaqasidagi real hayotiy materiallar badiiy yechim topdi. To‘biqti viloyatining Qoʻnanboyidan adabiy qahramon Qoʻnanboy yaratilgan. Qoʻnanboy bilan to‘liq tanishish Abayni puxta o‘rganishimizga yordam beradi.

Qozoq shajarasida Kunanboyning ajdodlari quyidagicha taqsimlangan: Arg‘in - Qo‘tan-Dayrxo‘ja — Qoraxo‘ja — Kenjesopi — To‘biqti.

 — Rispetek — Musabay — Suyirbas — Sary — Kichik — Oytek — Oljai — Aidos

 — Irgʻizboy — Uskenbay — Qoʻnanboy .

Xalq solnomalariga, shoirlariga nazar tashlasak, bu bobolarning hammasi ham zaif odamlar bo‘lmaganini ko‘ramiz.Avvalo, „Arg‘inning bobosi Qo‘tan shoiri“ degan jozibali ibora butun mamlakat bo‘ylab tarqaldi.

Alashda Arg‘in bobo aqlli tug‘ilgan,

Bu odamning ruhi boshqalardan farq qiladi.

Arg‘inning bobosi Qo‘tan shoir edi.

Sheʼr bizdan kelgan bo‘lsa kerak.

Shoir Janakning sheʼri ham bor. Binobarin, Argʻin avlodlari shoir, xonanda, notiq boʻlib yetishganini koʻrish mumkin. Qoʻtandan keyingi bobosi Dairxoʻja oʻng tizzasida turgan Abulxayrxonning ishonchli raqsi edi.Uning so‘zli adolati haqida yurt „Oqxol bi“ deb hayqirdi.O‘sha Oqjo‘l raqsi Qora Qipchoq Qobillonni qahramonlarcha o‘ldiradi.Shunda Qo‘tan shoir o‘g‘liga aza tutdi:

Qobilanda nima bor edi, bolam!

Sakson yoshdan oshganingda, to‘qsondasan,

Orqa miyam singan, turolmayman! . .

dedi. Shoir Qo‘tan qalamiga mansub bu nola bugungacha xalq og‘zida aytiladi. Kenjesopi Qoraxo‘janing cho‘qintirgan onasidan tug‘ilgan. Qanjigali va Tobiqti bu Kenjesopydan. Ularning ikkalasidan ham o‘sha paytda mamlakatni boshqargan kuchli shaxslar chiqqan. To‘biqti va Musaboydan Rispetek tug‘ilgan. Musabay raqsi — Az Janibekxonning taniqli va obroʻli chechen bi. O‘sha Musaboydan Suyirbosh, Ali, Qo‘jabergen, Sari ismli qahramonlar chiqqan. Ular mashhur Esimxonning ishonchli sarkarda qahramonlari bo‘lib, ko‘plab yurishlarda qatnashgan. Turkiston shahri dushmanlardan ozod bo‘lgach, Ali botir Turkiston xoni Tursinning qizi Qo‘ng‘irbikeni olib kelib, ukasi Sariga nikohlab beradi. Sarining cho‘qintirgan onasidan Mambet So‘fi va Kishik tug‘ilgan. Kichkintoyni „Kuchik“ deb atashgan.Oʻsha bolaning boshidan mashhur Anet (keyinchalik „Anet bobo“ deb ataladi) tugʻilgan. Anet bobo ilohiy koʻruvchi va ruhoniy edi. U kelajakni bashorat qila oladigan muqaddas inson edi. 1723-yilda jung‘orlar bosqinida bo‘lgan urushda olti farzandi bilan dushman tomonidan halok bo‘lgan. Bitta kelin ikki qatlamdan omon qoladi va o‘g‘il tug‘adi.Yaxshi bobosining so‘nggi tuyog‘i sifatida ismi „Baqay“. Aytekning bobosi o‘sha Baqaydan. Aytekning cho‘qintirgan onasidan O‘ljay, To‘qaldan esa Bayburiy va Kalkaman tug‘ilgan. Boybo‘ri davlatni boshqargan ko‘zga ko‘ringan shaxs bo‘lgani uchun uni „Bo‘ken“ deb atashgan.Bugungi „Bo‘ken bolalar“ o‘sha Boybo‘ridan tarqaldi.Qalqaman esa sirli va jasur yigit.U singlisi Mayrni sevib qoladi.Anet Bi uni oʻlimga hukm qildi. Bining buyrugʻiga koʻra,Qalqaman kamon bilan yigitlar oldidan oʻtadi, lekin u ogʻir jarohat oladi va tirik qoladi.Olatov Qalqaman yurtidan achchiqlanadi.U Yettisuvda oʻtlab yurgan amakisi Uysinlar qishlogʻida panoh topadi. Bugungi Olmaota yaqinidagi „Qalqaman qishlog‘i“ o‘sha Qalqamanning qoldiqlari.

Afsona

Og‘a Sulton Qoʻnanboy Abaq-Kereyga kelgani haqida hikoya qilinadi. Arslonning oqsoqol sultoni Qoʻnanboyning Semipalatinskning uzoq sharqidagi Abaq o‘lkasiga kelayotgani haqidagi xabar qozoqlar va mo‘g‘ullar orasida keng tarqalgan bo‘lsa kerak. Ayni damda Qoʻnanboy yurtiga borish munosabati bilan Kereydan tinchlik olaman, deganlarning hammasi darhol jo‘nab ketishdi. Yurt oqsoqollari yig‘ilib, uni kutib olish uchun Kaba daryosi bo‘yida uy qurdilar. Abak, Shabu bi, Shegetay botir,Shal, Janto‘re bi,Bayqan,Koʻken oqsoqollari yig‘ilib, kengash tuzdilar:

 — Yurtimizga dogʻ tushirmasdan kutamiz.

— silkitdi. Mehmonlar go‘yo sut sog‘ib tikilgandek tizilgan o‘yilgan oppoq uylarni to‘ldirgandan so‘ng, markaziy zal — sho‘rolar uyi hurmatli mehmonlar bilan to‘lgan bo‘lsa kerak. Urug‘ning shonjarlari joylashgan joyga o‘rnashib olgach, mezbon Shabu gapira boshlaydi.Vakolatni urugʻning sudyalari yoki mamlakat sudyalari berishi kerak.Shunday qilib, ular bir-birlariga taqdimot qilishayotganda, oʻrindigʻini topa olmay qolgan toʻrttadan biri eshik oldida notiq gap boshladi.Echki terisidan qora chopon kiygan, kamarini echki terisidan osilgan bir yigit Kunanboyga murojaat qildi:

 — Nutqni qanday boshlaymiz?! Atrof-muhitimiz chuqurlashgan, yerimiz vayron bo‘lgan, ko‘chib, joy izlab ko‘chib yurgan yurtmiz. Biz yashayotgan joy qalin o‘rmon va o‘rmon o‘rtasida. Ularda beshikning belgisi, to‘shak naqshi yo‘q, faqat „olsam, beraman“ deb biladi. Yuragi bir, qalbi bir, qonuni bir akaning o‘g‘li o‘zidan boshlay olmaydimi? — u aytdi.

Shunda oqsoqol Sulton Qoʻnanboy tirsagiga suyangan yostiqdan boshini ko‘tarib, payshanbaga diqqat bilan qaradi.

 — Balki, balki, balki u. Bu sodir bo‘ladi, og‘zi ko‘zguga to‘la, bo‘g‘zida ulkan kulrang ilon bor yigit. „Uchrashuv boshlanmadimi?“ dedi u.

Yosh bo‘lsa ham, o‘shandan beri Abak yurtining o‘rtasida tanilgan. Keyinchalik, Abak mamlakati oliy martabali raqsni saylaganida, hokimiyat vakillari: „Oqsoqol Sulton Kunanboy kelgandagi katta majlisda qozoq va mo‘g‘ul, nayman va uak shahzodalari va raqqoslari, notiqlari va arboblari bir joyga yig‘ilib, o‘rtaga chiqishga kirishdilar, to‘da bo‘lib gapirdi, bobosi Sulton Qoʻnanboy so‘z boshladi.“ Uning mohir, mard, raqqosa, mashhur notiq, ravon so‘z ekanligini aytib, mamlakat unga katta hurmat ko‘rsatdi.O‘sha majlisda ustozi duosini oldi.

Afsona

Qoʻnanboy Makkaga borib, hajga imzo chekkan yilning qishida bir guruh odamlar uning uyida mehmon bo‘lib qolishgan. „Dehqon qaytsa tuzalib ketadi, chorva qaytib kelsa omon qoladimi?“ deyishdi, ular aytishdi.Keyin Kunek:

 — Dehqon oʻn yoshga toʻlganda,

Sizning otingiz yurakka ega boʻladi.

Kattalashgan it vahima qiladi,

Bu juda qadrlanadi.

Sizning qizingiz baxtli boʻladi.

Sizning chorva mollaringiz sotiladigan boʻladi.

Sizning oʻtlaringiz unumdor boʻladi,

Bu sizning chorva mollaringizni yuqtiradi.

Oʻgʻlingiz oʻqimishli boʻladi.

Sizning xizmatkoringiz sodiq boʻladi,

va bir muddat to‘xtab, yo‘lini quyidagicha davom ettiradi:

Chapga burilganda:

Sizning minadigan otingiz choʻpon boʻladi.

Oʻsgan it yomon boʻladi.

U juda ziqna boʻladi,

Sizning qizingiz uysiz qoladi.

Chorvangiz bozorsiz qoladi.

Sizning oʻtlaringiz bepusht boʻladi,

Bu sizning chorva molingizga taʼsir qilmaydi.

Oʻgʻlingiz oʻqimagan boʻladi,

Sizning xizmatkoringiz ishonchsiz boʻladi. . .

Aumin!