Qoraxoniylar tili

Qoraxoniylarli tili (Xoqoniya tili, Qoraxonlicha yoki Xoqoniya lahjasi) qadimgi turkiy tillardan biri hisoblanadi. Turkiy tillarni qadimgi, oʻrta va yangi kabi uch davrga ajratgan turkologlarning fikriga koʻra Qoraxoniylar tili oʻrta turkiy til davrining dastlabki davrini boshlab bergan edi. Bu fikrga qoʻllab-quvvatlovchi turkologlarning fikricha X va XV asrlar oʻrta turkchaning asri sanaladi. XIII asrdan boshlab turkiy tillarning (shimol) sharq va (janub) gʻarb sifatida ikki qoʻlga boʻlinadi, deb hisoblagan boshqa tadqiqotchilar Qoraxoniylar tilini qadimgi davr turkiy tillariga oid deb hisoblashadi. Bugungi kunga qadar yetib kelgan matnlardan koʻrinadiki, XI va XII asrlarga oid boʻlgan Qoraxoniy tilining qadimgi uygʻur tili bilan zamondosh boʻlganini tasdiqlaydi.

Qoraxonli tili
Alifbosi	Arab alifbosi va Uygʻur yozuvi
Til kodlari
ISO 639-3	xqa

Tarixi

Qadimgi turkiy tillar davri V-XV asrlarni oʻz ichiga oladi. Ligetining tavsifiga koʻra bu ham oʻz navbatida uch davrga boʻlinadi:

a) Moniy va Budda tarjimalari bilan Uygʻur yozuvining qurilish davri.

b) Chigʻatoy davrining yozuv tili davri

s) Qipchoq va ogʻuz tiliga oid yodgorliklar davri.

Xoqoniya tilini qadimgi Qoshgʻar tili deb ham atash mumkin. Bu ayni paytda qadimgi Turkiy xalqlarning XIV asr boshlariga qadar foydalangan adabiy tilidir. Qoraxoniylar tili va gʻarbdagi Xorazm tili moʻgʻullar va undan keyingi Temuriylar davrida oʻz oʻrnini Chigʻatoy tiliga boʻshatib bergan edi.

Alfabeti

Saqlangan shakli	Tugash	Oʻrta	Boshlangʻich	Nomi	Harflarning tarjimasi	Hozirgi shakli
ﺍ	ﺎ	—		elif	a, â	a, e, â
ﺀ	—			hemze	ˀ	', a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	be	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	pe	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	te	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	se	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	cim	Ch, ch	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	chim	ch	ch
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ha	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	hı	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		dal	d	d
ﺫ	ﺬ	—		zel	z	z
ﺭ	ﺮ	—		re	r	r
ﺯ	ﺰ	—		ze	z	z
ﮊ	ﮋ	—		je	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	sin	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	shın	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	sad	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	dad	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	tı	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	zı	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ayın	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	gayın	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	fe	f	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	kaf	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	kef	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	gef¹	g	g, ğ
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	nef, sağır kef	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	lam	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	mim	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	nun	n	n
ﻭ	ﻮ	—		vav	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	he	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		lamelif	lâ	la
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	ye	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Qoʻshimcha ishlatilgan harflar

Butun turkiy tillarda faol foydalanib kelingan harflar oʻn sakkizta hisoblanadi. Yozuv tilida oʻrniga ega boʻlmagan, ammo soʻzlashuvda kerakli boʻlgan yana yettita harf mavjud. Turkiy tillarini bu harflarsiz tasavvur qilib boʻlmaydi. Bular:

p	p
j	c
rۛ	j
f	f
g'	g
k	g
ڭ	ng

Unli harflar

qalin unlilar	Yengil unlilar
a	e, e
I	i
U	u
u	ü

Asarlar

Keyingi asrlarda Gʻaznaviylar va Saljuqiylar turkiy tilda koʻra koʻproq forsiy tilga ahamiyat berishgan boʻlishsa ham turkiy qabilalarning ulugʻ kishilari va baʼzi hukmdorlar bu tilga katta eʼtibor bilan qarashgan edi. Natijada soni 21 taga yetgan asarlar yoziladi. Bulardan bizgacha yetib kelgan eng muhimlari quyidagilar:

Qoraxoniylar davrida birinchi bor Xoqoniya tilida yozilgan Yusuf Xos Hojibning „Qutadgʻu bilig“ asari, u bilan deyarli bir vaqtda yozilgan Mahmud Qoshgʻariyning „Devonu Lugʻatit Turk“ asari. Va, Ibn Muhanna aytib oʻtgan toʻrtta asar hamda Abu Hayyan aytib oʻtgan „Bilik“ nomli asar afsuski bizgacha yetib kelmagan. Bundan tashqari Qoraxoniylar davrida Chuchu ismli bir shoirning yashab ijod qilgani ham manbalarda qayd qilib oʻtilgan.