Vikipediya

Saudiya-Yaman toʻsigʻi

Saudiya-Yaman toʻsigʻi (arabcha: الجدار السعودي اليمني) Saudiya Arabistoni tomonidan 1,800 kilometrli Yaman bilan chegara boʻylab qurilgan toʻsiq. Toʻsiq uch metrli quvur liniyasidan yasalgan konstruktsiyadir. U baland beton bilan toʻldirilgan, „Yaman bilan hozir toʻliq demarkatsiya qilingan chegara qismlari boʻylab xavfsizlik toʻsigʻi“[1][2] vazifasini bajaradi va elektron aniqlash uskunalari bilan jihozlangan[3].

Yaman xaritasi, Saudiya Arabistoni shimolida joylashgan

Infiltratsiya va terrorizmga qarshi kurashish maqsadida toʻsiq qurilishi 2003-yil sentabr oyida boshlangan[4]. 75 kilometrli saudiyaliklar tomonidan toʻsiqning qurilishi boshlangach, Yaman hukumati 2000-yilda imzolangan chegara shartnomasini buzganligini aytib, keskin eʼtiroz bildirdi[5]. Shunday qilib, Saudiya Arabistoni 2004-yilning fevralida qurilishni toʻxtatishga rozi boʻldi.

Tarixi

tahrir

Yaman va Saudiya Arabistoni 2000-yilda, 65 yillik oraliq toʻqnashuvlardan soʻng, nihoyat, 2000-yilda Jidda chegara shartnomasini imzolash orqali chegarani demarkatsiya qilish boʻyicha kelishib oldilar[2][6].

Valiahd shahzoda Sulton bin Abdulaziz, shuningdek, bosh vazir oʻrinbosari va mudofaa vaziri boʻlgan, uzoq vaqtdan beri Yaman bilan aloqani barqarorlashtirib kelganlar. Bir necha oʻn yillar davomida u Yamanlik aloqalar va maʼlumot beruvchilar tarmogʻiga pul toʻlab kelardi. Saudiya Arabistonining Yamanning ichkiishlariga „aralashuvi“ Yaman tomonida norozilikni keltirib chiqardi. Sulton shuningdek, 1980 va 1990-yillar davomida Saudiya Arabistonining Yaman siyosati va homiyligining asosiy oʻchogʻi boʻlib qolgan Yaman ishlari boʻyicha kichik maxsus loyihani ham boshqargan, bu loyiha 2000-yildan boshlab zaiflashgan. 2000-yilda Jidda shartnomasi imzolanmagunga qadar uning yillik byudjeti yiliga 3,5 milliard dollarni tashkil qiladi deb hisoblangan. Ammo 2011-yil boshida ham „subsidiya olmoqchi boʻlganlar soni minglab kishilarni tashkil etardi[7]. Saudiya Arabistoni Yaman markaziy hukumatini zaiflashtirishni qoʻllab-quvvatlaydigan qabila elitalari[8] ortida giyohvand moddalar savdosi ortida turibdi[9][10]. Yaman tomoniga koʻra, Saudiya Arabistoni „yamanlik kontrabandachilarni terrorizmni qoʻllab-quvvatlaganlikda ayblash orqali“ haddidan oshib ketdi, chunki „chegara orqali qurol-yarogʻi boʻlgan yoki boʻlmagan taqdirda ham terrorchilar Yamanni ayblab boʻlmaydi“[11].

2004-yil fevral oyida Misr va AQShning keng koʻlamli diplomatik saʼy-harakatlaridan soʻng Saudiya Arabistoni qurilishni toʻxtatishga qaror qildi va Yaman qoʻshma patrullarda qatnashishga va kontrabanda va infiltratsiyani cheklash uchun qoʻriqlash minoralarini oʻrnatishga rozi boʻldi[12]. Biroq, 2006-yil oktabr oyida Saudiyaning Iroq bilan chegarasi boʻylab yana bir devor qurish rejalari maʼlum boʻlgach, Saudiya Arabistoni janubiy chegaralari boʻylab xuddi shunday, ammo qisqaroq, xavfsizlik toʻsigʻini qurish orqali nisbatan muvaffaqiyatga erishdi. Bu bilan har yili Yamandan Saudiyaga ish qidirib, uni kesib oʻtuvchi 400 000 noqonuniy muhojirlar soniga nuqta qoʻyildi. Saudiya hukumati, shuningdek, toʻsiq „inqilobiy islomchilarning Yaman orqali kirib kelishining oldini olish uchun saʼy-harakatlarini osonlashtirgan“ deb hisoblaydi[13]. 2007-yil fevral oyida Arab Times gazetasi „saudiyaliklar bir necha yillardan beri Yaman bilan oʻzining gʻovakli chegarasini toʻliq oʻrab olish uchun 8,5 milliard dollarlik loyihani jimgina davom ettirmoqda“ deb xabar berdi[14].

2008-yil yanvar oyida Saudiya Arabistoni hukumati Harad tumanida chegara boʻylab devor qurishni boshladi. Mahalliy shayxning taʼkidlashicha, devor qurilishi Yaman va Saudiya fuqarolarining erkin yurish huquqlarini belgilab beruvchi Jidda chegarasi shartnomasini buzgan. Mareb Press axborot sayti Yamandagi harbiy manbaga tayanib xabar berishicha, Yaman chegarachilari qurilishning oldini olishga harakat qilgan, biroq Saudiya Arabistoni tomoni kuch bilan tahdid qilgan. Saudiya Arabistonining Toval, Masfaq va Xavjara shaharlari janubidagi chegaralar boʻylab chuqur tunnellar va beton arklar qurilib, tikanli simlar yotqizilgan. Haraddagi mahalliy manbalarning taʼkidlashicha, yaqin atrofdagi 3000 dan ortiq qabila aʼzolari chegaradan oʻtib, qarindoshlarini koʻrish va dehqonchilik qilishlariga toʻsqinlik qilishlari ularning manfaatlariga zarar yetkazilishini daʼvo qilib, unga qarshi chiqishgan[15].

Xabar qilinishicha, Saudiya Arabistonining Yamanga aralashuvi vaqtida Saudiya Arabistoni 2015-yil 3-aprelda Saʼda va Hajja gubernatorliklari bilan chegarasidagi toʻsiqning qismlarini olib tashlashni boshlagan. Olib tashlashdan maqsad aniq emas[16].

Hukumat pozitsiyalari

tahrir

Saudiya Arabistoni xavotirlari

tahrir

1990-yillar boshida Saudiya Arabistonidagi teraktlarda Yamandan kelgan portlovchi moddalar ishlatilgan. Portlovchi moddalarni chegarasi 1,800 kilometrli, Rub' al-Xali choʻlidan olib oʻtishgan. 2010-yil oktabr oyida New York Times Saudiya Arabistoni va Yaman oʻrtasidagi chegarani „Yamandan kelib chiqayotgan tobora ortib borayotgan global tahdidlarning timsoli: Al-Qoida jangchilari, shia [hutiy] isyonchilar, giyohvand moddalar va qurol kontrabandasi va butun dunyo radarida, er yuzidagi iqtisodiy qochqinlarning eng katta oqimidan biri“[17] sifatida baholadi.

Saudiya Arabistoni bu toʻsiq terrorizmdan, qurol-yarogʻ va noqonuniy giyohvand moddalar kontrabandasidan himoya qilish uchun zarur ekanligini daʼvo qildi. Xususan, Saudiya bilan chegara Yamanning eng muhim eksporti, chegaradosh qabilalar yiliga 100 million funt sterlingdan koʻproq daromad olishi xabar qilinadi. Xususan, Saudiya Arabistoni kontrabandachilar Saudiya Arabistonidagi radikal islomchilarni qurol-yarogʻ bilan taʼminlayotganini va 2003-yilda Ar- Riyodda 35 kishi halok boʻlgan va yuzdan ortiq kishi jarohatlangan portlashlar kabi hujumlarda ishlatiladigan portlovchi moddalar manbai boʻlganini daʼvo qilgan[3]. 2011-yil Yaman inqilobidan ikki yil oʻtib, mamlakat oʻzini „xorijiy terrorchilar uchun boshpana“ deb topdi, Yamanda joylashgan Al-Qoida Arabiston yarim orolida keyinchalik kuchayib, anda bardoshli boʻlib qoldi[18][19].

2008-yilda Harad tumanida toʻsiqning yangi qismini ishga tushirgandan soʻng, Saudiya Arabistoni toʻsiq noqonuniy muhojirlar oqimini va giyohvand moddalar va qurol kontrabandasini toʻxtatish uchun zarur ekanligini eʼlon qildi. Ungacha Yaman qirgʻoqlariga kelgan koʻp sonli somalilik va efiopiyalik qochqinlar orasida minglab qochqinlar har kuni Harad tumani orqali Saudiya Arabistoniga oʻtardi. Yamanning qashshoqligi koʻpchilik Saudiya Arabistoni yoki boshqa badavlat Koʻrfaz davlatlariga import qilinadigan oddiy mehnatga tayanadi. Bundan tashqari, soʻnggi oʻn yil ichida yuzlab yamanlik bolalar odam savdosiga uchragan. Birgina 2007-yilda Saudiya Arabistonidan 60 mingdan ortiq yamanlik deportatsiya qilingan[15].

Yaman muxolifati

tahrir

Muxoliflarning taʼkidlashicha, bu toʻsiq mahalliy aholini, xususan, ish izlash uchun chegarani kesib oʻtish imkoniyatlarini keskin cheklaydi. Yaman hukumati dastlab qurilishga qarshi chiqdi, chunki u 2000-yilgi Jidda chegara shartnomasini buzdi. Har ikki tomondan bufer zonasi va uning ichida hech qanday qurolli kuchlar joylashtirilmasligi shart. Birinchi 42 kilometr (26 mi) toʻsiqning uzunligi chegara chizigʻidan 100 metrdan kamroq masofada oʻrnatilgan. Oʻshanda Saudiya Arabistoni chegara qoʻriqlash boshqarmasi boshligʻi toʻsiq Saudiya hududi ichida qurilayotganini taʼkidlagan edi[2].

Yamanliklar Saudiya Arabistonining Yamandagi turli qabila va siyosiy arboblarni qoʻllab-quvvatlovchi janubiy qoʻshnisidir. Xabar qilinishicha, Saudiya Arabistoni Yamanning markaziy boshqaruvi va respublika hukumatini zaiflashtirish uchun yiliga milliardlab dollar sarflagan[20]. Yamandagi beqarorlik va terrorizm tahdidi tobora kuchayib borar ekan, 2010-yilda „Nyu-York Times“ gazetasi Gʻarb diplomatlari Saudiya Arabistonining Yamanga va uning uzoq yillik prezidenti Ali Abdulla Solihga (2012-yil fevralida isteʼfoga chiqqan) munosabatidagi oʻzgarishlarni payqashayotgani haqida xabar berdi[17].

Taqqoslashlar

tahrir

Isroilning Gʻarbiy Sohil toʻsigʻiga

tahrir

2004-yil fevral oyida The Guardian gazetasi Yaman muxolifat gazetalari toʻsiqni Isroilning Gʻarbiy sohildagi toʻsigʻi bilan solishtirgani haqida xabar berdi[2], The Independent esa "Saudiya Arabistoni, arab dunyosidagi Isroilning „xavfsizlik devori“ ni eng ashaddiy tanqidchilaridan biri boʻlgan. Gʻarbiy Sohil oʻzining Yaman bilan chegara boʻylab toʻsiq oʻrnatish orqali Isroil misoliga jimgina taqlid qilmoqda[3].

Saudiya Arabistoni chegara qoʻriqlash boshqarmasi boshligʻi taqqoslashni rad etib, „Quvurlar va beton toʻsiqni hech qanday tarzda ajratuvchi panjara deb atash mumkin emas. Yaman bilan chegaralarimiz ichida qurilayotgan narsa oʻziga xos ekran boʻlib, infiltratsiya va kontrabandaning oldini olishga qaratilgan“[2]. Biroq, Isroil toʻsigʻining atigi 10 % beton devor, qolgan 90 % zanjirli toʻsiqdan iborat edi[21].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „CIA World Factbook: Saudi Arabia“. CIA.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Whitaker, Brian. „Saudi security barrier stirs anger in Yemen“. The Guardian (17-fevral 2004-yil). Qaraldi: 23-mart 2007-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Bradley, John. „Saudi Arabia enrages Yemen with fence“. The Independent (11-fevral 2004-yil). 9-aprel 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-yanvar 2014-yil.
  4. ↑ Anthony H. Cordesman. Saudi Arabia: National Security in a Troubled Region. Washington, DC: Center for Strategic and International Studies, 2009. ISBN 978-0313380761. 
  5. ↑ „Yemen says Saudis will stop fence“. BBC (18-fevral 2004-yil).
  6. ↑ Askar Halwan Al-Enazy (2002-yil yanvar). „"The International Boundary Treaty" (Treaty of Jeddah) Concluded between the Kingdom of Saudi Arabia and the Yemeni Republic on June 12, 2000“. American Journal of International Law. 96-jild, № 1. 161–173-bet. JSTOR 2686133. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  7. ↑ Ginny Hill and Gerd Nonneman (May 2011), „Yemen, Saudi Arabia and the Gulf States: Elite Politics, Street Protests and Regional Diplomacy“ (Wayback Machine saytida 3-mart 2016-yil sanasida arxivlangan), Chatham House Middle East and North Africa Programme Briefing Paper, p. 9
  8. ↑ Bernard Haykel, „Saudi Arabiaʼs Yemen Dilemma: How to Manage an Unruly Client State“, Foreign Affairs, June 14, 2011; ungated version (Wayback Machine saytida 2017-06-29 sanasida arxivlangan) at CNN
  9. ↑ F. Gregory Gause. Saudi-Yemeni Relations: Domestic Structures and Foreign Influence. New York: Columbia University Press, 1990 — 4-bet. ISBN 9780231070447. 
  10. ↑ Michael Horton, „Yemenʼs Dangerous Addiction to Qat“, The JamesTown Foundation
  11. ↑ „The World’s Most Complex Borders: Saudi Arabia/Yemen“, PBS
  12. ↑ „Riyadh halts work on border barrier after Sanaa agrees to joint patrols“. AFP (19-fevral 2004-yil).[sayt ishlamaydi]
  13. ↑ Sieff, Martin. „Fencing In Iraq Is Always A Solution“. United Press International (4-oktabr 2006-yil).
  14. ↑ Dyer, Gwynne. „Why Walls Are Going Up All Over the World?“. Arab News (13-fevral 2007-yil). 13-fevral 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-yanvar 2014-yil.
  15. ↑ 15,0 15,1 al-Kibsi, Mohammed. „Saudi authorities erect barriers on Yemeni border“, Yemen Observer, January 12, 2008
  16. ↑ „Saudi-led airstrikes drive Houthis from Aden“. Al Jazeera (3-aprel 2015-yil). Qaraldi: 3-aprel 2015-yil.
  17. ↑ 17,0 17,1 Robert F. Worth. „Saudi Border With Yemen Is Still Inviting for Al Qaeda“. New York Times (26-oktabr 2010-yil).
  18. ↑ „The unquenchable fire“. The Economist (28-sentabr 2013-yil).
  19. ↑ Maria Abi-Habib; Hakim Almasmari. „Uprising in Yemen Fans U.S. Concerns“. Wall Street Journal (20-yanvar 2015-yil).
  20. ↑ Bidwell, Robin, The Two Yemens, London: Longman and Westview Press, 1983, pp. 243-244
  21. ↑ „Response To Common Inaccuracy: West Bank Security Barrier“. Anti-Defamation League. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Saudiya-Yaman_toʻsigʻi&oldid=4937378" dan olindi