Shamkir minorasi
Shamkir minorasi[1] yoki „Shamxor ustuni“[2] Ozarbayjonning Shamkir shahri yaqinidagi minora. 11-asr oxirida qurilgan minoraning koʻrinishi[3][4] 19-asrning birinchi yarmida oʻrta asrlardagi Shamkir manzilgohiga tashrif buyurgan N. Florovskiyning mufassal yozma tasvirlashi[5] hamda Grigoriy Gagarin va Dubois de Montpereux kabi rassomlarning rasmlari[6] tufayli tanilgan.
| Shamkir minorasi | |
|---|---|
| ozarbayjoncha: Şəmkir minarəsi | |
 Frederik Dyubois de Montpéreux tomonidan tasvirlangan minora | |
| Joylashuvi | Shamkir, Ozarbayjon |
| Koordinatalar | 40°50′09″N 46°07′33″E / 40.835709871418004°N 46.12594378093605°E |
| Konfessiya | islom |
| Turi | minora |
| Qurilish yakunlanishi | 11-asr |
| Balandligi | 61 |
| Qurilish materiali | gʻisht |
 Shamkir minorasi xaritada | |
 Shamkir minorasi Vikiomborda | |
Umumiy tafsilotlari
tahrirYodgorlik koʻplab sayyohlarning diqqatini tortgan va tez-tez eslab oʻtilgan, hattoki tasvirlangan[2]. Yodgorlik haqidagi eng dastlabki maʼlumot Abulfidoda (14-asr boshlari) uchraydi, bu minoraning juda baland va ajoyib ekanligini taʼkidlaydi. Mikael Huseynov va Leonid Brittanitskiy arxitekturasining stilistik xususiyatlariga ishora qilib, minorani 12-asrdan 13-asr boshlarigacha boʻlgan muddatga tegishli deb hisoblagan[2][7]. G. Gamba oʻzining Kavkaz boʻylab sayohati taʼrifida minorani Rimdagi Trayan ustuni bilan qiyoslab, mullalar minoradan musulmonlarni namozga chaqirishini taʼkidlagan[8]. Eduard Eyxvald minorani 1826-yilda koʻrgan, biroq Boris Dorn 1861-yilda Shamkir aholi punkti hududiga borganida faqat uning xarobalari topilgan va uning vayron boʻlgani haqida xabar bergan[2]. Minora Dubois de Montpereux[6] va Grigoriy Gagarinning qoʻshimcha rasmlari bilan mashhur. Biroq, bu chizmalar uning oʻtmishdagi atrofi haqida maʼlumot bermaydi. Binobarin, 16-asrning 50-yillarida Shamkirdan oʻtgan Arseniy Suxanovning hikoyasi ayniqsa qiziq[2]. U „boʻsh shahardan oʻtgani, u juda zoʻr boʻlgani, gʻisht va tuproqdan yasalgan tosh ekanligi, lekin ichkarisi boshqacha ekanligi; devorlari shikastlangani, lekin faqat gʻishtdan qurilgan baland minora buzilmagani; u yerda daryo boʻylab besh daryoga boʻlingan gʻishtli koʻprik boʻlgani“ haqida yozgan[9].
Minora amerikalik protestant missioner Eli Smit tomonidan tilga olingan[10]:
Sharq shamoli, hatto ertalabki tuman tushganidan keyin ham, kun boʻyi zararli bugʻlarga toʻlib ketgandek edi; Shamxor ustuniga yetib bormasdan turib, yaqinlashib kelayotgan isitma alomatlarini sezdim. Biz oʻsha qadimiy narsalarni koʻrib chiqish uchun bir zum toʻxtadik. U gʻishtdan qurilgan, tepasida spiral narvonlari bor va balandligi 180 futga teng. Poydevordagi tosh ustida arab yozuvida bitilgan, ikkinchisi esa yuqori qismida oʻrab olingan boʻlib, u yerda eshiklari ichkaridan ochiladigan oʻrab olingan galereya ham joylashgan. Uning kelib chiqishi nomaʼlum, ammo, ehtimol, u masjid minorasi sifatida qurilgan. Bu joyning boshqa xarobalari katta karvonsaroy poydevori va bir qancha kichik musulmon qabrlaridir[11].
N. Frolovskiy tomonidan berilgan yodgorlikning tasviri uning 1836-yilda nashr etilgan „Kavkazdagi rus mulklari toʻgʻrisida“gi asarida batafsil bayon etilgan boʻlib, „U yerdagi barcha yodgorliklarning (Yelizavetpol hududi nazarda tutiladi) eng diqqatga sazovori Shamxor ustunidir, shahardan 25 verst uzoqlikda, Shamxor daryosining chap qirgʻogʻidagi tekisliklar orasida qurilgan va atrofi toʻrtburchak devor bilan oʻralgan qalʼa xarobalari va boshqa binolar bilan oʻralgan. U shimoldan janubgacha boʻlgan yuz metrga choʻzilgan va ustunlar qurilgan vaqt nomaʼlum, ammo nomaʼlum bir hikoya uni Aleksandr Makedonskiyga bogʻlaydi. Diametri va balandligi toʻrtdan bir, shu asosda, bir xil arshin kengligi besh arshinni oʻz ichiga olgan yana bir tayanch punktlari besh diametri ega, uning ustida koʻtariladi tepasida toʻrt arshingacha, balandligi oʻn sakkiz metrgacha, poydevori yigirma ikki metrgacha. Uning yuqori qismi toʻrtburchak kornishe bilan oʻralgan boʻlib, har bir tomoni 5 yardni oʻrab oladi; kornishe ostida kufiy tilida yozilgan deb hisoblangan yozuv bor. Bu kornishening tepasida allaqachon qulab tushgan, balandligi olti metr boʻlgan dumaloq ustun bor; uning ostki diametri bir metrdan oshmaydi. Butun ustunning balandligi 28 metrgacha. Ustunning oʻrtasida 124 ta, katta va deyarli vayron boʻlgan, koʻtarilish juda qiyin boʻlgan spiral zinapoyalar mavjud. Yuqori qismda, kornishe ostida, devordagi chuqurchaga koʻra, zinapoyalar ham boʻlgan, uning ichiga zinapoyalar mustahkamlangan boʻlishi mumkin. Ustun qum va mayda toshlar bilan aralashtirilgan quruq moddalar ustiga gʻishtdan qurilgan; ish juda bardoshli va chiroyli; sement juda kuchli boʻlib, u butunlay gʻisht bilan birlashtirilgan. Koʻp joylarda bu goʻzal antik yodgorlikni vayron qilish vaqti boshlanayotganini va hatto ustunning nurashga moyilligi sezilarli darajada koʻrib afsuslanmaslik mumkin emas [“Bu ustun Gamba (Voyages dans la Russie meridionale va boshqalar) oʻylaganidek rasadxona vazifasini bajargani shubhali. Uning tepasidan musulmon namozga chaqiriladigan minoradan boshqa narsa emas.“[2][5][7]
Meʼmorchiligi
tahrir
Minoralar dizayni boshqa minoralarga xos. Asosi kirish teshigiga ega boʻlgan prizmatik hajmdir. Takoz shaklidagi qirralar minoraning bir oz yupqalashgan minorasi koʻtarilgan oktaedral boʻshliqqa oʻtishni yaratadi. Muazzin uchun balkonning talqini qiziq. Gagarinning chizmasi qoʻllab-quvvatlovchi stalaktit kornishening katta artikulyatsiyasini aks ettiradi, uning ostida yozuv lentasi mavjud. Balkon tepasida choʻzilgan oʻlchamdagi kichik lansetli teshik bor[7].
Minora tepasi Qorabogʻlar va Naxichevandagi taxminan bir xil davrdagi minoralarni qayta tiklash uchun boshlangʻich materialdir[2]. Minora oʻziga xos „chiroq“ bilan tugallangan, u uchi uchi yengil arkadaga ega. „Fonarning“ rivojlangan balkon bilan uygʻunlashishi muazzin uchun bir oz gʻayrioddiy[7] va shuning uchun ham kam uchraydi[2]. Bunday „chiroq“ qoʻshni davlatlarning minoralarida koʻp uchraydi. U Shirvon minoralarida uchramaydi va aylanma yoʻli boʻlgan balkon muazzin uchun moʻljallangan edi. Rasmda minoraning tepasigacha boʻlgan gʻisht ishlarining naqshlaridagi farq ham koʻrsatilgan. Bundan tashqari, minorada taxminan uchdan bir qismining balandligida yoriqsimon teshiklar bilan kesilgan keng bezakli tasma ajralib turadi[2].
Minoraning kufiy yozuvi
tahrir
1970-yilda Ozarbayjon SSRning Shamkir hududida gaz quvuri yotqizilayotganda Shamkir shahrida kufiy yozuvi topilgan. Uning maqsadi va qurilgan sanasiga oydinlik kiritmoqda[12]. Hozirgi kunda Ozarbayjon tarixi muzeyida saqlanayotgan ushbu tosh plita ustidagi arab tilidagi yozuvda minora shayx as-Solih ibn Afshin mablagʻlari hisobidan hijriy 493 (1099/1100)-yilda qurilgani aytiladi.
Bismilloh, Alloh taoloning yordami bilan, uning talabiga koʻra, Shayx as-Solih ibn Afshinning himoya vositasida, toʻrt yuz toʻqson uchinchi yilda ushbu qorovul minorasini mudofaa inshootlari qatorida qurishga buyurildi.
.
Ozarbayjonlik tarixchi Meshadixonim Neymat bitik matnini oʻrganib chiqib, Shamkir minorasi yoritish, yaʼni shaharni himoya qilish uchun moʻljallangan inshootlardan biri degan xulosaga keldi. U qorovul minorasi sifatida xizmat qilgan. Neymatning taʼkidlashicha, bu yozuv ham minora yodgorlik tarixi qurilishi tadqiqotchilari taxmin qilganidek 12—13-asrlarda emas, balki 11-asr oxirida qurilganini koʻrsatadi[12].
Yana qarang
tahrirManbalar
tahrir- ↑ „Şəmkir qulləsi“ (az). shamkir-archeo.com. 2021-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-iyul.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Бретаницкий, Леонид. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. Moscow: Наука, 1966 — 90–92-bet.
- ↑ Valikhanli, Naila. Azərbaycan VII-XII əsrlərdə: tarix, mənbələr, şərhlər / Azerbaijan in VII-XII centuries: history, sources, comments. Baku: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi, 2016 — 163-bet.
- ↑ „Şəmkir qülləsinin kitabəsi“ (az). azhistorymuseum.az. 2013-yil 16-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-iyul.
- ↑ 5,0 5,1 Florovsky, N.. Елисаветпольский край // Обозрение российских владений за Кавказом. Елисаветпольский округ. Saint Petersburg: Типография департамента внешней торговли, 1836 — 363–364-bet.
- ↑ 6,0 6,1 Montperreux, Dubois de. Voyage Autour Du Caucase, Chez Les Tcherkesses Et Les Abkhases, En Colchide, En Géorgie, En Arménie Et En Crimée. Paris: Librairie De Gide, 1840 — 147-bet.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Useynov, Mikayil. История архитектуры Азербайджана / History of architecture of Azerbaijan. Baku: Гос. издат. литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1963 — 74–75-bet.
- ↑ Jean François, Gamba. Voyages dans la Russie meridionale, Paris, 1826 — 245–246-bet.
- ↑ Арсения Суханова, Проскинитарий. Православно-палестинский сборник, 1889. Saint Petersburg: Православно-палестинский сборник, 1889 — 103-bet.
- ↑ Ritter, Carl. Die Erdkunde Asien, Kleinasien, Arabien, Berlin, 1843 — 765-bet.
- ↑ ; H G O Dwight; Josiah ConderMissionary researches in Armenia: including a journey through Asia Minor, and into Georgia and Persia, with a visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas.. London: George Wightmann, 1834 — 171-bet.
- ↑ 12,0 12,1 Meshadihanum Nejmat. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана / Corpus of epigraphic monuments of Azerbaijan, Baku, 1991. ISBN 5-8066-0322-9.