Spaso-Preobrajenskiy sobori (Toshkent)

Spaso-Preobrajenskiy sobori ( Toshkent ) — Rus pravoslav cherkovining Oʻrta Osiyo metropolich okrugiga qarashli Toshkent va Oʻzbekiston yeparxiyasining buzib tashlangan pravoslav sobori .

Tavsif va tarixi

U Toshkentning markaziy maydonida joylashgan bo'lib, natijada Sobor maydoni nomini oladi. Cherkov bayrami esa — 1888-yil 11-iyulda bo‘lib bo‘ladi.

Jome’ binosi kulrang-sariq pishitilgan g‘ishtdan qurilgan bo‘lib, shaharning boshqa ko‘plab kerakli, birinchi navbatda, ma’muriy binolari — Turkiston uslubi deb ataladigan binolari qatori suvoqdan chiqmagan, bo‘yalgan ham (oqlangan) emas edi. Vizantiya uslubida qurilgan cherkov binosi uchta ehromdan iborat edi: asosiysi — nasroniylar bayrami, shimolida — avliyo knyazь Aleksandr Nevskiy va Havoriylarga teng mirrali avliyo Magdalalina Maryam nomiga, janubida — Havoriylarga teng avliyo Vladimir va Moʻjiza yaratuvchi avliyo Nikolayga bag‘ishlangan. Barcha uchta cherkovning ikonostazalari akademik M.O.Mikeshin tomonidan ishlangan. Soborning ichki qismi g‘ayrioddiy o‘ymakorlik ishlari bilan zamondoshlarini hayratda qoldiradi — mahalliy o‘ymakorlar tomonidan yasalgan ganch (xom alebastr) o‘ymakorligi, devorlarning o‘zi esa Muqaddas Bitik matnidagi ko‘plab yozuvlar bilan e’tiborni tortadi. Sobor 1500 nafar kishiga mo‘ljallangan. Uch qavatli qo‘ng‘iroq minorasi ehromdan alohida qurilgan.

Ushbu cherkovda zarhal rizalari bo‘lgan uchta ma’budalari odamni o‘zi jalb etadi - Buyuk shahid Panteleimon, Tagri onasi Iveriya ma’budii va Moʻjizaviy Spaso. Ulardan birinchisi Rossiya imperatori Aleksandr IIIning nikohi xotirasi imon keltiruvchilarning mashaqqatli mehnati bilan qurilgan va bir metall qoplam (riza) narxi 2500 rublga yetgan. Moʻjizaviy Spaso ma’budi Turkistonning sobiq general-gubernatori general Grodekov tomonidan 1000 rublga yaqin hadyasi bo‘ladi.

1871-yilda yirik Toshkent soborining birinchi eskizi arxitektor Rozanov tomonidan chizilgan, harbiy muhandislar tomonidan batafsil ishlab chiqilgan. So‘ng ishlab chiqilgan loyiha tasdiqlanadi, ammo professor general Paukerga tekshirish uchun taqdim etilgan binoning mustahkamligi va barqarorligi bo‘yicha texnik hisob-kitoblar tasdiqlangan loyiha bo‘yicha butunlay mustahkam bino qurishning iloji yo‘qligini ko‘rsatadi. Qurilish ishlari 1882-yilgacha cho‘zilib ketadi, ana shunda general-gubernatorning buyrug‘i bilan yana iqtisodiy qo‘mita tashkil etiladi, u darhol jome’ qurilishi boshlanadi va 1886-yilgacha sobor qurilishiga 160 198 rubl sarflanadi. Mazkur soborga ketgan sarf-xarajat 211 359 rublni tashkil etadi. Mana shu qurish uchun pul, boshqa narsalar qatori, shahar aholisi orasida ehson-sadaqalar orqali to‘plangan.

Soborni muqaddaslash marosimi 1888-yil 11-iyul kuni episkop Neofit tomonidan amalga oshiriladi^[1] .

Janub devorining o‘ng yo‘lagida birinchi Turkiston general-gubernatori, general-adyutant Konstantin Petrovich fon Kaufman 1-ning qabri joylashgan. Qabr ustiga temir panjara o‘rnatilgan bo‘lib, uning ichida ikkita marmar plita bor: biri qabr ustiga bo‘rtma harflar bilan yozilgan — “Konstantin Petrovich fon Kaufman, 1818-yil 19-fevralda tug‘ilgan, 1882-yil 3-mayda vafot etgan. Alloh rahmatiga olsin, ulug‘vor shaxs”; yana bir boshqa tomoniga — “General-ad’yutant, muhandis-general Konstantin Petrovich fon Kaufman 1, avliyo Georgiya 2-darajali kavaleri, avliyo Vladimir 1-darajali, avliyo Aleksandr Nevskiy, Oq burgut, avliyo Anna 1-darajali, avliyo Stanislav 1-darajali va boshqalar. Rossiya va xorijiy ordenlar; birinchi Turkiston general-gubernatori va Turkiston harbiy okrugi qo‘mondoni 1867-1882; 1868-yil Samarqand, 1873-yil Xiva xonligi va 1875-yil Qo‘qon xonliklarini zabt etgan. Turkiston o‘lkasi tashkilotchisi”.

Xuddi shu yo‘lakda Turkiston harbiy okrugi qo‘shinlari qo‘mondoni fon Kaufmanning sherigi Nikolay Aleksandrovich Ivanovning (1904-yil 18-mayda vafot etgan) qabri ham bor. Chap yo‘lakning shimoliy devorida soborning bosh ruhoniysi, pravoslav Andrey Yevgrafovich Malovning (1899-yil 3-aprelda vafot etgan) qabri turibdi.

1935-yilda jome’ hukumat qarori bilan portlatilgan. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, poydevor ostiga qo‘yilgan minalar bilan soborni portlatish urinishlar muvaffaqiyatsiz tugagach, ehrom qulashi bilan tahdid qilingan va uni keyinchalik vayron qilish jome’ binosini artilleriyadan o‘q uzish orqali amalga oshiriladi. Shundan keyin 1960-yillarning o‘rtalariga qadar jome’ o‘rnida gulzor barpo etiladi^[2].