Vikipediya

Tetrabiblos

Tetrabiblos (yunoncha: Τετράβιβλος – „Toʻrt kitob“), shuningdek, apotelesmatik sifatida ham tanilgan katta kitob. Lotin tilida Quadripartitum (lotinchadaa: „Toʻrt qism“) – Aleksandriyalik olim Klavdiy Ptolomey tomonidan milodiy II asrda yunon tilida yozilgan, falsafa va amaliyot astrologiyasi haqidagi kitob.

Tetrabiblos
Asl nomi Τετράβιβλος
Muallif(lar) Klavdiy Plotemey
Tarjimon(lar) Danilov.Y.A
Til qadimgi yunon
Janr(lar)i Astrologiya bo'yich qo'llanma
Nashr etilgan sanasi II asr

Ptolemeyning „Almagest“ asari ming yildan ortiq vaqt davomida astronomiya boʻyicha nufuzli matn boʻlib kelgan va „Tetrabiblos“ astronomik tsikllarning yerdagi voqealarga taʼsirini aniqlovchi ikkinchi muhim matn hisoblangan. „Almagest“ astronomik hokimiyat sifatida Quyosh tizimining geliotsentrik modelini qabul qilish bilan almashtirilgan boʻlsa-da, „Tetrabiblos“ astrologiya uchun muhim nazariy taʼlimot boʻlib qolmoqda.

Toʻrtmuqovali Tetrabiblos 1622

Astrologik amaliyot usullarini tavsiflashdan tashqari, Ptolomeyning kitobi Oʻrta asrlarda, gʻarbiy Yevropada astrologiyaga nisbatan teologik bagʻrikenglikni taʼminlashga yordam berdi. Bu uygʻonish davrida Ptolemeyning astrologiya haqidagi taʼlimotini universitetlarga joriy etishga imkon bergan, bu esa tibbiy tadqiqotlar va adabiy asarlarga sezilarli taʼsir koʻrsatdi.

Tetrabiblosning tarixiy ahamiyati qadimgi, oʻrta asrlar va Renessans mualliflarining koʻplab sharhlari bilan tasdiqlangan. Undan nusxa koʻchirilgan, sharhlangan, parafrazlangan, qisqartirilgan va koʻplab tillarga tarjima qilingan. Wolfgang Hübner tomonidan yozilgan yunon tilidagi soʻnggi tanqidiy nashr 1998-yilda Teubner tomonidan nashr etilgan.

Tavsif va taʼsiri

tahrir

Ptolomey „yunon munajjimlarining eng mashhuri“ va eng yuqori darajadagi astrolog deb hisoblangan. Uni Tetrabiblosda „Ming yillikning astrologik mualliflar orasida Injildagi shaxsga yaqin obroʻga ega boʻlgan“ deb taʼriflanadi[1]. II asrda Iskandariyada tuzilgan ushbu asar oʻzining birinchi nashriga sharhlar beradi. U 9-asrda Arab tiliga tarjima qilingan va „Oʻrta asr Islom astrologiyasi boʻyicha eng nufuzli manba“deb taʼriflangan[2].

12-asrda Tetrabiblosning lotin tiliga tarjimasi bilan Albertus Magnus va Thomas Aquinas „Ptolemey astrologiyasi“ ni oʻrta asr xristian taʼlimotiga kiritdilar[3]. Ushbu teologik eʼtirof koʻpgina tibbiy tadqiqotlar bilan bogʻliq boʻlgan universitetlarda Ptolemey astrologiyasini oʻqitishga yordam berdi. Bu, oʻz navbatida, Oʻrta asrlarda gʻarbiy Yevropaning axloqiy, diniy va kosmologik paradigmasini shakllantirishga yordam bergan Dante kabi adabiy asarlarga eʼtibor qaratdi[4]. Tetrabiblos Uygʻonish davrida hamda erta zamonaviy Yevropaning eng oliy universitetlarida zarur darslik hisoblangan.

Ptolemey astrologiyasi 17-asrgacha Yevropa universitetlarida oʻqitilishni davom etgan. Ammo, 17-asrning oʻrtalariga kelib, bu taʼlimot bir qancha gumanitar fanlardan biri sifatida oʻz mavqeini saqlab qolishi qiyinlashgan. Ushbu davr mobaynida Tetrabiblosning mazmuni „iblisning folbinlik sanʼati“ning bir qismi sifatida qoralana boshladi[5].

Astrologiyaning intellektual obroʻsi 17-asrning oxiriga kelib quladi, ammo Tetrabiblosning jahon madaniyatiga tarixiy taʼsiri, klassik falsafa va antik davr fanlari tadqiqotchilarining eʼtiborini jalb qilishni davom etdi[6]. Shuningdek, zamonaviy Gʻarb astrologiyasi amaliyotchilari uchun nufuzli darslik sifatida oʻz mavqeini saqlab qoldi. Tetrabiblos matnining ingliz tiliga tarjimalari munajjimlar tomonidan 18-asrda nashr etilgan. 20-asr boshidagi gumanist munajjim daniyalik Dane Rudhyar „Munajjimlik butunlay Iskandariyalik munajjim Klavdiy Ptolemeyning asarlarida paydo boʻlgan“ degan fikrni olgʻa surgan[7]. Hatto 21-asr astrologiya darsliklarida ham Tetrabiblos „shubhasiz, har qanday jiddiy astrologiya talabasi uchun ajralmas taʼlimot“ deb taʼriflanadi[8].

Ushbu asarning doimiy ahamiyati bir necha omillarga bogʻliq: Ptolomeyning qadimgi dunyoning eng buyuk faylasuflari va olimlaridan biri sifatida obroʻsi, asarning ushbu mavzu boʻyicha eng qadimgi toʻliq qoʻllanmalardan biri sifatida astrologik ahamiyati va Ptolomeyning astrologik tushunchalarning tartibi va sifati[9].

„Ptolemey astrologiyasining ajoyib xususiyatlaridan biri oʻz davrining falsafiy va ilmiy ruhini aks ettiruvchi tamoyillaridan biri“ deb taʼriflanadi. Sabab, asar toʻgʻridan-toʻgʻri astronomik asosga ega boʻlmagan astrologik amaliyotlarni rad etishi bilan ham ajralib turadi[10]:

Ko'pchilik o'z ishlarini behuda sarflaydigan va hatto ishonchli asos berishning iloji bo'lmagan bema'nilikka kelsak, biz uni asosiy tabiiy sabablar foydasiga rad etamiz; buni oqilona tushuntirish mumkin bo'lmagan ko'plab raqamlar bilan emas, balki tabiatshunoslik orqali o'rganamiz.

Kitob astrologiyaning falsafiy asoslarini tushuntirishdan boshlanadi, uning maqsadi tanqidchilarning ushbu mavzuning haqiqiyligini shubha ostiga qoʻygan dalillariga javob berishdir. Shu sabab bilan Lynn Thorndike oʻzining „History of Magic and Experimental Science“ (Sehr va eksperimental fan tarixi) asarida shunday yozadi: „Faqat astrologiyaga qarshi boʻlganlar, Tetrabiblos haqida ilmga ega boʻlmasdan, Ptolemeyning ekspozitsiyasiga taalluqli boʻlmagan yoki u aniq javob bergan savollarni tanqid qilishni davom ettiradi“[11].

Ptolomey Tetrabiblosda taqdim etgan astrologik usullarni yaratish uchun javobgar emas edi. Uning eng asosiy hissasi astrologiyani mantiqiy, ierarxik tamoyillarga asoslanganligini koʻrsatish uchun materialni tizimlashtirishdan iborat edi. Astrologik taʼsirlar koʻpincha atmosferaning isishi, sovishi, namlanishi va qurishi bilan bogʻliq oʻzgarishlarni keltirib chiqaradigan samoviy tsikllarning natijasi deb taxmin qilingan gumoral siljishlarning meteorologik taʼsiriga ishora qiladi[12].

Tetrabiblosning tarixiy ahamiyati va taʼsiri haqida qadimgi, oʻrta asrlar va Renessans mualliflarining koʻplab nashr etilgan sharhlari, tarjimalari va parafrazalari guvohlik beradi[13]. Ilk inglizcha tarjima faqat 18-asrda paydo boʻlgan, ammo 19-asrning oxiriga kelib amerikalik munajjim Luke Broughton ixtiyorida kamida oʻnlab turli xil ingliz tilidagi tarjimalari borligini maʼlum qilgan.

Nomi va yaratilgan sanasi

tahrir

Yunon va lotin nomlari bilan tanilgan Tetrabiblos va Quadripartitumning anʼanaviy nomlanishi toʻrtta kitob deb atalgan[14].

 
Yoaxim Kamerarius tomonidan yunon va lotin tillariga transkripsiya qilingan Ptolemeyning „Tetrabiblos“ining birinchi bosma nashrining kirish bobi (Nyurnberg, 1535).

Teubnerning 1998-yildagi yunoncha nashri muharriri Hübner zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan taʼqib qilingan „apotelesmatika“ (Injil), „Effektlar haqidagi kitoblar“ nomidan foydalanadi[15]. Aleksandr Jons, Springer nashrida „Ptolemeyning bergan asl nomi, hali ham nomaʼlum boʻlib qolmoqda“ deb hisoblaydi. Ammo, „Apotelesmatika“ atamasi „ishonchli taxmin“ ekanligiga qoʻshiladi. Bu atama „taʼsirlar“, „effektlar“ yoki „prognostika“ deb tarjima qilinadi. Bu bashorat qilinadigan astronomik tsikllarning asoslari toʻgʻrisidagi dastlabki bilimlarni olish bilan bogʻliq[16].

Tetrabiblosning aniq yozilgan sanasi yoʻq, ammo Ptolomey oʻzining „Kirish soʻzida“ – „Almagest“ni tugatgandan soʻng oʻzining astrologik risolasini yozganligini aytadi. Almagestdagi maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, astronomik ish miloddan avvalgi 145 yildan oldin yakunlanmagan[17], bu Ptolomeyning „Tetrabiblos“ni umrining oxiriga yaqin, Almagestdagi ishning tugashi va uning oʻlimi oʻrtasida yozganligini koʻrsatadi. Bu taxminan milodiy 168 yil atrofida[18].

I kitob: printsip va texnika

tahrir

Kirish qismi

Matn Ptolemeyning nomalum personaj „Sirus“ ga murojaat qilishi bilan boshlanadi[19]. Ptolomey astronomik tadqiqotlarning ikki turga ajratadi: birinchisi – astronomiyaning oʻzi, bu astronomik tsikllar va harakatlarni ochib berilishi; ikkinchisi – astrologiya. Uning taʼkidlashicha, ularning har biri oʻz yoʻnalishiga ega, biroq bir yoʻnalishdan chiqadi. Bu Ptolemeyning astronomiya va astrologiya bir-birini toʻldiruvchi fanlar ekanligi haqidagi nuqtai nazarini namoyish etish uchun asoslangan. Astrologiya dalillarga asoslangan boʻlsa-da, uni toʻgʻri qyoʻnaltirish astronomiya amaliyotida chuqur qoʻllanadi. Qadimgi matnlarda „astronomiya“ va „astrologiya“ atamalari bir-birining oʻrnida ishlatilgan boʻlsa-da, u Ptolemey tomonidan ikkita alohida asarda batafsil koʻrib chiqilgan[20].

Ptolomeyning falsafiy mulohazalari

II va III-boblar Ptolemey oʻz mavzusini falsafiy asoslagan. Franz Boll kitobdagi asoslar faylasuf Posidoniusning manbalariga parallel ekanligini kuzatgan. Keyinchalik faylasuflar va astronomlar, Johannes Kepler baʼzi astrologik daʼvolarning fizik asoslarini tushuntirish uchun misollar va bir xil argumentlar tartibidan foydalangan holda, Ptolemeyning asariga tayangan[21]. Zamonaviy sharhlovchilardan biri bu boblarni „ilmiy jihatdan juda maqtovga sazovor“ deb taʼriflagan, boshqa biri ularni „Ptolomeyning bilimlari, aql-zakovati va ritorik qobiliyatlari“ subyektiv namoyon qilingan maydon deb qoraladi.

Birinchi bobda Ptolomey ushbu tadqiqotga qarshi ikkita asosiy dalil keltiradi:

  • Mavzuning murakkabligi uning ishonchli bashorat qilish talabini imkonsiz qiladi;
 
15-asrda astronomiyaning yetti liberal sanʼatdan biri sifatida koʻrsatadigan qoʻlyozma illyustratsiyasi.
  • Ishonchli bashorat – agar unga erishish mumkin boʻlsa, sub’ektning maqsadini foydasiz qiladigan fatalizmni nazarda tutadi. Asos sifatida, agar kelajakni bashorat qilish mumkin boʻlsa, sodir boʻlishi kerak boʻlgan hamma narsa bashorat qilingan yoki qilinmaganligidan qatʼiy nazar sodir boʻladi, degan fikr keltirilgan.

Keyingi boʻlimlarda Ptolemey tanqidlarga javob beradi.

Astrologiyaning ishonchliligi haqida bahs

Ikkinchi bobda Ptolemey astronomik ravishda bilimlarga erishish mumkinligini taʼkidlaydi va uning chegaralarini „Aristotel-stoik“ mantiqqa muvofiq aniqlashga harakat qiladi[22]. U Quyosh yerning mavsumiy va kunlik tsikllariga eng katta taʼsir koʻrsatishini va tabiatdagi aksariyat hodisalar oy bilan sinxronlashtirilishini taʼkidlaydi:

.. yerga eng yaqin samoviy jism bo'lgan oy o'zining nurlanishini yerdagi jismlarga saxiylik bilan ulashadi, ularning aksariyati jonli yoki jonsiz bo'lishiga qaramasdan, oy bilan birga o'zgaradi; daryolar oyning nurida oqimlarini ko'paytiradi yoki kamaytiradi, dengizlar oyning ko'tarilishi bilan to'lqinlarini o'zgartiradi. Quyosh botishi ham, o'simliklar ham, hayvonlar ham u bilan birga to'liq yoki qisman o'zgaradi

U ob-havoga taʼsir qilish va yerdagi mavjudotlarning biologik modellarini harakatsiz yulduzlar va sayyoralarga yoʻnaltirish qobiliyatini kengaytiradi. Shunda oʻsish tsikllari yoki xatti-harakatlarini boshdan kechirgan har qanday narsa u yoki bu tarzda samoviy tsikllarga javob beradi. Ular elementar oʻzgarishlarni keltirib chiqaradi (issiq, shamolli, qorli yoki suvli sharoitlar va boshqalar): Quyosh tomonidan boshqariladigan, oy tomonidan faollashtirilgan va sayyoralar konfiguratsiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan. Bunday holda, mavjud meteorologik xususiyatlar temperamentni – maʼlum bir joyda vaqt momentining sifatini belgilaydi. Ptolemey bu temperamentni muvaffaqiyatli tahlil qilish oson emasligini tan oladi. Biroq, shu bilan bir qatorda inson umumiy ob-havo sharoitlarini, ularning qishloq xoʻjaligi urugʻlari va hayvonlariga taʼsirini samoviy tsikllar haqidagi bilimlarga asoslanib ishonchli tarzda bashorat qila oladimi, deb hayron boʻladi:

.. u, shuningdek, shaxsga nisbatan, uning tug'ilish paytidagi atrof-muhit temperamentining umumiy sifatini idrok eta olmaydimi?.. va falon muhit falon temperamentga o'rnatilganligi va gullab-yashnashi uchun qulay bo'lganligim asosida tasodifiy hodisalarni bashorat qilish kerakmi?

Astrologiya tabiiy va foydali ekanligi haqidagi bahs

tahrir

Uchinchi bobda Ptolemey astrologik bashorat ham tabiiy, ham foydali ekanligini taʼkidlaydi. Ushbu gʻoyalarning 12-asrda lotin tiliga tarjimasi nasroniylikda astrologiyaga nisbatan Yevropa oʻrta asrlarining qorongʻu asrlariga qaraganda qulayroq munosabatni oʻrnatish uchun „hal qiluvchi ahamiyatga ega“ deb taʼriflanadi.

Dastlab Ptolomey nima boʻlishi mumkinligini bashorat qilishda „foydasiz“ narsa yoʻqligini tahmin qildi, hatto bu bashoratlar yaqinlashib kelayotgan falokatdan qochish imkoniyatini bermasa ham. Bu Marcus Tullius Ciceroning „bashorat toʻgʻrisida“ matnida taʼkidlangan taniqli klassik tanqidlardan biri boʻlib, undagi asosiy fikr „agar bashorat falokatlardan qochish imkoniyatini bermasa, yaqinlashib kelayotgan ofatlar toʻgʻrisida ogohlantirishlardan hech qanday foyda boʻlmaydi“. Ptolomey astrologiyani „biz insoniy va ilohiy narsalar toʻgʻrisida toʻliq tasavvurga ega boʻladigan“ mavzu sifatida baholashda folbinlikka ijobiy nuqtai nazarni, oʻz-oʻzini bilishga yordam beradigan, zavq va farovonlik manbai sifatida qadrlanadigan mavzu deb biladi.

Ptolomeyning navbatdagi argumenti bashorat qilish amaliyoti oʻlimga olib keladigan olim sifatida koʻrilishini inkor qilgan. Bu fikr keyingi diniy eʼtirof uchun juda muhim edi, sabab oʻrta asr diniy taʼlimoti individual ruh oʻz tanlovi va undan kelib chiqadigan oqibatlar uchun javobgar boʻlishi uchun erkinlikka ega boʻlishi kerakligini belgilaydi.

Printsiplarni amalga oshirish

tahrir

Tetrabiblosning oʻsha davrdagi astrologik matnlar orasida oʻziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, birinchi kitobda nafaqat asosiy astrologik tamoyillar bayon etilgan, balki Aristotel falsafasiga muvofiq ularning birlashmalari ortidagi sabablar ham umumlashtirilgan va tushuntirilgan. Toʻrtinchi bobda „sayyoralarning kuchi“ ularning issiqlik yoki namlikning xususiyatlari bilan bogʻliqligi tushuntiriladi. Misol uchun, Mars halokatli sayyora sifatida tasvirlangan, chunki uning gumoral aloqasi haddan tashqari quruqlik bilan bogʻliq, Yupiter moʻtadil va unumdor deb taʼriflangan. Ushbu uyushmalar sayyoralarning Quyoshga nisbatan joylashishiga asoslanadi, chunki u geosentrik nuqtai nazardan qabul qilinadi.

 
Osmon jismlari - portugal kosmografi va kartografi Bartolomeu Velho tomonidan 1568 yil chizilgan. Ptolemeyning geosentrik tizimining illyustratsiyasi.

Ushbu Aristotel tamoyillarini, pifagorchilar tomonidan qoʻllangan yunon falsafasi bilan birlashtirilgan. Keyingi uchta bob sayyoralarni qarama-qarshi juftliklarga koʻra tartibga soladi. Ular foydali – oʻrtacha issiqlik yoki namlik, zararli – haddan tashqari sovuq yoki quruq boʻlishi mumkin; Ushbu gumoral uyushmalar Quyosh bilan konfiguratsiyalardan kelib chiqqanligi sababli, sakkizinchi bobda ular Quyosh bilan har bir sayyoraning sinodik tsiklining fazasiga qarab bir oz oʻzgarishi tasvirlangan.

Toʻqqizinchi bobda „harakatsiz yulduzlarning kuchi“ muhokama qilinadi. Bu yerda Ptolomey toʻgʻridan-toʻgʻri gumoral assotsiatsiyalarni berish oʻrniga, ularning „haroratini“ u allaqachon aniqlagan sayyoralarga oʻxshash deb taʼriflaydi. Bobning oxirida Ptolomey bular taxmin emas, balki tarixiy manbalardan olinganligini tushuntiradi.

Oʻninchi bobda biz zodiak belgisi fasllarga mos kelishini va namlik, issiqlik, quruqlik hamda sovuq orqali siljishini aniqlangan. Xuddi shunday, xaritaning toʻrtta burchagi gumoral aksent boʻlib, turli yoʻnalishlarda esadigan toʻrtta asosiy shamolning taʼsiri bilan bogʻlangan. Birinchi kitobning qolgan qismida (sayyoralarning fazalari va ularning aspektli qoʻllanilishiga bagʻishlangan soʻnggi ikki bobgacha) zodiak belgilarining qoidalari, boʻlinmalari va konfiguratsiyalari keltirilgan, ularning aksariyati astronomik taʼriflar, mavsumiy effektlar, fizika va geometriya bilan bogʻliq. Geometrik printsiplar sayyoralar va zodiak belgilarining ekliptik darajalari bilan burchak nisbati asosida astrologik jihatlarning qulay yoki noqulay sifatini aniqlash uchun ishlatiladi.

Ptolomey davrida zodiak belgilarining chegaralari ular nom olgan yulduz turkumlari chegaralariga yaqin edi. Ammo Ptolomey zodiakning boshlangʻich nuqtasini yulduzlarga emas, balki matematik hisoblangan Vernal Equinox momentiga bogʻlangan deb taʼriflashadi. Yunoncha „tropikos“ soʻzidan olingan mavsumiy tropik zodiakni belgilaydigan – „burilish“ hisoblanadi.

II kitob: Mundan astrologiyasi

tahrir

Ikkinchi kitobda Ptolemeyning dunyoviy astrologiya boʻyicha risolasi keltirilgan. Unda milliy iqtisodiyot, urushlar, epidemiyalar, tabiiy ofatlar hamda ob-havo sharoitlarini bashorat qilish uchun ishlatiladigan etnik stereotiplar, tutilishlar, kometalarning maʼnolari va mavsumiy oy tutilishlari haqida keng qamrovli maʼlumot berilgan. Ptolemey tomonidan taklif qilingan tafsilotlarning kengligi nuqtai nazaridan saqlanib qolgan boshqa qadimiy matnlarda bu mavzuning taqqoslanadigan tavsifi mavjud emas. Zamonaviy sharhlovchilarning taʼkidlashicha, Ptolomey „eski“, murakkab usullarga qarshi chiqish uchun ongli ravishda boshqacha yondashuvni qoʻllagan"[23].

 
15-asr Ptolemeyning aholi dunyosi xaritasi (1482, Iogannes Shnitser).

Ptolomey muhim tamoyillarni qisqacha koʻrib chiqqanini va endi astrologiya tafsilotlarini tegishli tartibda ishlab chiqishini bayon qilishdan boshlaydi. U har qanday „oʻziga xos“ shaxsni astrologik baholash, etnik tipidagi „umumiy“ temperamentni oldindan bilishga asoslangan boʻlishi kerak degan fikrni qoʻllaydi[24].

Ptolomey oʻz tahlilini „xulosa“ deb taʼriflagan boʻlsa-da, sayyoralar bobida, zodiak belgilari va 73 millatning milliy xususiyatlari oʻrtasida keng bogʻliqlik mavjudligini aniqlagan. Umimiy qilib aytganda, dunyoviy munajjimlikning asosiy tamoyillari sifatida ishlaydigan uchta qoʻshimcha bayonot mavjud:

  • Harakatsiz yulduzlarning har biri ekliptikada uning koʻtarilish belgisida boʻlgan mamlakatlar bilan bogʻliq.
  • Shaharni yoki millatni tashkil etish vaqti ushbu shaharning xususiyatlari va hayotiy tajribalarini astrologik ravishda aniqlash uchun individual munajjimlar bashoratini ishlatilishi mumkin. Eng muhim omillar, Quyosh va oy joylashgan zodiak hududlari xaritaning toʻrtta burchagida joylashgan.
  • Agar shahar yoki millatning tashkil topgan vaqti nomaʼlum boʻlsa, xuddi shu xaritada osmonning oʻrtasiga alohida eʼtibor berib, oʻsha paytda davlat lavozimini egallagan yoki qirol boʻlgan kishining munajjimlar bashoratidan foydalanish mumkin.

III kitob: Individual munajjimlar bashoratlari

tahrir

III va IV kitoblarda Ptolomey „genetik mantiq sanʼati“, yaʼni inson tugʻilishi paytida tuzilgan munajjimlar bashorati talqini oʻrganilgan. Unda bir nechta hayotiy tsikllarni hisobga olish kerakligini tushuntiradi, ammo barcha tadqiqotlar uchun boshlangʻich nuqta sifatida tugʻilish vaqti olinadi. Ulardan birinchisi – „urugʻning kelib chiqishi“ – tugʻilishdan oldingi voqealar haqida bilib olishga imkon beradi; oxirgisi „insonning kelib chiqishi“"potentsial jihatdan mukammalroq", sabab bola dunyoga kelganidan soʻng u temperament, moyillik va jismoniy tayyorgarlikni rivojlantiradi. Ushbu ikki nuqta „juda oʻxshash sabab kuchi“ bilan bogʻliq deb taʼriflanadi. II-bobda ushbu mavzuni davom ettiradi, tugʻilishda ascendant darajasini aniq hisoblashning ahamiyati, uni oʻrnatish uchun yetarli aniqlik bilan mahalliy vaqtni yozib olishning qiyinligi va mavjud tuzatish usullari taʼminlaydi.

III-bobda diagramma tahlilining bashoratlarga boʻlinishi tasvirlangan:

  • Tugʻilishdan oldin paydo boʻlgan muhim genetik fazilatlar (bunday oila va ota-ona taʼsiri);
  • Tugʻilgandan soʻng maʼlum boʻlganlar (masalan, bolaning jinsi va tugʻma nuqsonlari)
  • Faqat tugʻilgandan keyin bilish mumkin boʻlganlar (masalan, umr koʻrish davomiyligi, aqliy sifat, kasallik, nikoh, bolalar va moddiy farovonlik).

Nashrlar va tarjimalar

tahrir

Matnning asl qoʻlyozmalari saqlanib qolinmagan. Biroq, uning mazmuniy tarjimalari, parchalar, tarjima qilingan nusxalar, sharhlar va keyinchalik yunoncha qoʻlyozmalardan maʼlum. Munajjimlarshunos tadqiqotchi Deborah Houlding, nashrni bir-biriga mos kelishi yoki farqlanishini tahlil qilib, bir-biriga zid boʻlgan tafsilotlarga uchta asosiy taʼsirni aniqlagan:

  • arabcha tarjima qilingan qoʻlyozmalar.
  • arab tilidan toʻrt asr keyinroq yozilgan, ammo yunon tilidan tarjima qilinmagan qoʻlyozmalar.
  • tarjima qilingan nashrga asoslangan.

Arabcha tarjimalar

tahrir

Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi qoʻlyozma IX asrda Hunayn ibn Isʼhoq tomonidan tuzilgan arabcha tarjimadir. U birinchi marta Barselonada 1138 yilda Plato Tiburtinus tomonidan lotin tiliga tarjima qilingan va Ptolemey astrologik asarlarining Oʻrta asrlarda Yevropada birinchi toʻliq kirishi sifatida taʼsir koʻrsatdi. U toʻqqizta qoʻlyozma va besh Uygʻonish gravyurasida saqlanib qolgan.

Arab manbalaridan lotin tilidagi tarjimalar orasida 1206 yilda tuzilgan anonim asar va 13-asrda Egidio Tebaldi tomonidan yozilgan boshqa asar mavjud. Odatda, arab matnlarining lotin tiliga tarjimalariga 11-asrda Ali ibn Ridwan tomonidan tuzilgan sharhlar bilan tarqatilgan[25].

Egidio Tebaldi tarjimasi birinchi marta 1484-yilda Erhard Ratdolt tomonidan Gali sharhi va Centiloquium deb nomlanuvchi aforizmlarning „psevdo-Ptolemey“ roʻyxati bilan birga nashr etilgan[26].

Parafrazaga asoslangan nashrlar

tahrir

Bu asarga tegishli barcha parafrazalar V-asr faylasufi Proklga tegishli boʻlgan degan fikr mavjud. Uni koʻpincha „Proklusning parafrazi“ deb atashadi.

Ushbu matnning zamonaviy tanqidiy nashri mavjud emas. Bizgacha saqlanib qolgan eng qadimiy qoʻlyozma X-asrga tegishli boʻlib, Vatikan kutubxonasida saqlanadi: Parafraza matnining bir qismi lotin yozuvida nashr etilgan va Filipp Melanxton tomonidan Bazelda tarjima qilingan.

Yunoncha qoʻlyozmalar

tahrir

Ptolemeyning asl qoʻlyozma nusxalari saqlanib qolmagan boʻlsa-da, uning baʼzi qismlarini tasvirlaydigan yoki koʻpaytiruvchi Gefestionning „Apotelesmatika I“ kabi qadimiy asarlar ham mavjud. Ularning tarkibidan bahsli sohalarini sinash uchun foydalanilgan.

Matnning eng qadimgi, toʻliq yunoncha qoʻlyozmasi XIII-asrga tegishli. Boshqalari esa XIV-asr va aksariyati XV-XVI-asrlarga tegishli. Frenk Eggleston Robbins oʻzining 1940-yillardagi tarjimasiga „Kirish“da Yevropa kutubxonalarida tetrabiblolarning hammasi yoki koʻpchiligini oʻz ichiga olgan kamida 35 ta qoʻlyozma mavjudligi haqida xabar bergan.

Birinchi bosma nashr 1535-yilda nemis klassik olimi Joachim Camerarius tomonidan lotin tiliga tarjimasi bilan birga chop etilgan.

Shuningdek, 1940-yilda Germaniyada Teubner tomonidan Frants Bollning shogirdi Emilie Buhr tomonidan tugallangan nashr etilmagan asari asosida yunon tilida tanqidiy nashr nashr etildi.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Rutkin, H. Darrel „p.135-147.“, . 'The Use and Abuse of Ptolemy's Tetrabiblos in Renaissance and Early Modern Europe'. Jones, 2010. 
  2. ↑ Saliba, George. A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam.. New York: New York University Press., 1994. 
  3. ↑ Tarnas, Richard. The Passion Of The Western Mind: Understanding the Ideas That Have Shaped Our World View.. New York: Harmony Books., 1991. ISBN ISBN 978-0-517-57790-5.. 
  4. ↑ Webster, Charles. Health, medicine, and mortality in the sixteenth century.. New York: Cambridge University Press., 1979. ISBN ISBN 978-0-521-22643-1.. 
  5. ↑ Ramesey, William. Astrologia restaurata, or, Astrologie restored.. London: Nathaniel Elkins., 1654. OCLC OCLC 606757518.. 
  6. ↑ Lehoux, Daryn. 'Tomorrow's news today: astrology, fate and the way out'. California: University of California Press., 2006 — 105-122-bet. ISBN ISSN 0734-6018.. 
  7. ↑ Rudhyar, Dane. The Astrology of Personality.. New York: Lucis., 1936. OCLC OCLC 1547769.. 
  8. ↑ Avelar, Helena and Ribeiro, Luis.. On the Heavenly Spheres: A Treatise on Traditional Astrology.. American Federation of Astrologers., 2010. ISBN ISBN 0-86690-609-6.. 
  9. ↑ Riley, Mark. 'Science and Tradition in the Tetrabiblos', Proceedings of the American Philolosophical Society; vol. 132. Philadelphia: American Philosophical Society., 1988 — 67–84-bet. ISBN ISSN 0003-049X.. 
  10. ↑ Tester, Jim. A history of western astrology. New Hampshire: Boydell and Brewer.. New Hampshire: Boydell and Brewer., 1987. ISBN ISBN 978-0-85115-446-6.. 
  11. ↑ Thorndike, Lynn. A History of Magic and Experimental Science, vols. 1-12.. New York: Macmillan; Columbia University Press., 1923–58. OCLC OCLC 645400199.. 
  12. ↑ Avelar, Helena and Ribeiro, Luis. On the Heavenly Spheres: A Treatise on Traditional Astrology.. American Federation of Astrologers., 2010. ISBN ISBN 0-86690-609-6.. 
  13. ↑ Robbins, Frank E.. Tetrabiblos.. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press (Loeb Classical Library)., 1940. ISBN ISBN 0-674-99479-5.. 
  14. ↑ Jones, Alexander. Ptolemy in Perspective: Use and Criticism of his Work from Antiquity to the Nineteenth Century.. Dordrecht; New York: Springer., 2010. ISBN ISBN 978-90-481-2787-0.. 
  15. ↑ Jones, Alexander. Ptolemy in Perspective: Use and Criticism of his Work from Antiquity to the Nineteenth Century.. New York: Springer., 2010. ISBN ISBN 978-90-481-2787-0.. 
  16. ↑ Robbins, Frank E.. Tetrabiblos.. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press (Loeb Classical Library), 1940. ISBN ISBN 0-674-99479-5.. 
  17. ↑ Berggren, J. L. and Goldstein, B. R.. From Ancient Omens to Statistical Mechanics: Essays on the Exact Sciences presented to Asger Aaboe, vol. 39 .. Copenhagen: University Library., 1987. ISBN SBN 978-87-7709-002-8.. 
  18. ↑ Pecker, Jean Claude.. Understanding the Heavens: Thirty Centuries of Astronomical Ideas from Ancient Thinking to Modern Cosmology.. Berlin; London: Springer., 2001. ISBN ISBN 3-540-63198-4.. 
  19. ↑ Ashmand, J. M.. Ptolemy’s Tetrabiblos. Davis and Dickson. Reprinted, Bel Air, MD: Astrology Classics, 1822. ISBN ISBN 978-1-933303-12-3.. 
  20. ↑ Lehoux, Daryn. 'Tomorrow's news today: astrology, fate and the way out'. California: University of California Press., 2006 — 105-122.-bet. ISBN ISSN 0734-6018.. 
  21. ↑ Jensen, Derek. The science of the stars in Danzig from Rheticus to Hevelius.. San Diego: University of California, 2006. ISBN ISBN 978-0-542-90624-4.. 
  22. ↑ Tester, Jim. A history of western astrology.. New Hampshire: Boydell and Brewer., 1987. ISBN ISBN 978-0-85115-446-6.. 
  23. ↑ Tester, Jim. A history of western astrology.. New Hampshire: Boydell and Brewer., 1987. ISBN ISBN 978-0-85115-446-6.. 
  24. ↑ Robbins, Frank E.. Tetrabiblos.. Harvard University Press (Loeb Classical Library)., 1940. ISBN ISBN 0-674-99479-5.. 
  25. ↑ Burnett, Charles and Greenbaum, Dorian Gieseler. Culture and Cosmos: The Winding Courses of the Stars: Essays in Ancient Astrology, vol. 11 no 1 and 2, spring/summer and autumn/winter.. Bristol, UK: Culture and Cosmos, 2007. ISBN ISSN 1368-6534.. 
  26. ↑ Westman, Robert S.. The Copernican Question: Prognostication, Scepticism, and Celestial Order.. California: University of California Press., 2011. ISBN ISBN 978-0-520-25481-7..  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tetrabiblos&oldid=5253371" dan olindi