Vikipediya

Tora Bora jangi


Tora Bora jangi 2001-yil 6-17-dekabr kunlari Afgʻonistonning sharqiy qismidagi Tora Bora gʻor majmuasida Amerika Qoʻshma Shtatlarining Afgʻonistonga bostirib kirishining dastlabki bosqichlarida boʻlib oʻtgan harbiy jang. U Qoʻshma Shtatlar va uning ittifoqchilari tomonidan Al-Qoida jangari tashkiloti asoschisi va rahbari Usama bin Ladenni qoʻlga olish yoki oʻldirish maqsadida boshlangan. Al-Qoida va bin Lodin uch oy oldin 11-sentyabr xurujlari uchun javobgarlikda gumon qilingan edi. Tora Bora (pushtucha: تورا بورا ; qora gʻor) Haybar dovoni yaqinidagi Safedkoʻh togʻlarda joylashgan. Qoʻshma Shtatlar „Al-Qoida“ning bosh qarorgohi oʻsha yerda boʻlganini va u oʻsha paytda Bin Lodinning manzili boʻlganini aytdi.

Tora Bora jangi

To'ra Bora Afg'onistondagi joylashuvi
Sanalar 2001-yil 6-17-dekabr
Urush yeri Nangarhar provinsiyasi, Afg'oniston
Natija AQSh boshchiligidagi G'alaba
  • Tolibon isyonini boshlandi
  • Usama bin Lodin qochib ketdi
Qoʻmondonlar
Qoʻshma Shtatlar Tommy Franks
Qoʻshma Shtatlar Thomas Greer
Qoʻshma Shtatlar Gary Berntsen
Birlashgan Qirollik Michael Boyce
Germaniya Reinhard Günzel
Afgʻoniston Bismillah Khan
Afgʻoniston Hazrat Ali
Afgʻoniston Zahir Qadir
Afgʻoniston Mohammed Zaman 		Usama bin Laden
Afgʻoniston Mullah Omar
Afgʻoniston Abdul Ghani Baradar
Afgʻoniston Abdul Kabir
Afgʻoniston Saif-ur-Rehman Mansoor
Sufi Muhammad
Abdul Latif Nasir[1]
Kuchlar
70 ta AQShning 1-SFOD-D aʼzolari

10 Markaziy razvedka boshqarmasi SAD agentlari
10 5-Maxsus kuchlar guruhi aʼzolari
52 maxsus qayiq xizmati xodimlari
10 ta maxfiy razvedka xizmati agenti
Kommando Spezialkräfte boshqa koalitsiya kuchlari (samolyotlar)
~100-1000 Afgʻoniston Shimoliy Alyansi jangchilari

300-1000 kishi
Yoʻqotishlar
Koalitsiya: Yoʻq

Afgʻoniston Shimoliy ittifoqi: nomaʼlum

220 kishi oʻldirilgan
60 kishi asir olingan

Tarixi tahrir

1980-yillarning boshlarida „Siklon“ operatsiyasida Markaziy razvedka boshqarmasi xodimlari mujohidlarga Sovet qoʻshinlarining Afgʻonistonga bostirib kirishi paytida qarshilik koʻrsatishga kerak boʻladigan, foydalanish uchun gʻorlarni kengaytirish va mustahkamlashda yordam berishgan. Keyin AQSh razvedkachilarining saʼy-harakatlarini qoʻllab-quvvatladi. Bir necha yil oʻtgach, Tolibon tuzilib, mamlakatning koʻp qismini nazorat qilib, fundamentalistik boshqaruvni amalga oshirdi. Qadimgi davrlarda Afgʻonistondagi nechta gʻor maydonlaridan foydalanilgan, chunki u yerlar tabiiy mudofaa pozitsiyasini tashkil etgan va chet el bosqinchilariga qarshi kurashayotgan qabila jangchilari tomonidan ishlatilgan.

Jang tahrir

 
2001-yil noyabr yoki dekabr, Tora Boraga AQSh havo hujumlari

2001-yil oxirida Al-Qoida jangarilari hali ham Tora Bora mintaqasi togʻlaridan makon qilishgan. Havo bombardimonlari, jumladan, romashka kesgichlar deb nomlanuvchi katta bombalardan ularga qarshi foydalanish boshlangan[2][3][4][5][6].

2001-yil 3-dekabrda AQSh Markaziy razvedka boshqarmasi Milliy maxfiy xizmatining (NCS) maxsus faoliyat boʻlimi va 5-maxsus kuchlar guruhi (Havo-desant) (SFG[A]) ODA572 guruhi aʼzolaridan saralangan 20 kishidan iborat boʻlgan guruh, Jawbreaker kod nomi bilan Afgʻonistonning Jalolobod shahrida dushmanga qarshi operatsiya boshlash uchun vertolyot kiritdi. 2001-yil 5-dekabrda Afgʻoniston Shimoliy Alyansi jangarilari al-Qoida jangchilaridan togʻ gʻorlari atrofidagi yerlarni nazorat qilishdi. Jawbreaker jamoasi va lazer belgilari bilan jihozlangan SF guruhlari nishonlarni aniqlash uchun havo kuchlari bombardimonchi samolyotlarini chaqirdi. Toʻxtovsiz kuchli havo hujumlari, shu jumladan, lazerli bombalar va raketalar 72 soat davomida terrorchilarga qarshi kurashdi[7]. Al-Qoida jangchilari yuqori mustahkamlangan pozitsiyalarga chekinib, yana jangga kirishdi. Taxminan bir hafta oʻtgach, Delta armiyasining A otryadi va havo kuchlari STSning 70 ta maxsus kuchlari operatorlari quruqlikdagi kuchlar bilan bombardimon hujumini qoʻllab-quvvatlash uchun transport vositasida quruqlikka yetib kelishdi. M Sqn-dan ikkita Britaniya SBS (Maxsus qayiq xizmati) komandosi A Sqn Delta bilan birlashtirilgan, ulardan biri boshqa lavozimda boʻlsa ham, JSOC uchun ishlashni davom ettirdi. Kechki soatlarda Al-Qoida jangchilari oʻt yoqishgan, bu ularning oʻziga xos joylashuvini ochib berdi va lazer yordamida havodan otiladigan qurollarni nishonga olishga yordam berardi.

Afgʻoniston Shimoliy Alyansi jangchilari havo hujumlari hamda AQSh va Britaniya maxsus kuchlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan jangchilar olgʻa siljishni davom ettirdilar. Magʻlubiyatga uchragan Al-Qoida kuchlari mahalliy afgʻon militsiya qoʻmondoni bilan qurollarini topshirishlari uchun vaqt berish uchun sulh boʻyicha muzokaralar olib bordi. Oʻtmishga nazar tashlaydigan boʻlsak, baʼzi tanqidchilar sulh Al-Qoidaning muhim shaxslari, jumladan, Usama bin Lodinning qochishiga imkon beruvchi vosita boʻlganiga ishonishadi[8].   2001-yil 12-dekabrda janglar yana avj oldi, ehtimol asosiy kuchning Safedkoʻh orqali Pokistonning hududlariga qochishi uchun vaqt ajratishi bilan boshlangan. AQSh maxsus amaliyot qoʻshinlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan guruh kuchlari togʻli hudud boʻylab tarqalib ketgan gʻor va bunkerlarda Al-Qoidaning mustahkamlangan pozitsiyalariga qarshi oldinga siljishdi. 12 Britaniya SBS kamandasi va 63 Signals eskadronining Britaniya qirollik signallari boʻyicha bir mutaxassisi (hozirgi 18 [UKSF] Signal polki nomi bilan tanilgan) Tora Boradagi gʻorga hujum qilishda AQSh maxsus operatsiyalar kuchlariga hamrohlik qildi. Jangda Germaniyaning KSK maxsus kuchlari operatorlari ham qatnashdilar. Xabarlarga koʻra, nemislar togʻlarda qanotlarni himoya qilish uchun masʼul boʻlgan va razvedka missiyalarini oʻtkazgan[9].

AQSh Tora Boraga eʼtiborini kuchaytirdi. Maxsus kuchlar va Markaziy razvedka boshqarmasi SAD harbiylashtirilgan boʻlinmasi tomonidan toʻplangan va uyushtirilgan, soni 2000 dan ortiq boʻlgan mahalliy jangarilar al-Qoidada gumon qilingan pozitsiyalarni kuchli bombardimon qilishda davom etib, hujumni davom ettirdilar[10].

Xabar qilinishicha, AQSh kuchlari kichik postlar va bir nechta kichik oʻquv lagerlarini topdilar. Jurnalist Metyu Forni jangni yoritib, togʻlarning chuqurligidagi „qoʻpol bunkerlarni“ koʻrishga ruxsat berilganini tasvirlab berdi, u buni „eʼtiborli vazifa“ deb hisobladi[11].

2001-yil 17-dekabrga kelib, oxirgi gʻorlar qoʻlga kiritildi va ularning himoyachilari qoʻlga olindi[12]. AQSh kuchlari yanvar oyigacha hududda qidiruv ishlarini davom ettirdi, biroq bin Lodin yoki Al-Qoida rahbariyatiga oid hech qanday alomat topilmadi. Markaziy razvedka boshqarmasi sobiq xodimi Gari Berntsen Bin Lodinni topish vazifasi yuklangan Markaziy razvedka boshqarmasi guruhini boshqargan[13].  Uning soʻzlariga koʻra, al-Qoida mahbuslari bin Lodin Pokiston tomonga sharqiy yoʻl orqali Parachinarga qochib ketgani haqida xabar berishgan. Berntsenning fikricha, agar amerikalik harbiylar jang boshida koʻproq qoʻshin yuborganida, bin Laden jang paytida qoʻlga olinishi mumkin edi[13].   Markaziy razvedka boshqarmasi razvedkasi bin Laden va al-Qoida rahbariyati jangning boshida gʻorlarda qamalganligini koʻrsatgan va Berntsen ularni yoʻq qilish uchun 1000 dan kam Amerika armiyasi reynjerlarini yubormoqchi boʻlgan va bu urushni tugatgan boʻlardi. Biroq, Bush maʼmuriyati tomonidan bu rad etilgan[14]. 2005-yilda bergan intervyusida Markaziy razvedka boshqarmasining yana bir sobiq agenti Gari Shron Berntsenning fikriga qoʻshildi[15]. Pentagon hujjatlarida qayd etilishicha bin Lodin Tora Boradan qochib ketgan[16].

2004-yil oktyabrda The New York Times gazetasida chop etilgan fikr maqolasida oʻsha paytda Afgʻonistondagi AQSh kuchlarining bosh qoʻmondoni boʻlgan general Tommi Franks shunday deb yozgan edi: „Bin Lodin 2001-yil dekabr oyida Tora Borada boʻlganmi yoki yoʻqmi, biz hozirgacha bilmaymiz. Boshqalar esa u oʻsha paytda Pokistonda boʻlganini aytishdi … Tora Bora Tolibon va Qoida jangchilari bilan toʻlib-toshgan edi… lekin janob bin Lodinni hech qachon oʻz koʻzimiz bilan koʻrmaganmiz“. Koʻplab dushman jangchilari chegara hududlardan oʻtib Pokistonning janubi va sharqidagi qabilaviy hududlariga qochib ketishdi. Ittifoqchi kuchlarning hisob-kitoblariga koʻra, jangda al-Qoidaning 200 ga yaqin jangarisi, shuningdek, Tolibonga qarshi nomaʼlum sondagi qabila jangarilari halok boʻlgan. Koalitsiya oʻlimi haqida xabar berilmagan. Bin Lodin 2004-yilda Qatarda joylashgan Al-Jazira tarmogʻida videosi paydo boʻlgunga qadar hech kimning koʻziga koʻrinmagan.

2009-yilda Qoʻshma Shtatlar Senatining Xalqaro aloqalar qoʻmitasi Tora Bora jangi boʻyicha tergov olib bordi. Ular mudofaa vaziri Donald Ramsfeld va general Tommi Franks Tora Bora atrofidagi hududni himoya qilish uchun jang davomida yetarlicha qoʻshin ajratmagan degan xulosaga kelishdi. Ular Usama bin Lodin Tora Borada boʻlgan va uning qochishi Afgʻonistondagi urushni uzaytirgan deb ishonishgan.

Delta Force qoʻmondoni hisobi tahrir

 
Tora Bora tog 'tizmasiga kirgan birinchi AQSh jamoasi

Tora Boradagi quruqlikdagi kuchlar qoʻmondoni boʻlgan „Dalton Fyuri“ taxallusidan foydalangan Delta Force sobiq zobiti Tomas Greer, bin Lodin 2001-yil 16-dekabrda yoki shu vaqtlar atrofida Pokistonga qochib ketganini yozgan.Greer nima uchun bin Lodin qochib qutulganiga ishonishining uchta sababini keltirdi: (1) AQSh Pokiston chegara hududini samarali himoya qilmoqda, deb yanglishdi, (2) NATO ittifoqchilari havodan tashlanadigan GATOR minalaridan foydalanishga ruxsat bermadi, bin Laden va uning kuchlarini Tora Bora hududida ushlab turishdi va (3) bin Laden va uning jangchilariga qarshi asosiy kuch sifatida mahalliy afgʻon harbiy kuchlariga haddan tashqari tayanish. Fyurining nazariyasiga koʻra, jang muqaddas diniy Ramazon oyi munosabati bilan boʻlib oʻtganligi sababli, afgʻon qoʻshinlari kechki payt roʻza tutish uchun jang maydonini tark etib, Al-Qoidaga qayta toʻplanish, oʻrnini oʻzgartirish yoki qochish imkoniyatini bergan.

2008-yil oktyabr oyida „60 daqiqa“ ga bergan intervyusida Fyuri uning Delta Force jamoasi va Markaziy razvedka boshqarmasi harbiylashtirilgan ofitserlari Markaziy razvedka boshqarmasi bin Ladenning joylashgan joyini aniqlaganidan keyin Tora Boraga borishganini aytdi. Fyurining jamoasi Tora Borani Pokistondan ajratib turuvchi 14 000 fut balandlikdagi togʻ ustida, bin Ladenning gumon qilingan pozitsiyasiga orqa tomondan hujum qilish operatsiyasini taklif qildi. Uning soʻzlariga koʻra, yuqori shtabdagi nomaʼlum amaldorlar uning taklifini rad etishgan. Fyuri GATOR minalarini Tora Boradan uzoqroqdagi dovonlarga tashlashni taklif qildi, ammo bu ham rad etildi. Fyuri va uning jamoasi shubhali deb topilgan pozitsiyaga old tomondan yaqinlashib, 2000 metr oraliq masofani saqlab turishdi, biroq al-Qoida jangchilari sonining noaniqligi va ittifoqchi afgʻon qoʻshinlarining qoʻllab-quvvatlanmagani sababli chekinishdi.[17]

 
Delta kuchlari operatorlari afgʻon tinch fuqarolari qiyofasida

Oradan koʻp oʻtmay, afgʻon harbiy kuchlari „Al-Qoida“ bilan oʻt ochishni toʻxtatishni eʼlon qildi. Fyuri oʻzining 2008-yilda nashr etilgan „Bin Ladenni oʻldir“ kitobida quyidagilarni taʼriflagan. Uning jamoasi yana al-Qoida kuchlari tomon oldinga siljishni rejalashtirgan edi, biroq kelishuvdan soʻng afgʻon askarlari buni rad etishdi. 12 soat davom etgan muzokaralardan soʻng afgʻonlar qoldi, biroq bin Lodin va uning qoʻriqchilari chiqib ketishdi. Fyurining xabar berishicha, uning jamoasi 2001-yil 13-dekabr kuni tushdan keyin bin Ladenning radio qoʻngʻiroqlarini ushlagan va talqin qilgan. U oʻz jangchilariga: „Vaqt keldi, ayollaringiz va bolalaringizni kofirga qarshi qurollanglar“, dedi. Keyin, bir necha soatlik portlashdan soʻng, bin Lodin yana radio sukunatini buzdi va shunday dedi: „Ibodatlarimiz ijobat boʻlmadi. Vaqt dahshatli va yomon. Oʻzini musulmon birodarlarimiz deb atagan murtad xalqlardan yordam olmadik. Vaziyat boshqacha boʻlishi mumkin edi“. Fyurining aytishicha, Bin Lodinning oʻsha kechasi jangchilariga soʻnggi soʻzlari „Sizlarni bu jangga jalb qilganim uchun uzr soʻrayman, agar qarshilik koʻrsata olmasangiz, mening duoyim bilan taslim boʻlishingiz mumkin“[18].

Fyuri oʻzining kitobini muhokama qilish uchun „60 daqiqa“ koʻrsatuviga bergan intervyusida uning jamoasi hududdagi bir nechta portlash hujumlarini bekor qildi va ular bin Ladenni oʻldirilgan deb hisobladi. Olti oy oʻtgach, AQSh va Kanada kuchlari qaytib kelib, hududdagi bir nechta gʻorlarni tekshirib koʻrishdi va bin Ladenning emas, Al-Qoida jangarilarining jasadlarini topdilar. Fyurining fikricha, bin Lodin gʻorni portlatish paytida yaralangan, ammo yashiringan, unga tibbiy yordam koʻrsatilgan va ittifoqdosh mahalliy afgʻonlar tomonidan Pokistonga oʻtkazib yuborilgan[17].

Guantanamo asirlarining jang haqidagi hikoyalari tahrir

AQSh rasmiylari bir necha oʻnlab afgʻon Guantanamo asirlarining hibsda saqlanishini ular Tora Bora jangida qatnashgan, jang paytida hozir boʻlgan yoki jang tugashidan oldin yoki undan keyin hududdan oʻtgan yoki Usama bin Laden qochishi uchun yordam berganlik gumoni bilan oqladi[19].

2007-yil sentyabr oyida Amerika Qoʻshma Shtatlari tomonidan dushman jangarisi sifatida ushlab turilgan yamanlik shifokor Ayman Said Abdulloh Batarfi jang paytidagi sharoitlarni tasvirlab bergani haqida xabar berilgan edi:[20] „Tora Bora hududidagi umumiy qurollarning aksariyati 16 Kalashnikov edi va ularni 200 kishi ishlatgan“. Ayman shuningdek, „U [Usama bin Laden] bir kunlik hududni ziyorat qilish uchun keldi va biz u bilan gaplashdik va biz bu hududni tark etishni xohladik. U qayerga borishni bilmasligini aytdi va ikkinchi kuni qochib ketdi“ deb maʼlumot beradi.

Oqibat tahrir

 
Britaniya va Amerika maxsus kuchlari askarlari va zobitlari Tora Borada Usama Bin Lodinni topish uchun mahalliy Shalvar kamiz libosini kiyishgan. 2001-yil.

Tora Bora ortidan AQSh va Buyuk Britaniya kuchlari va ularning afgʻon ittifoqchilari mamlakatdagi oʻz pozitsiyalarini mustahkamladilar. Tolibon va Al-Qoida kuchlari taslim boʻlmadi va ular qochib yoki yashirinib ketdi. Hamid Karzay boshchiligida Kobulda Loya jirga yoki yirik afgʻon guruhlari, qabila rahbarlari va sobiq surgundagilardan iborat katta kengashi, birgalikda muvaqqat Afgʻoniston hukumati tashkil etildi. Mulla Saifur Rahmon, Paktiya viloyatidagi Tolibon qochqinlari AQShga qarshi jangchilarni qoʻllab-quvvatlash maqsadida oʻz militsiya kuchlarining bir qismini qayta qurollantira boshladi. 2002-yil mart oyida Anakonda operatsiyasi boshlanishiga qadar ularning soni 1000 dan oshdi. Qoʻzgʻolonchilar mintaqadan partizan hujumlarini boshlash uchun baza sifatida foydalanishni va 1980-yillarda mujohidlar uslubidagi yirik hujumni amalga oshirishni rejalashtirishgan[21].

AQSh kuchlari oʻzlarining asosiy bazasini Kobul shimolidagi Bagram havo bazasida qurdilar. Ular Qandahor xalqaro aeroportidan taʼminot va xodimlarni qabul qilish va tarqatish uchun muhim baza sifatida foydalanganlar. Sharqiy viloyatlarda Tolibon va Al-Qoida qochqinlarini ovlash uchun bir qancha postlar tashkil etilgan. Tolibon va Al-Qoidaga qarshi harakatlar kuchaygani sari mamlakatda faoliyat yuritayotgan AQSh qoʻshinlari soni oxir-oqibat 10 000 dan oshadi.

2009-yilda AQSh Senati hisobotida, bin Lodinni qoʻlga ololmagani „bugungi choʻzilgan afgʻon qoʻzgʻoloni va Pokistonga xavf tugʻdirayotgan ichki nizolarni avj oldirish uchun asos yaratdi“ degan xulosaga keldi[22]. Al-Qoida kuchlari 2002-yilning yanvar va fevral oylarida Paktiya viloyatining Shohi-Kot togʻlarida qayta toʻplanishni boshladi.

 
Markaziy razvedka boshqarmasi boshligʻi oʻrinbosari (oʻngda) Tora Bora shahrida afgʻon yollanma askarlari bilan uchrashuv. 2001-yil

2009-yil dekabr oyida New Republic Piter Bergenning „Tora Bora uchun jang“ asarini nashr etdi. Jangni tanqid qilgan holda, Bergen Tora Boradagi AQSh ittifoqchilarining janglarini qayta tikladi. Uning soʻzlariga koʻra, AQSh armiyasining oʻsha paytdagi boshligʻi general Tommy Franks bin Lodin yashiringan deb taxmin qilingan gʻorlar majmuasiga hujum qilish uchun yaqin atrofdagi bazalardan 800 nafar armiya reynjerini joylashtirishdan bosh tortgan. Bergen buni „AQShning yaqin tarixidagi eng katta harbiy xatoliklardan biri“ deb taʼrifladi[23]. Bergenning aytishicha, oʻsha paytda AQSh bin Ladenni qoʻlga ololmagani Tolibonga katta motivatsiya bergan. AQSh rasmiylari 2003-yil mart oyida Iroqqa bostirib kirish va u yerdagi urush uchun kuchlarni yoʻnaltirgandan soʻng, bin Laden qayta kuch toʻplab, kuchayib ketdi.

AQSh razvedka idoralari bin Ladenni kuzatishda davom etdi. 2011-yilning 2-may kuni Prezident Barak Obama Pokistonning Xayber-Paxtunxva viloyati Abbotobod shahridagi turar-joy binosida yashovchi Usama bin Ladenning oʻlimi haqida eʼlon qildi. U AQSh harbiy-dengiz kuchlarining shahar hududidagi reydida oʻldirilgan.

Tora Bora „qal’a“ tahrir

Tora Bora Gʻarb ommaviy axborot vositalari tomonidan turlicha taʼriflangan: 2000 kishiga moʻljallangan, kasalxona, GES, ofislar, mehmonxona, qurol-yarogʻ va oʻq-dorilar doʻkonlari, tankni olib kirish uchun yetarlicha katta yoʻllar va murakkab tunnel bilan jihozlangan kirib boʻlmas gʻor qal’alari va shamollatish tizimlaridan iborat gʻor yoʻlaklaridan iborat[24]. Britaniya va Amerika matbuoti bazaning puxta rejalarini chop etdi. AQSh Mudofaa vaziri Donald Ramsfeld NBC telekanaliga „Meet the Press“ koʻrsatuviga bergan intervyusida oʻz rejalari haqida gapirdi[25][26].

Oxir-oqibat Tora Bora AQSh, Britaniya va Afgʻoniston qoʻshinlari tomonidan qoʻlga olinganida, atrofdagi hududlarda olib borilgan mashaqqatli qidiruvlarga qaramay, taxmin qilingan „qal’a“ning izlari topilmadi. Tora Bora koʻpi bilan 200 ta jangchi yashaydigan kichik tabiiy gʻorlar tizimiga aylandi. Qurol va oʻq-dorilar doʻkonlari topilgan boʻlsa-da, borligi daʼvo qilingan ilgʻor inshootlarning izlari yoʻq edi[26][27].

Jamoat teleradiokompaniyasi tomonidan chop etilgan intervyusida, Tora Bora jangida boʻlgan AQSh maxsus kuchlari Alpha (ODA) 572 tezkor otryadining shtab-serjanti gʻorlarni tasvirlab berdi: Shunga qaramay, gʻorlar ular tasvirlagan aqldan ozadigan gʻorlarning labirintlari emas edi. Ularning aksariyati tabiiy gʻorlar edi. Baʼzilar yogʻoch boʻlaklari bilan mahkamlab qurilgan, ehtimol, taxminan 10 fut va 24 futlik xonaning oʻlchami, eng kattasi boʻlsa kerak. Ular unchalik katta emas edi. Bilaman, ular bundan spektakl oʻynashdi va biz ularga qanday kira olamiz? degan hadik va xavotir uygʻotdi, chunki biz bu xabarlarning barchasini koʻrib turardik. Keyin maʼlum boʻladiki, siz u yerga borganingizda, haqiqatan ham kichik bunkerlar va juda koʻp turli xil oʻq-dorilar saqlanadigan joylarga koʻzingiz tushadi.

Manbalar tahrir

  1. ↑ Thomas Joscelyn.. „U.S. transfers Guantánamo detainee who allegedly led forces at Tora Bora“. FDD's Long War Journal (20-iyul 2021-yil). Qaraldi: 21-iyul 2021-yil.
  2. ↑ „The "Mother Of All Bombs" - how the US plans to pulverise Iraq“. openDemocracy (7-mart 2003-yil). Qaraldi: 18-yanvar 2014-yil.
  3. ↑ „Guardian“. Guardian (2001-yil 11-dekabr). Qaraldi: 18-yanvar 2014-yil.
  4. ↑ Grant. „Air Force Magazine“. Airforcemag.com. Qaraldi: 18-yanvar 2014-yil.
  5. ↑ „ABC News“. Abcnews.go.com. Qaraldi: 18-yanvar 2014-yil.
  6. ↑ Rothkopf. „Foreign Policy“. Foreign Policy. 5-noyabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-iyul 2022-yil.
  7. ↑ The CIA Museum, 3–yanvar 2021–yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 23–iyul 2022–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  8. ↑ Biddle, Stephen D. Afghanistan and the Future of Warfare Implications for Army and Defense Policy.
  9. ↑ Löwenstein, Stephan. „Article in German“. Faz.net (27-fevral 2013-yil). Qaraldi: 16-mart 2013-yil.
  10. ↑ Krause, Peter John Paul.
  11. ↑ Matthew Forney. „Inside the Tora Bora Caves“. Time magazine (11-dekabr 2001-yil). Qaraldi: 13-iyul 2021-yil. „For the first time, the infamous man-made caves of Tora Bora were thrown open. These weren't the five-star accommodations with internal hydroelectric power plants and brick-lined walls, areas to drive armored tanks and children's tricycles, and tunnels like capillaries that have captured the world's imagination. Such commodious quarters might exist higher in the White Mountains, but these were simply rough bunkers embedded deep into the mountain. They were remarkable nonetheless.“.
  12. ↑ Cordesman, Anthony H. The Lessons of Afghanistan: War Fighting, Intelligence, and Force Transformation.
  13. ↑ 13,0 13,1 Gary Berntsen, Jawbreaker (2005)
  14. ↑ Michael Hirsh. „'Let's Kill This Baby in the Crib'“. Foreign Policy (30-aprel 2019-yil). Qaraldi: 6-may 2019-yil.
  15. ↑ „Transcript for May 8, 2005 –“. Meet the Press. MSNBC (8-may 2005-yil).
  16. ↑ Mike Mount, „U.S. document suggests bin Laden escaped at Tora Bora“, CNN, 24 March 2005
  17. ↑ 17,0 17,1 Efran, Shawn (producer), „Army Officer Recalls Hunt For Bin Laden“, 60 Minutes, CBS News, October 5, 2008
  18. ↑ Fury, Dalton.
  19. ↑ Burke, Jason.
  20. ↑ „Yemeni describes bloody siege on Al Qaida“. Gulf News (8-sentyabr 2007-yil). Qaraldi: 11-sentyabr 2007-yil. „A doctor who treated wounded Al Qaida fighters in Afghanistan's Tora Bora has said Osama Bin Laden was in the mountains as coalition troops attacked.“.
  21. ↑ Laura King.
  22. ↑ „Senate Report Explores 2001 Escape by bin Laden From Afghan Mountains“, The New York Times, November 28, 2009
  23. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bergen
  24. ↑ Steve Rose. „The hunt for bin Laden – Tora Bora“. The Guardian. Qaraldi: 8-sentyabr 2011-yil.
  25. ↑ Steve Rose. „Why did Osama bin Laden build such a drab HQ?“. The Guardian (4-may 2011-yil). Qaraldi: 8-sentyabr 2011-yil.
  26. ↑ 26,0 26,1 Edward Jay Epstein. „The Lair of bin Laden“ (11-dekabr 2001-yil). Qaraldi: 8-sentyabr 2011-yil.
  27. ↑ „Inside the Tora Bora Caves“. 11–dekabr 2001–yil. 14–dekabr 2001–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 23–iyul 2022–yil. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: date format ()

Qoʻshimcha oʻqish uchun tahrir 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tora_Bora_jangi&oldid=3627874" dan olindi