Vikipediya

Usmon II

Usmon II (عثمان ثانى; ʻOsmān-i sānī; 3-noyabr 1604 – 20-may 1622) – Usmonlilar imperiyasining 1618-1622-yillardagi hukmdori, Ahmad I va Mohfiruzning oʻgʻli[1][2][3].

Usmon II
عثمان ثانى
Tughra of Osman II.JPG
Usmonlilar imperiyasi podshohi, xalifasi, ikki muqaddas masjid xodimi
Hukmronligining boshlanishi: 26-fevral 1618
Hukmronligining tugashi: 20-may 1622
Oʻtmishdosh: Mustafo I
Voris:Mustafo I
Tugʻilgan sanasi: 3-noyabr 1604-yil
Tugʻilgan joyi:Istanbul, Usmonlilar imperiyasi
Vafot sanasi:20-may 1622-yil(1622-05-20)
(17 yoshda)
Vafot joyi:Istanbul, Usmonlilar imperiyasi

Biografiyasi tahrir

Mehmed III 1603-yil dekabrida oʻlimidan olti oy oldin toʻngʻich oʻgʻli va merosxoʻri Sehzoda Mahmudni qatl qildirdi[4]. Mehmedning oʻrniga hali farzand koʻrmagan oʻn uch yoshli Ahmad I oʻtirdi va sulola tahdid ostida edi. Oʻsha paytdagi yagona merosxoʻr Ahmadning ukasi Mustafo edi va anʼanaga zid ravishda Ahmadning ukasi tirik qoldirildi[5]. Ahmadga oʻgʻil tugʻgan Mahfiruz Sulton va Koʻsem Sulton kanizaklar qilib berildi. Ularning eng kattasi 1604-yil 3-noyabrda tugʻilgan Usmon edi. Uning onasi Mahfiruz boʻlib, Ahmad barcha sultonlarning eng yosh otasi boʻldi. Usmonning paydo boʻlishi sulolani saqlab qolganligi sababli, Ahmadning birinchi oʻgʻli boʻlib, unga sulola asoschisi Usmon ismi berilgan va uning tugʻilishi munosabati bilan yetti kunlik bayramlar oʻtkazilgan[5]. Ahmadning ikkinchi oʻgʻli Shahzoda Mehmed, Koʻsem Sulton tomonidan dunyoga keltirilgan. U Usmondan toʻrt oy keyin, 1605-yil 8-martda tugʻilgan[6]. Aka-uka birga voyaga yetgan, ustozlari Umar afandi edi[5]. Manbalarga koʻra, Usmon 4 yoshida kitob oʻqishni boshlagan. Yevropaliklardan uning yaxshi maʼlumotli boʻlganligi, sharq tillaridan tashqari lotin, yunon va italyan tillarini bilganligi haqida xabarlar kelgan boʻlsa-da, zamonaviy tarixchilar bunga shubha bildirishgan[5].

Usmonning onasi haqida uning ismi Mahfiruz ekanligi maʼlum. Maʼlumki, 1610-yillarning oʻrtalarida Ahmad I uni Eski Saroyga surgun qilgan. Venetsiya elchisi Kontarini 1612-yilda Sulton Kosemni bezovta qilgan ayolni kaltaklagani haqida xabar bergan[7]. Ayrim tarixchilarning (Lesli Pirs, Gabriel Piterberg, Uluchay) yozishicha, Mahfiruz 1620-yillar atrofida vafot etgan. Ularning fikriga koʻra, Eski Saroydan Topkapiga koʻchib oʻtmagan va valide unvoniga ega boʻlmagan, Eski Saroyda yashashni davom ettirgan. Biroq Eski saroyda uning u yerda yashayotgani haqida hech qanday hujjat yoʻq, shuning uchun Usmonning onasi erta vafot etgan boʻlishi mumkinligi aytiladi. Venetsiya elchisi Kristofor Valye 1615-yilda Ahmadning ikki xotinidan toʻrt oʻgʻli borligini va ulardan biri tirik emasligini yozgan. 1615-yilda Pietro della Valle „Sultonning toʻngʻich oʻgʻlining onasi vafot etdi“ deb yozgan[8]. 1618-yilda fransuz elchisi Usmonning onasi bolaligida vafot etgani haqida xabar beradi. Koʻsem Sulton bolaligidanoq Usmon bilan doʻstona munosabatlar oʻrnatishga harakat qildi. Venetsiya elchisi Kontarinining soʻzlariga koʻra, Usmon Koʻsem Sulton va uning oʻgʻillari bilan birga, 1616-yilda Ahmad I bu yurishlarni taqiqlamaguncha, shahar boʻylab aravada yurgan. Usmon oʻgay onasiga hurmat bilan munosabatda boʻldi va 1619-yilda eski saroyga uch kunlik tashrif bilan hurmat bajo keltirdi[9].

Ahmadning ukasi Mustafo sulola anʼanalariga koʻra yagona merosxoʻr sifatida tirik qoldi, keyinchalik ikki omil rol oʻynadi. Birinchidan, Mustafo aqli zaif va ruhiy kasallikdan aziyat chekkan, isyon nuqtai nazaridan xavfli emas edi. Ikkinchidan, Kösem Mustafoni oʻlimdan qutqarishga harakat qildi va bu bilan sharoit yaratishga, kelajakda farzandlarini ehtimoliy qatldan qutqarishga umid qildi[10]. 1612-yilda Venetsiya elchisi Simone Contarini Kösem Ahmadni Mustafoni qatl qilmaslikka koʻndirganini aytdi[11]. Uning aytishicha, Ahmadning oʻzi taqdir taqozosi bilan taxtga chiqqan. Shuning uchun Ahmad, garchi bu Usmonlilar odatiga zid boʻlsa ham, akasiga yomonlik qilmasligi kerak edi. 1617-yilda Ahmad vafot etganida uning oʻgʻillari hali voyaga yetmagan edi va Mustafo sulton boʻldi. Bu birinchi marta imperiyada hokimiyat otadan oʻgʻilga toʻgʻridan-toʻgʻri meros orqali emas, balki sobiq sultonning ukasiga oʻtgani edi[12]. Biroq yangi Sultonning xatti-harakati atrofdagilarni hayratga soldi. Uning gʻalati xatti-harakati hayratlanarli edi: devon majlisida vazirlarning boshidan sallani yirtib, soqollarini yulib, qushlar va baliqlarga tanga tashlagandi. Ibrohim Pechevining yozishicha, „hamma uning ruhiy nosogʻlom ekanligini tushungan“[12].

1618- yilda turk qoʻshinlarining bir qator magʻlubiyatlaridan soʻng Safaviylar davlati bilan Seravi tinchlik shartnomasi imzolandi, bu asosan 1612-yilgi shartnoma shartlarini takrorladi va shu tariqa Ahmad I davrida boshlangan urushni tugatdi[5]. 1618-yilda Yevropa davlatlari ikki blokka – Gabsburg va anti-Gabsburgga boʻlingan. Oʻttiz yillik urush (1618-1648) boshlandi. Polsha-Litva Hamdoʻstligi Gabsburglar blokining bir qismi edi. Lisovskiylar 1619-yilda Humenna jangida Transilvaniya armiyasini magʻlub etdilar. Natijada, Sultonning vassali Transilvaniya shahzodasi Gabor Betlen Usmonli imperiyasiga yordam soʻrab murojaat qildi. Bu turklarning Oʻttiz yillik urushga kirishiga olib keldi. Usmon yordam uchun qoʻshin yubordi, unga Usmoniylar imperiyasining vassallari boʻlgan yaqin davlatlar – Valaxiya knyazligi, Moldova knyazligi va Qrim xonligi qoʻshilishi kerak edi. Polsha muntazam armiyasini tajribali Stanislaw Zolkiewski boshqargan. 1620-yil 20-sentyabrda Yassi shahri yaqinidagi jangda Usmoniylar magʻlub boʻldi[13].

Bu sultonni Xotin urushini boshlashga va qoʻshinni shaxsan boshqarishga undadi. Bu yurish boshlanishidan oldin Usmon Kösemning toʻngʻich oʻgʻli Sehzoda Mehmed yoʻqligida oʻzidan 4 oy kichik boʻlgan ukasi sulton deb eʼlon qilinishidan qoʻrqib, uni qatl qilishga qaror qildi. Qatlning qonuniy boʻlishi uchun fatvo kerak edi. Shayxul-islom akasini oʻldirishga ruxsat berib, bunday fatvo berishdan bosh tortdi. Keyin Usmon uni Rumeliya kadiaskeri Toshkoʻpruzada Kamoleddin Mehmed afandidan oldi. Mehmed qatl qilindi, Usmon esa Edirnani tark etdi. Maʼlumotlarga koʻra, u Sulaymon Qonuniyning zirhlarini kiyib, dabdaba bilan yurishga chiqqan[14]. Usmonli qoʻshini Hetman Zolkevskiy boshchiligidagi Polsha qoʻshinlarini taʼqib qilgan. 9 ming muntazam qoʻshindan tashqari, getmanning ixtiyorida zodagonlar boʻlinmalari bor edi va Moldaviya armiyasi turklarga xiyonat qilib, polyaklar tomoniga oʻtishi kutilgan edi. Biroq, butun Moldova armiyasi oʻrniga faqat Gaspar Graziani va uning mulozimlari Jolkevskiyga qoʻshilishdi va zodagonlar kuchlar muvozanatini koʻrib, Jolkevskiyni tark etishdi. Tsetsor jangida 73 yoshli Jolkevskiy oʻldirildi, Stanislav Konetspolskiy va knyaz Koretskiy asirga olindi, Gaspar Gratsiani esa sobiq qoʻl ostidagilar tomonidan oʻldirildi. Tsetsorda polyaklar ustidan qozonilgan gʻalabadan bir yil oʻtgach, Sulton Usmon II qoʻshin bilan Xotindagi Polsha mustahkamlangan lageriga qarshi yurish qildi. Xetman Chodkevich 1621-yil 1-sentyabrdan 28-sentyabrgacha toʻrt hafta davom etgan mudofaaga rahbarlik qildi. Polyaklarga Yakov Borodavka, keyin esa Pyotr Sagaidachniy boshchiligidagi roʻyxatga olingan kazaklar qoʻshini qoʻshildi. 24-sentyabrda Chodkevich vafotidan soʻng himoyani Stanislav Lubomirski boshqargan. Erta, ogʻir qish tufayli yurish qiyin kechdi, turklar katta yoʻqotishlarga duchor boʻldilar va katta miqdordagi ustunlikka qaramay, gʻalaba qozona olmadilar. Qamalning natijasi Xotin tinchlik shartnomasi edi. Usmon oʻzining magʻlubiyatida yangichalarni aybladi. Muvaffaqiyatsizlikning asosiy sabablari raqobat va maʼmuriy qobiliyatsizlik edi. Imperiya Moldaviya ustidan nazoratni saqlab qolganligi sababli yurish muvaffaqiyatli deb eʼlon qilindi[5].

Usmonning hukmronligi yanichalarning noroziligiga sabab boʻldi, bu esa oʻz manfaatlariga ega boʻlgan Halime Sultonning kuyovi Qora Dovut Posho tomonidan mohirlik bilan kuchaytirildi. Zbarajskiy va Thomas Roe[en] Sulton Ahmadning omon qolgan oʻgʻillari yoʻq qilinsa, „uning oʻgʻillari bir kun kelib, maʼlum sharoitlarda imkoniyatga ega boʻlishlari mumkinligiga“ ishonishgan[15]. Xuddi shu sabablarga koʻra, Koʻsemning oʻgʻli Murodga suiqasd uyushtirdi. Suiqasdning oldi olindi, chunki ogohlantirish olgan yoki buni oʻzi taxmin qilgan Kösem oʻzining sadoqatli haram xizmatkorlari yordamida oʻgʻlining himoyasini kuchaytirdi[16].

Usmon vazirlarga quloq solmay, mustaqil ravishda qarorlar qabul qilib, niqoblangan holda Istanbulda tekshiruvlarni oʻtkazdi[5]. Chalabiy yozganidek: „Sulton Usmon ichimlik uylariga bostirib kirib, qoʻlga olingan sipohiylarni yanicharlar tomonidan kaltaklashni buyurdi, Boʻstonchi boshiga ularni oʻldirishni buyurdi“[17]. 1621-yil sentyabr-oktyabr oylarida Xotindan keyin Istanbulga qaytib kelgan Usmon bir qator islohotlarni oʻylab topdi. U isyonchilarga moyil boʻlgan yanichalar oʻrniga Anadolu va Shimoliy Suriyaning turkiy aholisidan yangi armiya yaratish niyatida edi[18]. Bundan tashqari, Usmonning rejalari poytaxtni Anadoluga koʻchirish edi. Usmonning uylanishi jamiyatda, ayniqsa ulamolar orasida norozilikka sabab boʻldi. Erkin turk ayollariga uylanib, barcha urf-odatlarni buzdi. 1622-yil 7-fevralda uning birinchi xotini vazir Sulaymon I va Salim II ning nevarasi edi. Uning ikkinchi xotini Shayxulislomning qizi edi[5].

1622-yil may oyida Usmon Makkaga ziyorat qilish bahonasida Istanbuldan Anadoluga joʻnab ketmoqchi edi. U oʻzi bilan xazinani olib ketmoqchi boʻldi. Ammo bu haqda yanichalar orasida mish-mish tarqaldi. May oyida yanichalar qoʻzgʻoloni boshlandi. Otchoparda yanichalar va sipohiylar toʻplanishdi. Sulton nomidan ularning oldiga kelgan Shayxul-Islomga olti kishini qatl etish talablari taqdim etildi. Shayxul-islom qatl haqida fatvo bergan. Dilaver posho, Umar afandi, ogʻa Sulaymon, Ahmad posho, defterdor (gʻaznachi) Baki posho, Nasux ogʻaning nomlari tilga olingan[19].

Shayxul-Islom Usmonga isyonchilar talablarini qondirishni maslahat beradi, ammo Sulton parlament aʼzolarini quvib chiqaradi, fatvoni yirtib tashlaydi va zoʻravonlik bilan tahdid qiladi. Bu yangichalarning Umar afandining uyiga bostirib kirishiga sabab boʻladi. Soʻng olomon Mustafoni eski saroydagi qamoqdan olib, uni Ahmadiya masjidiga (Oʻrta Jomiy) olib borib, Sulton deb eʼlon qildi. Qoʻrqib ketgan Usmon Dilaver poshoni qoʻzgʻolonchilar qoʻliga topshirishni buyurdi. Uni topib, darvozadan itarib yuborishdi va u erda darhol oʻldirildi. Usmon vaziyatning jiddiyligini tushunmadi. Bu orada yanichalar Toʻpqopi saroyi hovlisiga bostirib kirishdi. Bosh vazir va bosh amaldor ularni toʻxtatmoqchi boʻldilar[5]. Yashiringan Usmon qoʻlga olinib, shahar boʻylab sudrab, masxara va masxara qilinib, Oʻrta Jomiyga olib borildi[12][12].

Tugʻa Chelebiyning yozishicha, „Jebeji-boshi (qurolchilar korpusi boshligʻi) unga ilmoq tashlab, boʻgʻib oʻldirmoqchi boʻlgan, Mehmed ogʻa, Kethuda-bey Ali ogʻa va Chaushboshi Ahmad ogʻa“ oldini olishgan[20]. Sobiq sulton Yedikulega olib ketilib, 20-may kuni oʻldirildi[21]. Uning qulogʻi kesilgan va Halima Sultonga yetkazilgan[22]. Shunday qilib, ruhiy kasal Mustafo ikkinchi marta sulton boʻldi, Dovut posho bosh vazir boʻldi[18][23].

Turkiyaning „Mahpeyker“ (2010) filmida Usmon rolini Mert Oʻzchelik ijro etgan[24].

Turkiyaning „Muhtasham asr. Kösem imperiyasi“ teleserialida Voyaga yetgan Usmon rolini Taner Olmez ijro etgan[25].

Manbalar tahrir

  1. ↑ Shaw, Stanford Jay. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, volume I: Empire of the Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280-1808. Cambridge University Press — 191 bet. 
  2. ↑ ; Semiramis ArşiviSemiramis: Sultan'ın gözünden şenlik. YKY, 2005 — 27 bet. ISBN 978-975-08-0928-6. „[Osman II's mother the Serbian Evdoksiya known as Mahfiruz Sultan]“ 
  3. ↑ arxiv nusxasi, 2018-01-07da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2018-01-07
  4. ↑ Emecen 2006.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Emecen 2007.
  6. ↑ Tezcan 2008.
  7. ↑ Peirce 1993, s. 233.
  8. ↑ Della Valle 1843, ss. 54.
  9. ↑ Emecen 2007; Peirce 1993.
  10. ↑ Peirce 1993, s. 106.
  11. ↑ Peirce 1993, s. 232.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Финкель 2012.
  13. ↑ Jaques 2007.
  14. ↑ Peirce 1993.
  15. ↑ Збаражский 1984; Roe 1740.
  16. ↑ Збаражский 1984.
  17. ↑ Туга Челеби 1984; Кинросс 2017.
  18. ↑ 18,0 18,1 Сулишовский 1984.
  19. ↑ Emecen 2007; Туга Челеби 1984; [[#CITEREF|]].
  20. ↑ Туга Челеби 1984.
  21. ↑ Кинросс 2017.
  22. ↑ Emecen 2007; Финкель 2012.
  23. ↑ Кинросс 2017; Roe 1740.
  24. ↑ Mahpeyker - Kösem Sultan.
  25. ↑ Muhteşem Yüzyıl: Kösem. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Usmon_II&oldid=4181756" dan olindi