Vikipediya

Kösem Sulton

Mahpeyker Kösem Valide Sulton (usmonli; كوسم سلطان: turkcha: Mâh-Peyker Kösem 1590-1651 yil 2-sentyabr) — Usmonlilar imperiyasining 14-sultoni Ahmad I ning bosh hasekisi va qonuniy rafiqasi boʻlgan, farzandlari Murod IV va Ibrohim I sultonlarining onasi sifatida valide sulton va 1649-yildan 1651-yilgacha Sulton Mehmed IVning büyük („oqsoqol“) validesi boʻlgan. U ikki marta rasmiy ravishda regent (davlat noibasi) boʻlgan ayollardan biri sifatida Usmonli imperiyasi tarixida qolgan. U Usmonlilar tarixidagi eng qudratli va taʼsirli ayollaridan biriga aylangan va imperiyani eng keskin davrlaridan biri boʻlgan Ayollar saltanatining markaziy va taniqli shaxsiga aylangan[1].

Mahpeyker Kösem Valide Sulton

Mahpeyker Kösem Valide Sulton.
Naib-i-Sultanat
Umm al-Muʾminīn
Ṣāḥibet al-Maḳām
Vālide-i Muazzama
Vālide-i Kebir
Tavalludi
Anastasiya

1590-yil
Tinos, Venetsiya Respublikasi, hozirgi Gretsiya
Vafoti 2-sentabr 1651-yil
Istanbul, Turkiya
Fuqaroligi Usmonli imperiyasi
Faoliyat yillari 1590-1651
Millati grek
Dini Islom
Unvoni volida sulton
Turmush oʻrtogʻi Ahmad I
Bolalari

Shahzoda Mehmed
Shahzoda Orhan
Shahzoda Selim
Murod IV
Shahzoda Sulaymon
Shahzoda Qosim
Ibrohim I
Aysha Sulton
Fatma sulton
Xonzoda sulton
Gavharhon Sulton
Atike sulton

Jemre Sulton

Kösem Sulton Ahmad I, Mustafo I, Usmon II, Murod IV, Ibrohim I va Mehmed IVning hukmronligi davrida sulton saroyi aʼzosi sifatida mislsiz siyosiy hokimiyatga ega boʻlib, imperiyaning tashqi va ichki siyosatiga sezilarli taʼsir koʻrsatib, oʻz fuqarolari orasida ulkan shuhrat va mehr toʻplagan. Haramga kirgunga qadar uning hayoti haqida ishonchli dalillar yoʻq, hatto asl tugʻilgan yili ham nomaʼlum[2], lekin u yunon[3] yoki bosniyalik[4] ekanligi haqida maʼlumotlar mavjud. Koʻrinishidan, uning kelib chiqishi yunon qizi haqidagi birinchi maʼlumot italiyalik sayohatchi Pietro Della Vallening maktubida keltirilgan. U 1615-yil 25-oktabrda Istanbulda Kösem Sulton haqida shunday yozgan edi: „U, agar toʻgʻri tushunsam, Konstantinopoldan ikki yuz chaqirim uzoqlikdagi uzoq mamlakat yoki shahardan kelgan yunon ruhoniyining qizi edi“[5]. Uning nasroniylikdagi ismi nomaʼlum[6], lekin keng tarqalgan taxminlarga koʻra (nodavlat manbalarda belgilangan[7]) uning ismi Anastasiya[8] ekanligini aytiladi. Aytilishicha, u Bosniya sanjakbeyi[9] tomonidan qul sifatida sotib olingan va oʻn besh yoshida haramga keltirilgan[10]. Anʼanalarga muvofiq unga „oy yuzli“ degan maʼnoni anglatuvchi Mahpeyker ismi berildi. Keyinchalik unga boshqa ismi — Kösem, yaʼni „eng sevikli“ degan maʼnoni anglatuvchi ism sulton Ahmad I tomonidan berilgan[10]. Kösem ismining boshqa talqinlari ham mavjud. Usmonli tilini oʻzi oʻrgangan Pietro della Valle bu ism „sochsiz“ degan maʼnoni anglatadi, deb yozgan (turkcha: köse — sochsiz, soqolsiz) tanasida tuklar boʻlmagani uchun shu nomni olgan boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, Islom ensiklopediyasiga koʻra, Usmoniycha kosem/kösemen „rahbar, toʻda boshligʻi, erkin, mustaqil“[11] maʼnolarini anglatishi mumkin.

Uning hayoti haqidagi maʼlumotlar turli tortishuvlarga sabab boʻlgan, chunki baʼzi tarixchilar uning 28 yillik hokimiyati davomida xilma-xil gʻoyalarini qoʻllab-quvvatlashi va yanicharlarga oʻz taʼsirini oʻtkazishi olimlarni shubha ostiga qoldirgan. Baʼzilar, shuningdek, u noqonuniy yoʻllar bilan katta boylik toʻplagan degan tahminlarni daʼvo qilishadi. Biroq, u oʻz yerlari va daromadlaridan olgan pullarining asosiy qismini xayriya ishlari, bunyodkorlik va qurilish loyihalarini amalga oshirish uchun sarflaydi, bu sulolaning oʻz fuqarolariga boʻlgan gʻamxoʻrligining yorqin namoyonidir. Shuning uchun ham Konstantinopolda gʻalayonlarga sabab boʻlgan mazkur ayolning vahshiyona oʻldirilishi va buning oqibatida yuzlab odamlarning qatl etilishi[12] ortidan u „Valide-i Muazzama“ (ajoyib ona) „Valide-i Maḳtūle“ (oʻldirilgan ona) va „Vālide-i Şehide“ (shahid ona) kabi nomlar bilan shuhrat qozongan.[13].

Kelib chiqishi tahrir

 
Tinos xaritasi (Tine) Giakomo Franko, 1597 yil

Kosem kelib chiqishi yunon millatiga mansub edi[14][15]. Egey dengizidagi Tinos orolidagi yunon pravoslav ruhoniyining qizi boʻlib, asli qizlik ismi Anastasiya boʻlgan.[16][17][18].

1604-yilda, 14 yoki 15 yoshda, u Usmonli bosqinchilari tomonidan oʻgʻirlab ketilgan va Bosniya Sanjakbeyining beylerbeyi (general-gubernatori) tomonidan Bosniyada qul sifatida sotib olingan[19]. Uning goʻzalligi va aql-zakovati Sulton Ahmad I saroyidagi haram ogʻasi[20] tomonidan sezilib, uni Toʻpqopi saroyi xonimi sifatida Sulton Haramiga choʻrilar bilan birga Konstantinopolga joʻnatadi.[21][22].

Imperator Haramiga kelganida unga din, ilohiyot, matematika, kashtachilik, qoʻshiqchilik, musiqa va adabiyotdan saboq berilgan.[23] Manbalarga koʻra, u uzun boʻyli, ozgʻin va yuzining oppoqligi va koʻzlarining quyuq jigarrangligi tufayli jozibali boʻlgan[24]. Ahmad uning goʻzalligi va aql-zakovatiga maftun boʻldi va 1605-yilda u uning bosh hasekisi va qonuniy xotini boʻladi. Italiyalik sayyoh Pietro Della Vallening soʻzlariga koʻra, islomni qabul qilgandan soʻng uning ismi Mahpeykerga[25] va keyinchalik Ahmad tomonidan Kösemga oʻzgartirilgan,[22] yaʼni „podaning boshligʻi“ degan maʼnoni anglatadi, bu uning siyosiy aqli va etakchiligini anglatadi. Aslida esa bu ism uning silliq va tuksiz terisiga ishora qilinib, „sochsiz“ degan maʼnoni ham anglatishi mumkin.

Ahmadning bir vaqtlar qudratli buvisi va haram boshqaruvchisi boʻlgan Safiye Sulton 1604-yilning yanvar oyida hokimiyatdan mahrum qilinib, Eski Saroyga (Eski Saroy) surgun qilingan, Ahmadning onasi va Valide sultoni Handan Sulton esa 1604-yilning noyabr oyida vafot etgan. Ushbu ikkita boʻsh ish oʻrinlari unga Sulton Haramining eng yuqori pogʻonasiga koʻtarilish imkonini bergan.[26]

Haseki sulton tahrir

 
Ahmad I portreti (Jon Yang tomonidan, 1815)

U Ahmad Kösemga haseki sulton sifatida uni barcha kanizaklaridan ustun qoʻygan va unga oʻz xazinalaridan eng yaxshi javohirlarni hadya qilgan[27]. Uning maoshi kuniga 1000 asperdan iborat edi.[26] Nikohlarining dastlabki yillarida u Ahmadga 4 ta qiz tugʻdi: Aysha Sulton, Fatma Sulton, Xanzoda Sulton va Gevherxon Sulton. Qizlaridan biri Oysha Sulton 1612-yilda yetti yoshida Nasuh Poshoga turmushga chiqdi.[26] Oʻsha yili Gevherxon Sulton besh yoshida Oʻkuz Kara Mehmed Poshoga uylandi.[28] 1609-1612-yillar oraligʻida garov boʻlgan Venetsiya elchisi Simon Kontarini 1612-yilgi hisobotida Kösem haqida eslatib oʻtadi va uni shunday tasvirlaydi:

""Kosem go'zalli va aql-zakovatidan tashqari ko'p iste'dodlarga ega bo'lib ajoyib qo'shiq aytish, raqsga tushish kabi xislatrali bilan sulton ko'nglini zabt etadi va eng suyukli xonimiga aylangan edi. Haramda uni hamma hurmat qilishar edi. Sulton ba'zi masalalarda doimo uning yonida bo'lishini xohlaydigan darajada sultonning sevimlisidir.""[29]

1610-yillarning boshlarida Konstantinopolga tashrif buyurgan ingliz sayyohi <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/George_Sandys" rel="mw:ExtLink" title="George Sandys" class="cx-link" data-linkid="285">George Sandys</a> Kösemning ismini „Casek Cadoun“ (haseki ayol) deb yozgan va uni „goʻzallikdan tashqari jodugar“ deb hisoblagan. U sultonning Koʻsemga nisbatan „ehtirosli“ muhabbati borligini daʼvo qilib, buning jodugarlik natijasi ekanini taʼkidlab oʻtadi. <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/George_Sandys" rel="mw:ExtLink" title="George Sandys" class="cx-link" data-linkid="285">George Sandys</a> uni „nozik va ayni paytda uyatchan tabiatga ega“ ayol sifatida tavsiflagan edi.[30].

 
Mahpeyker Kösem Sulton portreti, mil. 19-asr

Ahmad I ning vafoti tahrir

1617-yil 22-noyabrda Ahmad tif va oshqozondan qon ketishi oqibatida erta vafot etganida, Koʻsem Mustafoning taxtga oʻtirishini qoʻllab-quvvatlagan fraksiya rahbari boʻlgan.[31] Kösem oʻzining poraxoʻrligi va ulkan taʼsiri orqali Ahmadning oʻgay ukasi Mustafoni taxtga oʻtkazish uchun muvaffaqiyatli ishlarni amalga oshirdi. Ehtimol, u oʻgʻillarining oʻgay akasi Usmon sulton boʻlib, qatl etilishidan qoʻrqqan boʻlishi mumkin. Shuning uchun u Mustafoni sulton boʻlishni afzal koʻrgan, chunki u sultonni oʻz oʻgʻillarini tahdid sola olishligi sifatida koʻrmagan.[32]

Mustafo I hukmronligi tahrir

Mustafo ojiz va qobiliyatsizligi tarixda isbotlangan, chunki u (Ahmed I dan keyin) taxtga hech qanday boshqaruv tajribasisiz oʻtirgan ikkinchi sulton boʻlgan. U butun umrini haramda oʻtkazgan, faqat amaldorlar va ayollar oʻrgatadigan narsalarni oʻrgangan, shuningdek u umr boʻyi sultonlar qoʻlida qatl etilishidan doimo qoʻrqib kelgan, bir qancha saroy amaldorlari, xususan, Bosh qora amaldor Mustafo ogʻa bilan bu qoʻrquvni yengishga uringan. Oxir-oqibat, Bosh qora amaldor Mustafo ogʻa sultonni aqldan ozganligi haqidagi xabarlarni tarqatadi va taxtga oʻtirganidan 96 kun oʻtgach, 1618-yil 26-fevralda taxtdan agʻdariladi va uning oʻrniga Ahmadning toʻngʻich oʻgʻli Usmon va uning vafot etgan onasi Mahfiruz Xotun tayinlandi.[33] Usmonning sulton sifatida taxtga chiqishi bilan, uning birinchi harakati Mustafo tarafdorlari, shuningdek, uning taxtga chiqiishini taʼminlagan va uni boshqarishni rejalashtirganlarning hokimiyatini yoʻq qilish boʻlgan. Natijada Kösem va uning atrofidagilar Eski Saroyga (Eski Sarayi) surgun qilingan.[34]

Eski saroyda nafaqaga chiqishi tahrir

Usmon II va Mustafo I hukmronligi davrida Koʻsem 8 farzandlari bilan birga Eski Saroyga surgun qilinadi[33]. Vorislik printsipi sifatida kattalik paydo boʻlganligi sababli, shahzodaning onasi Eski Saroyda sultonining vafoti va oʻgʻlining taxtga kirishi oʻrtasidagi vaqtni belgilashi mumkinligi sababli, Kösem oʻzining haseki maqomini va kunlik maoshni saqlab qolishga muvaffaq boʻldi. U erda nafaqaga chiqqanda 1000 asper olgan va va vaqri kelib Kösemning hasekilik muddati tugagandan soʻng, bu lavozim oʻz ahamiyatini yoʻqotdi.[26] Eski saroyga kelganida bir vaqtlar Volida sulton maqomi ostida faoliyat yuritgan Safiye Sulton bilan uchrashish imkoniga ega boʻldi.[26]

Usmon II hukmronligi tahrir

1619-yilda Usmon oʻgay onasi Kösemni ziyorat qilish uchun uch kunlik Eski Saroyga tashrif buyurib, uning tantanalarida qatnashib, Usmonlilar yigʻinlariga qarshi ish tutib, unga boʻlgan alohida mehrini namoyon qildi.[26] U shuningdek, Kösemga Afinaning shimoli-gʻarbidagi sakkiz qishloqning daromadini sovgʻa sifatida bergan edi. Shuningdek, u oʻzining Damashqdan Makkaga yoʻl olgan ziyoratchilarga xizmat koʻrsatuvchi vaqfiga kiritgan edi[35]. Kösem bu munosabatlarni oʻz taʼsiridan foydalanib, uni oʻgʻillarini qutqarishga koʻndirish niyatida rivojlantirgan boʻlishi mumkin. Darhaqiqat, Usmon 1621-yilgi Polsha yurishiga joʻnab ketayotib, faqat Kösemning oʻgʻillaridan boʻlgan kichik ukalarining kattasi Mehmedni qatl qiladi.[26] Amakisi Mustafo, Usmonning ukalari kabi Kösem himoyasida tirik qolgan. Garchi Kösem va sulton Mustafo munosabatlari mustahkamlangan boʻlsa ham, yosh sulton uchun bu ishi ijobiy natija bermadi.[36] Biroq, u Kösemning davlat masalalariga aralashganidan bezovta boʻlgandi[33][37].

1622-yil may oyida Usmon Mustafo va uning kichik ukalarini qatl etishi mumkinligini sezgan amaldorlar va saroy askarlari Mustafoning onasi Halime Sulton tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, oʻz farzandlarining omon qolishi uchun sultonga qarshi davlat toʻntarishini rejalashtirdilar. Yanicharlar hHaramga bostirib kirib, Mustafoni haramdagi xonalardan birida topib olishdi va qoʻlga olishdi[38]. Oʻn yetti yoshli Usmong Yedikule qamoqxonasiga qamaladi, soʻngra 1622-yil 20-mayda yangichalari aʼzolari tomonidan, asosan, Halimening kuyovi, Qora Dovud poshshoning saʼy -harakatlari bilan boʻgʻilib oʻldirilgan[33].

Mustafo I ning ikkinchi hukmronligi tahrir

Islohotchi Usmon oʻrniga kuchsiz va qobiliyatsiz Mustafo Kösem koʻmagi bilan yana taxtga oʻtirdi. Avvaliga hokimiyat Kösem va uning onasi qoʻliga oʻtgan boʻlsa, qoʻzgʻolonni amalga oshirgan yanicharylar va boshqalar Usmonning oʻldirilishiga shiddatli munosabatda boʻlishdi: Ular oʻzlari Usmon oʻlimida javobgar deb bilganlarning hammasini qatl qilishgan va shu bilan birvaqtda Ahmadning qolgan oʻgʻillarini ham himoya qilishga urindilar. Halimanioʻgʻlining hukmronligini himoya qilish uchun fitnachilarni yoʻq qilish uchun muqarrar harakatlariga qarshi choralar qoʻllagan.

Oʻz mavqeini saqlab qolishga intilgan Kösem albaniyalik Mere Husayn Poshoning bosh vaziri etib tayinlandi. Mere Husayn Posho oʻzini oʻziga xos islohotchi sifatida koʻrsatib, Usmon qotillarga qarshi tezkor harakat qilishga vaʼda qildi. Lekin Husayn Posho vaziyatdan faqat oʻz manfaati uchun foydalandi, Usmonning qatlida aybdorlarni jazolash va oʻz manfaati uchun davlat xazinasiga bostirib kirish bahonasida keng tovlamachilik ishlarini amalga oshirdi.[34] Mustafo ikkinchi hukmronligining soʻnggi oylarida Usmonning qatli olamiga aloqador boʻlganlarning hammasini, jumladan Kösemning oʻgʻillarini ham qatl qilishni buyurishgandi. Ammo uning buyrugʻi bajarilgunga qadar, Kösem ham, amaldorlar yigʻini ham aralashib, uni yana bir martaMustafoni taxtdan chetlatishdi. Mustafo keyinchalik umrining qolgan qismini maxsus qafasda oʻtkazadi.[39] Kösem oxir-oqibat vazirlar bilan oʻz oʻgʻli Murodni sulton etib tayinlash haqida kelishib oladi.[33][37].

Volida sulton tahrir

Murod IV hukmronligi tahrir

Murod taxtga oʻtirgandan soʻng Koʻsem Sulton davlat toʻntarishini uyushtirganlikda gumon qilinib, Shayxul-Islom oldida oʻzini oqlashga majbur boʻladi. Murod IV bor-yoʻgʻi oʻn bir yoshida sulton boʻldi va shuning uchun 1632yilgacha saltanat Koʻsem va uning tarafdorlari tomonidan boshqarib kelingan. To Murodning oʻzi hukmronlikni toʻliq qoʻlga kiritgunicha Kösemning oʻzi rasman regent unvoniga ega boʻlib, besh yil[26] davlatni boshqaradi. Keyinchalik onasini davlat ishlaridan chetlatadi[7]. Biroq, sulton onasining tajribasini va aql-zakovatini qadrlab, uning fikrini tinglab keladi. Bundan tashqari, Murodning tez-tez harbiy yurishlari paytida Koʻsem davlat boshqaruvida ishtirok etardi. Hattoki Murod barcha ukalarini qatl etishni buyurganida, u Ibrohimni qutqarishga muvaffaq boʻladi[7].

 
Murod IV ning yoshligida tasvirlangan moyli rasm (anonim, taxminan 17-asr)

Kösem Toʻpqopi saroyiga ulugʻvor tantanali yurishi bilan kirib keladi, uning qarshisida minglab darveshlar uning kelajagini nishonlash uchun duolar bilan peshvoz chiqishadi[40]. Oʻgʻli 1623-yil 10-sentabrda Murod IV sifatida taxtga oʻtirgach, u siyosiy maydonga tushadi. Uning oʻgʻli voyaga yetmaganligi sababli, u 1623-yil 10-sentabrda oʻgʻli taxtga chiqqanidan boshlab 1632-yilning 18-mayigacha nafaqat haqiqiy sulton, balki rasmiy regent, davlat noibasi (noib-i-sultanat) sifatida ham tayinlangan[33].

 
Murod IVning Usmonli miniatyurasi

1623-yilda Usmonlilar saroyi Venetsiya Respublikasiga maktub yuborib, Murod IV taxtga oʻtirishini rasman eʼlon qiladi. Maktubda Kösemga haqiqiy sulton sifatida murojaat qilingan: „Janobi Hazrati Sulton Valide […] Alloh oʻzi bilan olib ketgan marhum Sulton Ahmad uchun juda muhim va suyukli inson edi va uni shu qadar sevardiki, unga uylanib, uni hurmat qilgan.“ Maktubda yana Kösemning oʻgʻlining nomidan hukmronlik qilishiga ishora qilingan: „Biz mansabni egallagan barcha ayollar orasida kamolot va feʼl-atvori bilan ajralib turadigan haqiqiy sultondan umid va ishonchimiz katta“[41].

1623-yilda Murod taxtga oʻtirganidan koʻp oʻtmay, Venetsiya elchisining xabariga koʻra Kösemning siyosiy tajribasi haqida shunday deyilgan:

"Butun kuch va hokimiyat onaning qo‘lida bo‘lib, Sulton Mustafodan mutlaqo farq qilib, umrining cho‘qqisida, yuksak aql va ruhiyat egasi bo‘lgan, uning hukmronligi davrida hukumat ishlariga tez-tez qatnashgan."[42]

Ingliz elchisi Roe, Venetsiyaga joʻnamasidan bir oy oldin yozgan va yangi sultonni „oʻz otasini, aqlli va aqlli odam boʻlgan onasi qoʻyishini“ bashorat qilgan.[26]

Murod taxtga oʻtgandan soʻng, uning barcha aka-ukalari sultonr Haramining bir qismi boʻlgan qafaslarga qamalgan, u yerda taxtning mumkin boʻlgan vorislari uy qamogʻi va saroy amaldorlari tomonidan doimiy nazorat ostida ushlab turilgan[43][44]. Regent sifatida Kösem oʻgʻli Murod orqali imperiyani samarali boshqargan, parda ortidan turib devon majlislarida qatnashib turgan va ularni tashkil qilgan. U siyosiy arboblarni tayinlash va davlat boshqaruvini nazorat qilish bilan shugʻullangan, bu unga davlat arboblari, sudyalar va boshqa saltanat arboblari bilan yaxshi aloqa oʻrnatish imkonini bergan[23]. U xalqaro shartnomalarni muhokama qilish uchun boshqa mamlakatlarning xorijiy elchilari bilan uchrashuvlar uyushtirgan. Yetakchi vazirlar oʻz maktublarini toʻgʻridan-toʻgʻri unga yozardilar, bunga javoban Kosem vazirlarga xat yozish uchun uning kirasidan foydalangan[45]. Uning tashabbusi ostida 1623-yilda Kemankeş Kara Ali Posho bosh vazir etib tayinlanadi.

Kösem birinchi marta regent boʻlganida uning roli haqida aniq maʼlumotlar saqlanib qolgan. Turk tarixchisi Özlem Kumrular fikricha:

"“Sadr vazirning iltimosidan koʻrinib turibdiki, bu davrda Koʻsem voyaga etmagan oʻgʻli bilan tomoshabinlar zalida boʻlishni va ulugʻ kishilarning har qanday iltimoslarini tinglashni xohlagan. Sadr vazir bu istakning qonunga to‘g‘ri kelmasligini juda muloyimlik bilan ta’kidladi: “Yo Rabbiy va hukmdor, qilayotgan ishing qonunga ziddir. Men sening sodiq xizmatkoringman va sendan ajralishni xohlamayman”..'"

Bosh vazir Ali Poshoning eng qoʻpol xatosi Safaviylar Shoh Abbosga 1624-yilda Bagʻdod va Erivanni qoʻlga kiritishga ruxsat berib, keyin esa oʻsha paytda oʻn ikki yoshli Murod va uning onasi Kösemdan bu xabarni yashirib qoʻygani boʻldi. Soʻngra, u darhol lavozimidan boʻshatilib, bosh vazirni qora amaldor Mustafo ogʻaning koʻmagida boʻgʻib oʻldirtiradi. Sadr vazirlik lavozimini keyinchalik Cherkes Mehmed Posho egallaydi[38].

Tashqi va ichki siyosat tahrir

 
Koʻsem Sultonning Sadr vazir Xusrev Poshoga yozgan maktubi, 1627-yil.

Xorijiy dushmanlar va kuchli mahalliy zodagonlar Kösemning yuksalishini Usmonlilar davlatining qudrati va obroʻsiga putur yetkazish uchun imkoniyat deb bilishgan[46]. Murod saltanatining dastlabki yillarida Kösem Usmonli-Safaviylar urushi paytida Bagʻdod va Erivanning yoʻqolishi, Livandagi qabilalarning qoʻzgʻoloni, Shimoliy Onadoʻlidagi Abaza poshsho qoʻzgʻoloni, Misrdagi valiylarning soʻzsiz vaʼdalari, barbar davlatlari tomonidan mustaqillikni tasdiqlash, Qrimdagi tatarlarning qoʻzgʻoloni va qozoqlarning Qora dengiz qirgʻoqlariga bostirib borishi va boshqalar bilan kurashishga majbur boʻladi.[26][47]

 
Koʻsem Sultonning Usmonli miniatyura surati, 1650-yil

Ibrohim I hukmronligi tahrir

 
1640-yildan 1648-yilgacha Usmonli imperiyasining sultoni sifatida hukmronlik qilgan Sulton Ibrohim surati.

1640-yilda sulton Murod uzoq davom etgan jigar sirrozidan vafot etadi. Ibrohim I sulolaning yagona vakili sifatida uning oʻrniga taxtga oʻtiradi, chunki Murodning oʻgʻillari yoʻq edi. Ibrohim hukmronlik qilgan dastlabki yillarida hokimiyat yana Kösemning qoʻlida edi. Kelgusida ona va oʻgʻil oʻrtasidagi munosabatlar yomonlashdi. Ibrohimning ruhiy holati, shuningdek, Usmonli davlatining ichki nizolari salbiy tarafga qarab oʻzgaradi. Ibrohim kanizaklarning taʼsiriga tushib, onasini Toʻpqopi tashqarisidagi yozgi bogʻga joʻnatadi. Shunda Ibrohim oradan maʼlum vaqt oʻtgach Kösem va bosh vazir uni taxtdan tushirishni rejalashtirayotganini bilib, vazirni qatl qiladi va onasini Iskandar-chelebiy bogʻga surgun qiladi[48]. Ibrohimning Venetsiya bilan boshlagan Qandyon urushi aholining noroziligini keltirib chiqaradi[7] va 1648-yilga kelib barcha saroy ayonlari, shu jumladan Kosemning oʻzi ham sultonni taxtdan agʻdarish zarur degan xulosaga kelishadi[49]. Natijada 1648-yil 8-avgustda sulton taxtdan agʻdariladi va bir necha kundan soʻng fatvoga koʻra oʻldirildi[50]. Ulkan saltanatning boshiga vafot etgan sultonning 7 yoshli oʻgʻli va Kösemning nevarasi Mehmed IV keladi. Mehmed taxtga oʻtirishi bilan uning onasi Turxon Volida unvonini olgan boʻlsa ham barcha imtiyozlar Kösemga nasib qiladi va uning oʻzi „Buyuk volida (eski valide)“ unvonini oladi. Tajribasizligi va yoshligi tufayli — Turxon oʻsha paytda yigirma yoshlar atrofida edi: uni tajribali Koʻsem[51] hokimiyatdan chetlatadi. Hatto oʻsha vaqtda Turxon 2000 asper olardi, Kösem esa 3000 asper olardi[26].

 
1649-yil 15-mayda Usmonlilar va venetsiyaliklar oʻrtasida Fokchi dengiz jangi boʻlib oʻtdi, bunda Malta ritsarlari Giakomo Riva qoʻmondonligidagi yollangan Gollandiya va ingliz kemalari bilan birlashdi va natijada venetsiyaliklar gʻalaba qozondi (Jovanni Giakomo de Rossi tomonidan oʻyilgan gravür). asr)

Oʻlimi tahrir

Nafsoniyatli Turxon jangsiz taslim boʻlishni xohlamadi. Kösem hokimiyat tepasida yana uch yil oʻtigan vaqtd Turxon oʻz atrofida koʻplab tarafdorlarni toʻplashga muvaffaq boʻldi, ular orasida Haram ogʻalarilar boshligʻi va Bosh vazir ham bor edi. Kösem sulton tarafida esa yanicharlar turardi. Kösem amaldagi regentlik vazifalarini toʻliq bajarib turganiga qaramasdan, yangichalarning mamlakat siyosatiga katta taʼsiri tufayli xalq orasida tartibsizliklar boshlanadi[26]. Bosh vazir Melek Ahmad Posho va yangichalarning rahbariyati tomonidan xazina taqchilligini yopish uchun koʻrilgan choralarga qaramasdan 1651-yil avgustida poytaxtda gʻalayonga koʻtariladi[52]. Turxon maxfiy ravishda qoʻzgʻolonchilarni qoʻllab-quvvatlab turgan.

   
Убийство Кёсем-султан.
Гравюры из немецкого (1694) и французского (1670) изданий «Истории» Поля Рико[53].

Taxminan oʻsha paytda yangichalar Kösem-Sultonning roziligi bilan Mehmed IVni zaharlashi va taxtga uning boshqa nabirasi Shahzoda Sulaymonni oʻtqazishni rejalashtiradi. Turxon esa bu rejalardan xabardor boʻlib qoladi ikki sulton xonimlar oʻrtasidagi adovat kuchayib ketadi. . Unga bu xabarni Kösemning kanizaklaridan biri boʻlgan, qoʻsh malay boʻlib chiqqan Melek-xotun yetkazadi. Uch yillik davom etgan kurash Turxon sultonning gʻolib boʻlishi bilan tugaydi. 1651-yil 3-sentyabrga oʻtar kechasi Kösem Sulton haramda Turxon tarafdorlari tomonidan oʻldiriladi, ammo bu qotillik aynan Turxon sulton[54]ning bevosita buyrugʻi bilan sodir etilganmi yoki yoʻqmi, aniq emas. Oʻsha paytda shayxul-islom boʻlgan tarixchi Karaçelebizade Abdülaziz Efendi soʻzlariga koʻra, Köseming qotili Uzun Sulaymon ogʻa va uning gumashtalari boʻlgan. Ular Kösemni haramdagi shkaflardan birida yashiringan holda topib, uni parda arqon bilan boʻgʻib oʻldirishgan. Kösem sulton tarixda oʻldirilgan yagona volida sulton boʻlgan. Baʼzi manbalarda uni „Shaxid ketgan volida“ sifatida yozib qoldirilgan. Uning jasadi dastlab Eski Saroyga olib borilgan va shundan soʻng Sulton Ahmet masjidida Ahmad I yoniga dafn etilgan[52].

 
Haramdagi drama (Stanislav Xlebowski, 1870)
 
"La malheureuse Sultane offrit en vain a celui qui l’avait decouverte un mouchoir rempli de sequins", (Antoine-Laurent Castellan tomonidan oʻyma, 1812)

Shaxsiyati tahrir

Usmonli imperiyasining tarixiy lugʻatida Kösem saroyning eng nufuzli ayollaridan biri deb ataladi[4]. Koʻsem Sulton nafaqat sevimliligi bilan, balki goʻzal va aqlli ayol sifatida tasvirlangan. Pietro della Valle u haqida „chiroydan koʻra muloyimliligi shirinroq“ ekanligini yozgan[5]. 1612-yilda Venetsiya elchisi Simon Kontarini Kosemni „chiroyli va zukko va bundan tashqari … koʻplab isteʼdodlarga ega … U goʻzal kuylaydi, rasqga tushadi, natijada u sultonning sevgisidan bahramand boʻlishini davom ettiradigan ayol“ deb taʼriflagan. Har doim uni hurmat qiladi, baʼzi hollarda uni tinglaydi va u doimo uning yonida boʻlishini xohlaydigan hukmdorning sevimlisi edi. Koʻsem ham oʻzini katta ehtiromi bilan sultonni tinglardi. Sulton bilan shaxsiy ishlar va davlat ishlari haqida tez-tez suhbatlashardi. Kontarinining elchi vorisi Kristofer Valye 1616-yilda Kosem haqida shunday yozgan edi: „U Sulton bilan xohlagan ishini qila olardi va uning qalbini butunlay zabt etgandi; unga hech narsada rad javobini aytmas edi“[26]. Simon Contarini 1645-yilda u haqida shunday yozib qoldirgan edi: „Koʻsem Sulton bosh malika, mashhur, keksa boʻlsa ham, lekin hali hamon goʻzalligini yoʻqotmagan edi“[55] „Islom entsiklopediyasi“ga koʻra, u oʻzidan „saxovatli, bagʻri keng va yuksak aqlli“ ayol sifatida xotirasini qoldirgan [7] Koʻsem Sulton hokimiyat tepasiga kelgach, yigirma besh yil Murod IV va Ibrohim I qoʻl ostida Volida sulton sifatida mamlakatni boshqardi, yana uch yil nabirasi Mehmed IV qoʻli ostida „Buyuk volida“ (buyuk valide) unvoniga ega boʻldi[56] . Ovrupoliklar Aleksandra Anastasiya Lisovskani koʻproq eslashadi, ammo turklar Kösemni ayollarning eng qudratlisi deb bilishadi. Pirs Kösemni „Ayollar Saltanatidan boʻlgan yorqin va nufuzli hasekilarning oxirgisi“ deb ataydi[26]. Kösem „fitna va fitnalarga mohir“ edi[57], u ikkala oʻgʻilni taxtga chiqargan va merosxoʻrlik tartibini oʻzgartirganligi[26] bilan tarixga muhrlangan. Kösem tasviri sifatida Sultonning haramida oʻgʻli bilan yashagan va 1644-yilda Malta ritsarlari[58] Qizilyar ogʻaning quli Mehmed IV enagasi tasviri ishlatilgan. Koʻsem Sulton asosan xalq va badiiy adabiyotda[59]. 2012-yil 4-oktabrda Sotheby’sda chaqaloqni emizayotgan ayolning nomsiz surati sotildi. Sotheby’s ekspertlarining fikriga koʻra, u 17-asrning ikkinchi choragiga tegishli boʻlib, rasm muallifi Frants Hermann va Hans Gemmingerning nomaʼlum rassomi[60]. Bular 1628-yilda Ferdinand II tomonidan Murod IV ga yuborilgan elchixona delegatsiyasi tarkibida boʻlgan avstriyalik rassomlardir[61] . Rasmga ilova qilingan xulosaga koʻra, unda „Koʻsem yoki Mahpeyker Sulton nomi bilan mashhur boʻlgan Sulton Ahmad 1 (1603-1617) ning oʻgʻli, boʻlajak Sulton Murod IV (1623-1640) yoki boʻlajak sultonni emizayotgan suyukli rafiqasi tasvirlangan. Ibrohim (1640-1648)“ boʻlgan[60]. Bunday xulosaga nima asos boʻlgani nomaʼlum. Kösem 1628-yilda emizikli ona boʻlmagandi: Ibrohim 1615-yilda, Murod 1612-yilda tugʻilgan, sanʼat ustalari Istanbulga yetib kelganda Kösemning oʻgʻillari 16 va 13 yoshda edi[52] . Ilber Ortailaning " Milliyet " gazetasida chop etilgan maqolasida Kösem obrazi sifatida Jozefina Grassini portreti tasvirlangan[62].

Xayriya ishlari tahrir

Koʻsem Sulton Uskudarda masjid qurilishining tashabbuskori boʻlgan. Bu Murod IV[52] davrida qurilgan yagona masjiddir. Koʻsem Sulton har yili Rajab oyida zindonlarni ziyorat qilib, qarzi tufayli qamalganlarni qarzini toʻlab ozod etardi. Shuningdek shahardagi baʼzi yemakxonalarni otaliqqa olgandi. Turmushga chiqmoqchi boʻlgan qizlarga sep ham qilib berardi.

Bolalari tahrir

Koʻsem Sultonning bazı manbalarda 10ta farzandi bor deyilsa manbalarda 13ta farzandi bor deyiladi. Uni bizga serialda 8ta farzandi bor deyishgan. Ammo hayotda Koʻsem Sultonning koʻproq farzandlari boʼlgan. Uni aniq farzandlari deya Murod lV , Ibrohim l va Shahzoda Qosim boʻlsa qizlaridan Oysha va Fatma Sulton deyiladi. Ammo Koʻsemni yana 6 yoki 7 ta farzandi boʻlgan. Bular:Gavharhon Sulton,Hanzade Sulton, (Bunga Ibrohim l joyini Telli humoshoh Sultonga opalari Oysha,Fatma,Hanzoda va jiyani Ismihan kayani Qoʼliga suv tutib hizmat qilishga undagani va oxiri Edirnega surgun qilingani bunga Koʻsem Sultonning aniq farzandi boʻlganiga dalil boʻla oladi) Shahzoda Orhan,Shahzoda Selim, Shahzoda Sulaymon va Atike sulton boʻlgan.Tarihchi Pechevi Mehmet Honzoda va Sulaymonni Mahfiruz Sultonning farzandlari deb ataydi.Gavharhon Sultonni esa Fatma Hotunning qizi deydi.Aslida unday emas.Barchasi Koʼsem Sultonning farzandi Mahfiruzni esa Sulaymon ismli oʻgʻli boʻlgan Ammo u 1615-yilda tugʻilgan.Koʻsemni oʻgʻli esa 1613-yilda tugʻilgan

Ism Tugʻilgan vaqti Vafot etgan vaqti Hayot yoʻli
Shahzoda Mehmet 1605 1621 U Sulton Ahmet lning 2-ogʼli va Koʻsem Sultonning 1-farzandi. Shahzoda Mehmet 1621-yilda 16 yoshida akasi Sulton Usmon ol tomonidan qatl qilinadi.
Ayşe Sulton 1605 1657 Damad Gümülcineli Nasuh Posho, Damad Karakash Mehmed Posho, Damad Hofiz Ahmad Posho, Damad Murtazo Posho, Damad Ahmed Posho, Damad Voynuk Ahmad Posho, Damad Ibsher Mustafo Posho va Damad Ermeni Sulaymon Posho bilan turmush qurgan. 1612, 1620, 1623, 1626, 1636, 1645, 1655 va 1656-yillar. Ahmad I maqbarasi, Sulton Ahmad masjidida dafn etilgan. [63] [26]
Fatma Sulton 1606 1670 Damad Chatalcali Hasan Posho, Damad Kara Mustafo Posho, Damad Sarrac Hasan, Canpoladzade Mustafo Posho, Damad Xoja Yusuf Posho, Damad Maqsud Posho, Damad Melek Ahmad Posho, Damad Kanbur Mustafo Posho, Damad Közbekchi Yusuf Posho 1624, 1628, 1628 1632, 1636, 1639, 1662, 1663 va 1667-yillarda turmushga chiqqan. Ahmad I maqbarasi, Sulton Ahmad masjidida dafn etilgan. [63] [26]
Honzoda Sulton 1607 1650-yil 23-sentyabr 1623 va 1639 yillarda Ladikli Bayram Posho va Nakkash Mustafo Posho bilan turmush qurgan. Ibrohim I maqbarasi, Ayasofiya masjidida dafn etilgan. [26]
Gavharxon Sulton 1608 1660 1612 va 1624-yillarda Ökuz Mehmed Posho va Topal Rajab Posho bilan turmush qurgan. Ahmad I maqbarasi, Sulton Ahmad masjidida dafn etilgan. [63] [26]
Shahzoda Orhan 1609-yil 1611-yil Shahzoda Orhan Kosem Sultonning 6-farzandi. U bolaligida kasallikdan vafot etgan. U serialda koʻrsatilmaydi.
Shahzoda Selim 1611-yil 1611-yil Shahzoda Selim Koʻsem Sultonning 7-farzandi. U hali goʻdakligida kasallikdan vafot etgan.
Murod IV 1612-yil 27-iyul 1640-yil 8-fevral Aysha Sulton uning yagona turmush oʻrtogʻi boʻlgan. 1623-yil 20-yanvarda vafot etgan. Sulton Ahmad I maqbarasi, Sulton Ahmad masjidida dafn etilgan [63]. [26]
Shaxzoda Sulaymon 1613 1635-yil 27-iyul Ahmad I maqbarasi, Sulton Ahmad masjidida dafn etilgan. [63] [26]
Shaxzoda Kasım 1614 1638 yil 17-fevral Murod III maqbarasi, Ayasofya masjidida dafn etilgan, 1635-yildan beri Usmonli taxtining vorisi [63] [26]
Burnaz Atike Sultan 1614-yil 1674-yil Atike sulton Koʻsem Sultonning 11-farzandi. U eng kichik qizi. U 2 yoki 3-marta turmushga chiqqan.
Ibrohim 1615-yil 5-noyabr 1648-yil 18-avgust 1647-yilda Humoshoh Sultonga uylangan va uning yagona qonuniy xotini boʻlgan. Uning yana 7 nafar turmush oʻrtogʻi, jumladan Turxon Sulton ham bor edi. Mustafo I maqbarasi, Ayasofiya masjidida dafn etilgan, sulton 1640-yil 9-fevraldan 1648-yil 8-avgustgacha hukmron boʻlgan. [63] [26]
Cemre Sulton 1616-yil 1620 yil U Ahmet l va Kösem Sultonning 13-farzandi.U Ibrohimning singlisi edi.Cemre haqida ma'lumotlar kam.U 1620-yilda vafot etgan.

Ommaviy madaniyatda tahrir

Galereya tahrir

  •  
    Yoʻqolgan asl nusxaning nusxasi, c. 1650-1699
  •  
    Usmonli miniatyurasidagi Buyuk Valide Xon, c. 17-asr
  •  
    1640-yilda Koʻsem Sulton tomonidan qurilgan Çinili bola kitobxonasi (kutubxona).
  •  
    Çinili Hamami (hammom), 1640-yilda Koʻsem Sulton tomonidan qurilgan
  •  
    1640-yilda Koʻsem Sulton tomonidan qurilgan Çinili Camii masjidi

Madaniyatda tahrir

Kösem Sulton koʻp kitoblardagi bosh qahramon hisoblanadi.

  • Madlen de Gomes tomonidan 1722-yilda yozilgan „Anekdotlar, ou Histoire secrette de la maison ottomane“ psevdotarixiy asarida ikki bob Koʻsem-Sultonga bagʻishlangan[64]. U P. P. Ostrogorskiy tomonidan tarjima qilingan va 1787-yilda Rossiyada „Usmonli saroyining hazillari yoki eng unutilmas tarixiy maxfiy aktlari“[65] nomi bilan nashr etilgan.
  • Reşat Ekrem Koçu [66], Ahmet Refik Altınay [67], Ebubekir Subaşı [68], Erhan Afyoncu [69] kabi koʻplab mualliflar kitob yozishgan.

Koʻsem Sulton — filmlar va seriallarning bosh qahramoni yoki personalidit:

Yana qarang tahrir

Manbalar tahrir

  1. ↑ Peirce 1993, s. 105: While Hurrem was the woman of the Ottoman dynasty best known in Europe, it is Kösem who is remembered by the Turks as the most powerful.
  2. ↑ İlgürel 2002; Tezcan 2008; Somel 2003.
  3. ↑ İlgürel 2002; Tezcan 2008; Britannica.
  4. ↑ 4,0 4,1 Somel 2003.
  5. ↑ 5,0 5,1 Viaggi, vol.1 1843.
  6. ↑ İlgürel 2002; Tezcan 2008; Somel 2003; Britannica.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Bosworth 1986.
  8. ↑ Sonyel 1993; Gibb 1954; Davis 1970.
  9. ↑ Sonyel 1993; Augustinos 2007.
  10. ↑ 10,0 10,1 Davis 1970; Augustinos 2007.
  11. ↑ Viaggi, vol.1 1843; Bosworth 1986.
  12. ↑ Dankoff, Robert. The Intimate Life of an Ottoman Statesman, Melek Ahmed Pasha, (1588-1662 : As Portrayed in Evliya Celeb's Book of Travels). State University of New York Press, 1991 — 89 bet. ISBN 978-0791406410. 
  13. ↑ Necdet Sakaoğlu. Famous Ottoman women. Avea, 2007 — 129 bet. 
  14. ↑ Baysun, M. Cavid, s.v. „Kösem Walide or Kösem Sultan“ in The Encyclopaedia of Islam vol. V (1986), Brill, p. 272
  15. ↑ Finkel, Caroline. Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923. New York: Basic Books, 2005 — 197 bet. ISBN 978-0-465-02396-7. 
  16. ↑ A.H. de Groot. s.v. Murad IV in The Encyclopaedia of Islam vol. VII. Brill, 1993 — 597 bet. ISBN 90-04-07026-5. „Kosem [qv] Mahpeyker, a woman of Greek origin (Anastasia, 1585–1651)“ 
  17. ↑ Hogan, Christine. The Veiled Lands: A Woman's Journey Into the Heart of the Islamic World. Macmillan Publishers Aus, 2006 — 74 bet. ISBN 9781405037013. 
  18. ↑ Amila Buturović. Women in the Ottoman Balkans: gender, culture and history. I.B.Tauris, 2007 — 23 bet. ISBN 978-1-84511-505-0. „Kösem, who was of Greek origin. Orphaned very young, she found herself at the age of fifteen in the harem of Sultan Ahmed I.“ 
  19. ↑ Sakaoglu, Necdet. Bu Mulkun Kadin Sultanlari. Oglak, 2008 — 306 bet. ISBN 978-9753297172. 
  20. ↑ Fanny, Davis. The Palace of Topkapi in Istanbul. New York, Scribner, 1970 — 227 bet. 
  21. ↑ Redhouse Turkish/Ottoman-English Dictionary, 14th, SEV Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş., 1997 — 722 bet. ISBN 978-975-8176-11-3. 
  22. ↑ 22,0 22,1 Davis 1970, ss. 227–228: „Kosem was said to have been the daughter of a Greek priest of one of the Aegean islands, probably captured during one of the Ottoman-Venetian maritime campaigns. Her name was Anastasia but was changed after her conversion, no doubt on her admission to the palace, to Mâh-Peyker (Moon-Shaped), and later by Sultan Ahmet to Kosem“
  23. ↑ 23,0 23,1 Rank, Scott. History's 9 Most Insane Rulers. United States: Recorded Books, Inc. and Blackstone Publishing — 4, Chapter. 4 bet. ISBN 978-1664494176. 
  24. ↑ Kadınlar Saltanatı III. 14; Samur Devri: 27-28.
  25. ↑ Redhouse Turkish/Ottoman-English Dictionary, 14th, SEV Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş., 1997 — 722 bet. ISBN 978-975-8176-11-3. 
  26. ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 26,10 26,11 26,12 26,13 26,14 26,15 26,16 26,17 26,18 26,19 26,20 26,21 26,22 Peirce 1993.
  27. ↑ CROUTIER, Alex. HAREM : The World Behind the Veil, 1989 — 118 bet. ISBN 978-0747504979. 
  28. ↑ Tezcan 2001.
  29. ↑ Peirce 1993, s. 105.
  30. ↑ Relazioni di ambascitori veneti al Senato…, op. cit., s. 22, 649.
  31. ↑ Kia 2017.
  32. ↑ George H. 2016.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 Living in the Ottoman Realm: Empire and Identity, 13th to 20th Centuries, pp. 199-201
  34. ↑ 34,0 34,1 Shaw 1977.
  35. ↑ Güler, Mustafa, Osmanlı Devleti‟nde Haremeyn Vakıfları, (Istanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002), p. 60
  36. ↑ Piterberg 2003.
  37. ↑ 37,0 37,1 Mansel 1995.
  38. ↑ 38,0 38,1 Hathaway, Jane. The Chief Eunuch of the Ottoman Harem: From African Slave to Power-Broker. Cambridge University Press, 30 August 2018. ISBN 978-1107108295. 
  39. ↑ Jenkins 2010.
  40. ↑ Koçu, R. E., Kösem Sultan, c. I, (Istanbul, Doğan, 2002), p.202
  41. ↑ Leslie P. Peirce, Kösem Sultan: İktidar Hırs ve Entrika. 2015.
  42. ↑ Peirce 1993, s. 235.
  43. ↑ Klaus Kreiser: Der osmanische Staat 1300-1922. München 2001, S. 1.
  44. ↑ John Freely: Inside the Seraglio: Private Lives of Sultans in Istanbul (Tauris Parke Paperbacks) Paperback — December 30, 2016.
  45. ↑ History’s 9 Most Insane Rulers, Scott Rank. 2016. p. 80
  46. ↑ Stern, Bernhard. The scented garden : anthropology of the sex life in the Levant. New York: American Ethnological Press, 1934 — 120 bet. 
  47. ↑ Kohen 2006.
  48. ↑ Bosworth 1986; Peirce 1993.
  49. ↑ Финкель 2012.
  50. ↑ Thys-Şenocak 2006.
  51. ↑ Финкель 2012; Peirce 1993.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 İlgürel 2002.
  53. ↑ Rycaut 1670; Rycaut 1694.
  54. ↑ Peirce 1993; Финкель 2012; Carsten 1961.
  55. ↑ Sakaoğlu 2008.
  56. ↑ Peirce 1993; Bosworth 1986.
  57. ↑ Augustinos 2007.
  58. ↑ Lotichius 1707; Mignot 1787.
  59. ↑ Ерёмин 2013; Фрили 2017; Koçu 2015; Altınay 2015; Subaşı 2017; Afyoncu 2015; Taylan 2015; Sakaoğlu 2015.
  60. ↑ 60,0 60,1 KÖSEM SULTAN.
  61. ↑ Ådahl 2006.
  62. ↑ Ortaylı.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 63,5 63,6 Singh, Nagendra Kr. International encyclopaedia of Islamic dynasties (reproduction of the article by M. Cavid Baysun "Kösem Walide or Kösem Sultan" in The Encyclopaedia of Islam vol V). Anmol Publications PVT, 2000 — 423–424 bet. ISBN 81-261-0403-1. „Through her beauty and intelligence, Kösem Walide was especially attractive to Ahmed I, and drew ahead of more senior wives in the palace. She bore the sultan four sons – Murad, Süleyman, Ibrahim and Kasim – and three daughters – 'Ayşe, Fatma and Djawharkhan. These daughters she subsequently used to consolidate her political influence by strategic marriages to different viziers.“ 
  64. ↑ Gomez 1722.
  65. ↑ Рак.
  66. ↑ Koçu 2015.
  67. ↑ Altınay 2015.
  68. ↑ Subaşı 2017.
  69. ↑ Afyoncu 2015.
  70. ↑ Genç Osman.
  71. ↑ IV.Murad.
  72. ↑ Istanbul Kanatlarimin Altinda.
  73. ↑ Mahpeyker - Kösem Sultan.
  74. ↑ Muhteşem Yüzyıl: Kösem.

Adabiyotlar tahrir

  • Збаражский К. „Донесение о посольстве князя К. Збаражского в Турцию“,. Османская империя в первой четверти XVII века. М.: Наука, 1984. 
  • Сулишовский С. „Письмо посла Сулишовского из Константинополя подчашему коронному игетману польному Станиславу Любомирскому“,. Османская империя в первой четверти XVII века. М.: Наука, 1984. 
  • Финкель К.. История Османской империи: Видение Османа. М.: АСТ; Астрель, 2012. ISBN 978-5-17-043651-4. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kösem_Sulton&oldid=4104785" dan olindi