Ayollar saltanati
Ayollar hukmronligi yoki ayollar saltanati (turkcha: Kadınlar saltanatı, usmonli turkcha: قادينلر سلطنتي), Usmonli imperiyasi tarixida ayollarning davlat ishlariga katta ta'sir ko'rsatgan davri[1] shunday atalgan. Ayollar saltanatining boshlanishi 1550-yil, tugashini esa 1656-yil[2] deb tarixchilar tomonidan belgilangan.
| Usmoniylar sultonligi | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Poytaxti | Istanbul | |||
| Til(lar)i | turk | |||
| Dini | islom | |||
| Sulola | Usmoniylar | |||
.svg)
Ushbu terminning kelib chiqishi va tushunchasi tahrir
“ Ayol saltanati ” atamasini turk tarixchisi Ahmed Rafiq Altinay 1916-yilda oʻzining xuddi shu nomdagi kitobida to'xtalib o'tgan va unda Usmonlilar imperiyasining tanazzuliga ayol saltanat sabab boʻlgan[3]. Lesli Pirs ham ayol sultonligini shu nuqtai nazardan ko'rib chiqadi, lekin bir qator o'zgacha qarashlarga ishora qiladi[4]. Bu o'zgacha qarashlarga sabab, ayol kishi islom davlatining boshlig'i bo'la olmaydi, degan fikr edi. Pirsning yozishicha, Shayxulislom Jafar Mustafo Sunullah afandi 1599-yilda ayollarning siyosiy ishlarga aralashganidan shikoyat qilgan. O'shandan beri Sulaymon podshoh hukmronligi tugagandan keyingi davr ayollar hukmronligining salbiy oqibati namayon bo'la boshlagan vaqt hisoblanadi. Biroq, Lesli Pirsning qayd etishicha, 1656-yilda ayollar sultonligi tugaganidan keyin imperiyaning tanazzulga uchrashi umuman sekinlashmagan, balki tezlashgan. Lesli Pirs, Ilber Ortayli va boshqa bir qator tarixchilar 1683-yilda ayollar sultonligi tugaganidan keyin sodir boʻlgan Vena jangidagi magʻlubiyatni Usmonlilar imperiyasining tanazzulga uchrashi bilan bogʻlaydilar[1]. Ayol sultonligining o'ziga kelsak, bu tanazzul sababi emas, balki oqibat edi. Imperiya boshqaruvi Sultondan poytaxtda uzoq vaqt qolishni talab qildi. Sulaymon Qonuniy istilolari davri uning hukmronligining ikkinchi yarmida yakunlanishiga yaqin edi. Usmonlilar davlatining chegaralari Muqaddas Rim imperiyasigacha yetib bordi. Harbiy yurishlar moliyaviy jihatdan foydasiz bo'lib qoldi. Bugungi kunda " ayollar saltanati " atamasi asosan Usmonli tarixidagi boshqa davrlarga qaraganda ayollarning hokimiyatga yaqinroq bo'lgan davrga nisbatan qo'llaniladi. Qanday bo'lmasin, Usmonli ayollari o'sha davrdagi yevropalik ayollarga qaraganda (masalan, Ketrin II yoki Yelizaveta I) nisbatan nomutanosib ravishda kamroq kuchga ega edilar va absolyutizmdan uzoqroq edilar.
Tarixi tahrir
Usmonli imperiyasida, boshqa monarxiyalardan farqli o'laroq, ayollarning mamlakatni boshqarishiga ruxsat berilmagan. Bundan tashqari, dulqodiriylar oilasidan boʻlgan qizga rasman turmushga chiqqan Mehmed II dan keyingi davrda sultonlar rasmiy nikohdan koʻra kanizaklarni xotinlikka afzal koʻrgan[5]. Bu, ehtimol, sultonga haddan tashqari ta'sir qilishning oldini olish uchun qilingan bo'lishi mumkin. Sulaymon Qonuniy Aleksandra Anastasiya Lisovskani qonuniy xotiniga aylantirgandi. Aleksandra Anastasiya Lisovskaning musulmon bo'lib Xurram ismini qabul qiladi. Xurramning o'rnini ikki kishi egalladi: birinchi navbatda Nurbanu, keyin esa Safiye (u rasmiy xotin bo'lmagan), ular birinchi navbatda erlariga (Selim II va Murod III) katta ta'sir kuchiga ega edi. Bundan tashqari, Mihrimah Sulton akasiga ham ta'sir qilgan degan taxminlar bor. Ayollar sultonligi bir vaqtning o'zida ikki sulton - Murod IV va Ibrohim I davrida hukmronlik qilgan Ko'sem Sulton davrida qudratning eng yuqori cho'qqisiga chiqdi, shuningdek, Ibrohim vafotidan keyin uning davlatni boshqarishda nabirasiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu davr Ko'semning o'ldirilishi bilan tugadi. Uning o'rniga Mehmed IVning onasi Turxon Sulton tayinlandi, u 35 yil amalda davlat boshqaruvida bo'lgan. Aynan Turxon tashabbusi bilan Mehmed Koʻprulu 1656-yilda vazirlik lavozimiga tayinlangan edi. Bu ish ayollar sultonligining tugashi edi[6]. Usmonlilar imperiyasida ayollar hukmronligining tugashi ularning boshqaruvga ta'sirining tugashini anglatmaydi. Avvalgidek, Validelar xayriya ishlarini davom ettirdilar. Ular siyosatga ta’sir koʻrsatishdan tashqari, masjidlar, maktablar, kasalxonalar qurish bilan ham shugʻullangan. Ular ham katta daromadga ega bo'lib, ularni mustaqil ravishda boshqargan. Biroq ayollar saltanati davriga (ayniqsa, Koʻsem davriga) nisbatan ularning ichki va tashqi siyosatga taʼsiri juda kam edi.
Ayollar davri vakillari tahrir
Xurram tahrir
.jpg)
Ayollar saltanatiga asos solgan ayol Hurram Sultondir. Asrlar ichida birinchi marta Sulton o'z kanizagiga uylandi. 1534-yilda Valide Hafsa Sulton vafot etdi. 1533-yilda balog'at yoshiga etgan o'g'li Mustafo bilan birga Xurramning azaliy raqibi Mahidevran Sulton Manisaga davlatni boshqarishni o'rganish maqsadida va valiahd sifatida surgun qilinadi. 1536 -yil martida Xurramning hiylasi bilan Pargʻaloniy Ibrohim posho Sulton Sulaymon buyrugʻi bilan qatl etildi va uning mol-mulki musodara qilindi. Validening o'limi va Buyuk Vazirning qatl etilishi Xurramga o'z kuchini mustahkamlash uchun yo'l ochdi. Ko'p vaqtini yurishlarda o'tkazgan Sulton Sulaymon saroydagi vaziyat haqida faqat Xurramdan ma'lumot olgan. Ilgari onasi bilan yozishmalarga tayangan Sulaymon Xurramni siyosiy maslahatchi qilib oldi.
Bundan tashqari, Xurram (Aleksandra Anastasiya Lisovska) xorijiy elchilarni qabul qildi, xorijiy hukmdorlar, nufuzli zodagonlar va san'atkorlarning maktublariga javob yo'llash ishlarini ham bajarib turardi. Uning tashabbusi bilan Istanbulda bir qancha masjidlar, hammom va madrasalar qurildi. Hurramning sultonga ta’siri oqibatlaridan biri 1553-yilda Mustafoning qatl etilishidir[7]. Shunday qilib, Xurram nafaqat o'zi uchun, balki o'g'li Selim uchun ham hokimiyatdagi dushmanlarini yo'q qilgan.
Nurbanu tahrir
Nurbanu ayollar saltanati davrining birinchi amaldagi vakili edi. U yuksalishni erining hayotligida boshlagan. Usmonli imperiyasining o'zida Salim sharob iste'mol qilish ishtiyoqi tufayli "Mast" laqabini oldi, lekin u mayparast edi. Nurbanu ta'siridagi bosh vazir Sokollu Mehmed Posho bilan davlat ishlari bilan shug'ullangan. Oʻgʻli Murod III taxtga oʻtirgach, Nurbanuning roli ortdi. U ozgina jamoat ishlari bilan shug'ullangan, haram zavqlarini afzal ko'rgan. Uning davrida Sulton haramidagi ayollar siyosatda katta rol o'ynay boshladilar.
Uning hukmronliginig oxirida kelini Safiya bilan hukmronlik uchun kurashgan edi.
Ko'plab yuqori martabali shaxslarga qarshi fitna uyushtirdilar, ko'pincha ularni olib tashlash va qatl etishga intilishdi. Murod III davrida korrupsiya sezilarli darajada oshdi, poraxo'rlik va qarindosh-urug'chilik odatiy holga aylandi.
Safiye tahrir
Safiyening ta'siri Nurbanu vafotidan keyin keskin kuchaydi. Safiyening obro'si katta edi, 1590-yilgi hisobotida venetsiyalik Jovanni Moro shunday deb yozgan edi: "u shahzodaning onasi sifatida hokimiyatga ega, ba'zida u davlatning ichki ishlariga aralashadi, bunda u juda hurmatga sazovor, uni xalq tinglaydi va uni aqlli va dono deb biladi”[8]. Murod hukmronligi davriga kelib, ikki avlod avval an'analarni qo'pol ravishda buzgan narsa saroy hayotining ajralmas qismiga aylangan edi.
Bu davrda davlatdagi hal qiluvchi rollardan birini Sultonning toʻngʻich oʻgʻlining onasi va taxt vorisi oʻynagan yangi sulola davri shakllandi. Safiye Yevropa davlatlarida qirolichalarning roli bilan taqqoslanadigan, hatto yevropaliklar tomonidan malika sifatida koʻrilgan[9]. 1595-yilda Murod III vafot etdi. Uning o'rniga uning o'g'lini Safiye sulton Mehmed III nomi bilan taxtga olib keldi. Safiye haqiqiy sulton sifatida o'g'li ustidan katta kuch va katta ta'sirga ega edi.Safiyedan keyin birin-ketin uch valiy (Xondon -sulton, Halime- sulton va Mahfiruz Xadije-sulton) ergashdilar, chunki ular qisqa muddat (har biri 2 yil) regentlik lavozimini egallaganliklari uchun tarixda katta rol oʻynamagan.
Ko'sem tahrir
Koʻsem sultonning toʻngʻich oʻgʻlining onasi boʻlmagani uchun, u birinchi birinchi darajali emas edi. 1604-yilda Ahmadning o'g'li Usmon tug'iladi. Uning onasi yunon ayoli Mahfiruz Xadije Sulton bo'lib, u Usmon[10] davrida ham amalda sulton onasi bo'lib, unchalik katta ta'sirga ega emas edi. Ko'semning sultondan ko'p bolalari bor edi, bu esa unga umid berardi. Shubhasiz, uning o'g'illari, sultonlar Murod IV va Ibrohim I, shuningdek, shahzoda Qosim, qizlari Oysha, Fatma va Xonzoda edi. Koʻsem qizlarini uni qoʻllab-quvvatla nufuzli davlat arboblariga bergan[10]. Elchi Kristofer Vallier 1616-yilda Ko'sem haqida shunday deb yozgan edi: "U qirol bilan xohlagan narsani qila oladi va uning qalbiga to'liq egalik qiladi, u hech qachon hech narsadan bosh tortmaydi". Biroq, elchi Kontrarinining ta'kidlashicha, u "katta donolik bilan [Sulton bilan] muhim masalalar va davlat ishlari haqida tez-tez gaplashishdan o'zini tiyadi". 1617-yilda Sulton vafotidan keyin taxtga uning ukasi Mustafo I o'tirdi, u Usmonli saroyi an'analariga zid ravishda, katta akasi taxtga o'tirgan paytda o'ldirilmadi[11]. Koʻsemni eski saroyga joʻnatishdi. Keyingi yili aqli zaif Mustafo o'ldirilmagan bo'lsa-da, taxtdan ag'darildi. Ahmadning 14 yoshli o'g'li Usmon Sulton bo'ldi, uning umumiy muvaffaqiyatli hukmronligi 1622-yilda to'xtatildi, yanicharlar qo'zg'oloni natijasida u asirga olinib o'ldirildi. Mustafo yana sulton bo'ldi, garchi u hukmronlik qilishni istamasligini e'lon qilgan bo'lsada. Keyingi yili navbatdagi davlat toʻntarishi natijasida Murod taxtga oʻtirdi. Toʻntarish uyushtirish va sultonning qonini toʻkish gumoni Koʻsemga tushgani uchun u qozilar oldida oʻzini oqlashga majbur boʻldi.
Yangi podishohning onasi bo'lgan Ko'sem valide darajasiga ko'tarildi va eski saroydan Topkapi saroyiga ko'chib o'tdi. Murod IV bor-yoʻgʻi oʻn bir yoshida sulton boʻldi va shuning uchun 1632-yilgacha deyarli barcha hokimiyat Kosem va uning tarafdorlari qoʻlida edi. Kösemning o'zi rasman regent unvoniga ega edi[12]. 1640-yilda farzandsiz boʻlgan Murod IV vafot etgach, uning oʻrniga oʻsha vaqtgacha omon qolgan yagona ukasi — Ibrohim[13] boʻladi. Uning hukmronligining dastlabki yillarida hokimiyat yana Kösem qo'lida qoldi. Kelajakda ona va o'g'il o'rtasidagi munosabatlar yomonlashdi. 1648-yilda yanicharlar tomonidan uyushtirilgan navbatdagi to'ntarish va Ibrohimning o'ldirilishidan so'ng Ko'semning roli yana kuchaydi. Ibrohimning o'g'li Mehmed (uning xotini Turxon Sulton edi) taxtga o'tirdi[14]. Mehmed hukmronligining birinchi yillari Koʻsem va Turxon oʻrtasidagi qarama-qarshilik fonida qattiq kurash bilan oʻtdi. 1651-yilda Ko'sem o'ldirildi, uning o'limida Turxon ayblanadi.
Turxon tahrir
Turxon ayollar saltanati davrining so'nggi vakilidir. Ibrohim ismli toʻngʻich oʻgʻli bor-yoʻgʻi 6,5 yoshga toʻlganda vafot etdi. Mehmed hukmronligi boshlanishi bilan Turxon valide unvonini olishi kerak edi. Biroq, Turxon yoshligi va tajribasizligi tufayli hokimiyatga erisha olmadi va uning o'rnini Ko'sem egalladi. Valide unvoni tiklanishi bilan birga Ko'sem yosh sulton huzurida valide unvonini oldi. Ammo Turxon shunchalik shijoatli ayol boʻlib chiqdiki, bunday yuksak mavqeni jangsiz qoʻldan boy berishni hohlamadi. 1651-yilda Ko'sem o'ldirildi va uning o'limida Turxon ko'pincha ayblanadi. Raqibining o'limi bilan Turxon kuchga ega bo'ldi. Valide sifatida u o'g'li balog'atga yetgunga qadar ulkan Usmonli imperiyasini boshqargan. Uning tashabbusi bilan Koʻprulu Mehmed Posho bosh vazir boʻldi. Turxon saltanatning buyuk “quruvchisi” edi. Uning birinchi loyihasi 1658-yilda boshlangan.
Turxon Dardanelga kiraverishda ikkita qal’a qurdirdi. Bu loyiha Turxonni Fatih Mehmed va oʻsha hududda qal’alar qurgan boshqa sultonlar bilan bir qatorga qoʻydi. Biroq, Turxon o'zining eng katta e'tirofiga Istanbuldagi Yangi masjidni qurdirib, tugatib erishdi. Bu masjid qurilishi Safiye Sulton tomonidan boshlangan. Bino 1665-yilda qurib bitkazilgandan keyin Nafaqat masjid, balki maktab, jamoat hammomlari, bozor va qabristonni o'z ichiga olgan majmua ayol tomonidan qurilgan birinchi sulton masjidi shon-shuhratini oldi.
Ayollar sultonligining tugash sabablari tahrir
Mehmed IV agʻdarilgach, taxtga uning ukasi Sulaymon II oʻtirdi. U va undan keyingi sultonlar balog'at yoshida taxtga o'tirdilar. Shunday qilib, haqiqiy regentga bo'lgan ehtiyoj o'z-o'zidan yo'qoldi. Bundan tashqari, ularning o'g'li taxtga o'tirgan paytda Validelar yo o'lgan yoki davlat ishlariga aralashishga imkon bermagan keksa yoshda edi. Validening ta'siri va ahamiyati pasayib ketdi. Qolaversa, Koʻprulu yuksalishi bilan koʻp ishlarni yuritish vazir va boshqa arboblarga oʻtdi. Ayol sultonligi o'rniga Ko'prulu oilasi davri keldi.
Ta'sirni baholash tahrir
Hukmron ayollarni yoqtirmaslik uchun asoslar asossiz emas edi. Bir vaqtlar qul bo'lgan va haqiqiy ayol regentlari maqomiga ko'tarilganlar, ko'pincha siyosiy ishlarni olib borishga tayyor emas edilar. Ularning vazifalariga katta vazir va yanicharlar boshlig'i kabi muhim davlat lavozimlariga tayinlash kiradi. Sultonlar o'zlarining yaqin sheriklariga tayanib, ko'pincha xatolarga yo'l qo'yishdi. Sultonlikda nepotizm avj oldi. Ayollar oʻz qoʻl ostidagilarni tanlashda ularning qobiliyatiga yoki sulolaga sodiqligiga emas, balki sadoqatiga asoslangandi. Yana bir sabab, vazirlarning tez-tez almashinishi edi. 17-asr boshlarida ularning xizmat qilish muddati o'rtacha bir yildan bir oz ko'proqni tashkil etdi. Va natijada imperiya boshqaruvida siyosiy tarqoqlik va tartibsizlik vujudga keldi[15]. Boshqa tomondan, ayollar hukmronligining ijobiy tomonlari ham bor edi. Bu barcha sultonlarning bir xil sulolasiga mansublikka asoslangan mavjud monarxiya tartibini saqlab qolish imkonini berdi. Sultonlarning shaxsiy kamchiliklari yoki qobiliyatsizligi (ruhiy kasal Mustafo I, shafqatsiz Murod IV, yarim aqldan ozgan va adashgan Ibrohim I) ayollari yoki onalarining kuchi bilan qoplangan. Ayol sultonligi sulton hokimiyatini zaiflashtirdi, uni kooperativ va byurokratik qildi[16].
Yana qarang tahrir
- Usmonli imperiyasi sultonlarining onalari ro'yxati
- Haseki
- Valide Sulton
Manbalar tahrir
- ↑ 1,0 1,1 İlber Ortaylı. Tarihimiz ve Biz. Timaş.
- ↑ İlber Ortaylı. Son İmparatorluk Osmanlı. İstanbul: Timaş, 2012 — 78 bet. ISBN 975-263-490-7.
- ↑ Ahmet Refik Altınay. Kadınlar Saltanatı. Tarih Vakfı Yayınları, Mayıs 2005. ISBN 975-333-192-4.
- ↑ Leslie P. Peirce. The Imperial Harem. Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. Oxford University Press, 1993. ISBN 978-0-19-508677-5.
- ↑ Caroline Finkel. Osman's dream: the story of the Ottoman Empire, 1300-1923. John Murray Publishers Ltd, 2005. ISBN 0-7195-5513-2.
- ↑ Lucienne Thys-Senocak. Ottoman Women Builders: The Architectural Patronage of Hadice Turhan Sultan (Women and Gender in the Early Modern World). Ashgate Publishing, 2007. ISBN 0-7546-3310-1.
- ↑ Rüknü Özkök - Mustafa Barış Özkök. Malazgirt'ten Dumlupınar'a — 150 bet. ISBN 978-605-111-252-7.
- ↑ Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 94.
- ↑ Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 95.
- ↑ 10,0 10,1 Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 105.
- ↑ Peirce L. P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. — New York: Oxford University Press, 1993. — P. 106.
- ↑ Фрили Дж.. Тайны османского двора. Частная жизнь султанов. Смоленск: Русич, 2004 — 172 bet.
- ↑ Rüknü Özkök - Mustafa Barış Özkök. Malazgirt'ten Dumlupınar'a — 182,183 bet. ISBN 978-605-111-252-7.
- ↑ Gelişim Hachette Ansiklopedisi — 3096 bet.
- ↑ Josef Matuz. Das Osmanische Reich. Grundlinien seiner Geschichte. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2008 — 136, 169 bet.
- ↑ Daniel Goffman. The Ottoman empire and early modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2004 — 63 bet.
Adabiyotlar tahrir
- Lord Kinross. Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselişi ve Çöküşü. İstanbul: Altın Kitaplar, 2008.
- Prof Yaşar Yücel-Prof Ali Sevim. Türkiye tarihi. İstanbul: Atatürk Kültür Dil ve tarih Yüksek Kurumu yayınları — 298 bet.
- Prof Yaşar Yücel-Prof Ali Sevim. Türkiye tarihi. İstanbul: Atatürk Kültür Dil ve tarih Yüksek Kurumu yayınları — 18, 29, 42, 106-109 bet.
- Jean Paul Roux (Türkçesi:Prof Aykut Kazancıgil, Lale Aslan Özcan). Türklerin Tarihi. İstanbul: Kabalcı yayınevi, 2004 — 403 bet.
- Encyclopaedia Britannica. Expo 70 ed., William Benton pub.