Varshava
Varshava (polyakcha: Warszawa [varˈʂava]) — Polsha Respublikasining poytaxti, Varshava voyevodaligining maʼmuriy markazi. Mamlakatning eng katta shahri, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ilmiy markazi. Visla daryosining har ikki sohilida joylashgan. Iqlimi moʻtadil kontinental, oʻrtacha yillik yogʻin 558 mm; yanvarning oʻrtacha temperaturasi —3,5°, iyulniki 19°. Aholisi 1,79 mln. kishi (2019). Shahar 18 ta maʼmuriy rayonga boʻlingan.
Varshava polyakcha: Warszawa | |
|---|---|
| shahar | |
  .jpg)      | |
 Bayroq  Gerb | |
| 52°13′48″N 21°0′40″E / 52.23000°N 21.01111°E G OKoordinatalari: 52°13′48″N 21°0′40″E / 52.23000°N 21.01111°E G O | |
| Mamlakat | Polsha |
| Voevodlik | Mazov voevodligi |
| Hukumat | |
| • Shahar prezidenti | Rafal Tshakovskiy |
| Qachondan beri shahar | 1300-yil |
| Maydon | 517[1] km2 (200 mi²) |
| Dengiz satxidan | 103 m |
| Iqlim turi | yumshoq kontinental |
| Rasmiy til(lar)i | polyak |
| Aholisi (2020-yil) |
1 792 692[2] |
| Zichligi | 3467 kishi/km2 |
| Milliy tarkib | polyaklar |
| Konfessiyaviy tarkib | katolik, provaslav, yahudiy |
| Etnoxoronim | varshavalik, varshavalkklar |
| Vaqt mintaqasi | UTC+1, yozda UTC+2 |
| Telefon kodi | +48 22 |
| Pochta indeks(lar)i | 00-001 - 04-999 |
| Avtomobil kodi |
WA, WB, WD, WE, WF, WH, WI, WJ, WK, WN, WT, WU, WW, WX, WY |
TarixiTahrirlash
Varshava tarixiy manbalarda 13-asrdan boshlab tilga olinadi. 15—16-asrlarda Mazoveskiy knyazligi, 16-asr oxiri — 19-asr boshigacha butun Polsha poytaxti, 1807—13 yillar Varshava knyazligi, Vena kongressi (1814—15) qaroriga muvofiq, Varshava Rossiya tarkibiga kirgan Polsha qirolligining poytaxti. 19-asr oxiridan yirik sanoat shahri. 1915—18-yillarda Varshavani Germaniya qoʻshinlari bosib oldi. 1918-yil kuzidan mustaqil Polsha davlatining poytaxti. 1939-yil sentabrda Varshavani nemis qoʻshinlari egalladi. 1945-yil 17-yanvarda Varshava ulardan ozod qilindi. Oʻsha vaqtdan boshlab, shaharni tiklash ishlari boshlanib ketdi. Qayta tiklash ishlarining butun dunyo miqyosidagi ramzi sifatida Varshavaga jahon Faxriy mukofoti berilgan (1950). 1955-yilda Varshavada «Varshava shartnomasi» imzolandi.
Yangi davrTahrirlash
Ikkinchi jahon urushidan keyin shahar qayta tiklandi. Biroq, shaharning eng qadimgi qismi, yaʼni eski shahar, yangi shahar va Qirollik saroyi, shuningdek, unutilmas va meʼmoriy jihatdan qimmatbaho buyumlar tarixiy jihatdan qayta tiklandi, garchi ular har doim ham asl shaklida boʻlmasa ham. Misol uchun, eski shaharda ehtiyotkorlik bilan tiklangan jabhalar orqasida 1939-yilgacha boʻlgan tarixiy oʻtmishdoshlariga qaraganda butunlay boshqacha tartib va uskunalar bilan urushdan keyingi davr mezonlariga koʻra zamonaviy uylar yashiringan.
IqtisodTahrirlash
Varshavaning Polsha YIM dagi ulushi — 15 % ni tashkil qiladi. Ishsizlik — 1,8 % (2008).
SanoatTahrirlash
Mashinasozlik va metallsozlik (avto qurilish, elektrotexnika va boshqa), metallurgiya, kimyo, poligrafiya, tikuvchilik va oziqovqat sanoati tarmoqlari rivojlangan.
Ta'limTahrirlash
Varshavada 15 oliy oʻquv yurti, jumladan universitet (1918-yildan), politexnika instituti (1915), iqtisod va qishloq xoʻjaligi oliy oʻquv maktabi konservatoriya, Polsha fanlar akademiyasi, tibbiyot, nafis sanʼat va jismoniy tarbiya akademiyalari mavjud boʻlib, ular quyidagilardir:
- Varshava universiteti (Uniwersytet Warszawski)
- Varshava politexnika instituti (Politechnika Warszawska)
- Ijtimoiy psixologiya va gumanitar Fanlar universiteti (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny)
- Iqtisodiyot Varshava maktabi (Szkoła Główna Handlowa)
- Qishloq xoʻjaligi Oliy maktabi (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego)
- Varshava tibbiyot akademiyasi (Akademiya Medyczna W warszawie)
- Frederik Chopin Musiqa Akademiyasi (Akademiya Muzyczna im. Fryderyka Chopina)
- Aleksandr Zelverovich nomidagi teatr akademiyasi (Akademiya Teatralna im. Aleksandr Zelwerowicza)
- S. Vyshinskiy nomidagi kardinal universiteti bilan. (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego)
- Harbiy texnika akademiyasi (Wojskowa Akademiya Techniczna)
- Harbiy sanʼat Akademiyasi (Akademiya Sztuki Wojennej)
- Jismoniy tarbiya Akademiyasi (Akademiya Wychowania Fizycznego w Warszawie)
Umuman olganda, shaharda yarim millionga yaqin oʻquvchi (shahar aholisining 29%, 2002-yil boʻyicha), ulardan 255 000 — dan koʻprogʻi oliy oʻquv yurtlari talabalari hisoblanadi.
TransportTahrirlash
Varshava shahrining ichki jamoat transporti koʻplab avtobus marshrutlari, uch oʻnlab chiziqlardan tashkil topgan tramvay tarmogʻi va metro tizimilaridan iborat. Sayohat chiptamatda yoki transportning oʻzida sotib olinishi mumkin boʻlgan chiptalar boʻyicha amalga oshiriladi (haydovchilar chiptalarni sotmaydi); barcha chiptalar universaldir, transport turlari boʻyicha boʻlinishlar yoʻq.
Shaharda Polshaning eng yirik xalqaro aeroporti (Frederik Chopin nomidagi Varshava aeroporti), Varshava/Modlin aeroporti (markazdan 49 kilometr shimolda) va ikkita temir yoʻl stantsiyasi mavjud.
MadaniyatTahrirlash
Koʻplab kutubxona, 20 dan ziyod muzey, teatrlardan Katta teatr, Xalq teatri mavjud. Meʼmoriy yodgorliklardan gotika uslubidagi Yan sobori (14-asr), Qasr maydonidagi (1643) Sigizmund III ustunlari (1644), Krasinskiylarning sobiq saroyi (17-asr), Vilyanuv (17-asr) va Lazenki (18-asr) bogʻ saroy ansambllari va boshqa saqlangan.[3]
SportTahrirlash
Futbol klublariTahrirlash
- «Legiya» (Legia Warszawa) — Varshava futbol jamoasi, Polsha oliy ligasida (Extraclass) ishtirok etadi. 1916-yilda tashkil etilgan. Polsha Chempioni: 1955, 1956, 1969, 1970, 1994, 1995, 2002, 2006, 2013, 2014, 2016, 2017. Polsha kubogi sohibi: 1955, 1956, 1964, 1966, 1973, 1980, 1981, 1989, 1990, 1995, 1996, 1997, 2008, 2011, 2012, 2013. Polsha Superkubogi egasi: 1989, 1994, 1997, 2008.
- «Poloniya» (Polonia Warszawa) — Varshava futbol jamoasi, 2012/2013, keyin moliyaviy muammolar toʻrtinchi ligasi koʻchib oʻtishga majbur boʻldi qadar oliy Polsha ligasi (Extraclass) amalga. 1911-yilda tashkil etilgan. Polsha Chempioni: 1948, 2000. Polsha kubogi sohibi: 1952, 2001. Polsha Superkubogi egasi: 2000.
- «Gvardiya» - Varshava futbol klubi. 1948-yilda tashkil etilgan. Polsha 1957 chempionatining kumush medali sohibi, 1959 va 1973 Polsha chempionatining bronza medali sohibi, 1954 Polsha Kubogi gʻolibi, 1974 Polsha Kubogi finalchisi va chempionlar Kubogi birinchi oʻyini ishtirokchisi. 2013 / 2014 mavsumida Polshaning futbol boʻyicha yettinchi ligasi A guruhida oʻynaydi.
Sport inshoatlariTahrirlash
1955-2007-yillarda faoliyat koʻrsatgan Varshavadagi eng yirik stadion boʻlgan «Oʻn yillik» stadioni buzib tashlanib, uning oʻrnida 2011-yilda ochilgan Milliy stadion (2012-yilgi futbol boʻyicha Yevropa chempionatiga tayyorgarlik koʻrish maqsadida qurilgan) qurilgan. U oʻz bagʻriga 59 520 tomoshabinni sigʻdira oladi.
Bundan tashqari, «Poloniya» stadioni, "Poloniya" (Polonia Varshava)ning uy arenasi, sigʻimi 7150 oʻrinli, shuningdek, "Legia" (Legia Varshava) jamoasining uy stadioni boʻlmish - «Pepsi Arena» (2011-yilgacha-Polsha armiyasi stadioni) 31 103 tomashabinga moʻjallangan.
Varshavada, shuningdek, ippodrom, bir nechta yopiq konki maydonlari, Stegniy konkida uchish yoʻli, yil davomida ishlaydigan oʻnlab basseynlar, tennis kortlari, yuzlab kichik va yirik sport maydonchalari mavjud.
IqlimiTahrirlash
Varshava iqlimi oʻrta kontinental boʻlib, yumshoq qish hamda issiq va nam yoz bilan oʻtadi. Oʻrtacha qish harorati +2 °C dan-5 °C gacha, yoz esa +15 °C dan +20 °C gacha boʻladi. Varshava iqlimi oʻrta belbogʻda joylashgan shaharlar orasida eng qulay hisoblanib, kamdan-kam hollarda yuqori issiqlik harorat +30 °C boʻladi va qisqa davom etadi, -15 °C past sovuq havo kamdan-kam hollarda kuzatiladi. Kuz uzoq va issiq, bahor esa asta-sekinlik bilan keladi.
| Varshava (norma 1981-2010) iqlimi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Koʻrsatkich | Yan | Fev | Mart | Apr | May | Iyun | Iyul | Avg | Sen | Okt | Noy | Dek | Yil |
| Mutlaq maksimal, °C | 13,0 | 17,0 | 22,0 | 30,4 | 32,8 | 35,1 | 35,9 | 36,0 | 31,1 | 25,0 | 19,2 | 15,0 | 36,0 |
| Oʻrtacha maksimal, °C | 0,6 | 1,9 | 6,6 | 13,6 | 19,5 | 21,9 | 24,4 | 23,9 | 18,4 | 12,7 | 5,9 | 1,6 | 12,6 |
| Oʻrtacha harorat, °C | −1,8 | −0,6 | 2,8 | 8,7 | 14,2 | 17,0 | 19,2 | 18,3 | 13,5 | 8,5 | 3,3 | −0,7 | 8,5 |
| Oʻrtacha minimal, °C | −4,2 | −3,6 | −0,6 | 3,9 | 8,9 | 11,8 | 13,9 | 13,1 | 9,1 | 4,8 | 0,6 | −3 | 4,6 |
| Mutlaq minimal, °C | −31 | −27,2 | −22,2 | −7,2 | −2,8 | 1,6 | 5,0 | 3,0 | −2 | −9,6 | −17 | −22,8 | −31 |
| Yogʻingarchilik meʼyori, mm | 27 | 26 | 31 | 34 | 56 | 69 | 73 | 64 | 46 | 32 | 37 | 34 | 529 |
| Manba: «Ob-xavo va iqlim» | |||||||||||||
Ma'muriy bo'linishiTahrirlash
2002-yilda maʼmuriy islohotidan soʻng Varshava 1 gmindan tashkil topgan povyat boʻlib, u oʻz navbatida 18 dzelnits (tumanlar)ga boʻlinadi.
|
|
Me'morchilikTahrirlash
Bugungi kunda Varshava Polsha poytaxtning boy tarixi tufayli turli xil meʼmoriy uslublarning aralashmasi hisoblanadi. II jahon urushi paytida eski shahar deyarli butunlay yoʻq qilindi va faqat urushdan keyingi yillarda qayta tiklandi. Misol uchun, qirol saroyi (Varshava tarixiy yuragi) faqat 1970 va 1980-larda qayta qurilgan va alohida taʼmirlash ishlari davom etmoqda. Varshava tarixiy markazi jahon merosi roʻyxatiga tarixiy merosni yaxshilab tiklashning taxminiy namunasi sifatida kiritilgan.
PXR vaqtlari stalinist imperiya tarzida binolarni tark etdi. PXR rejimining qulashi oqibatida bir nechta muhim tarixiy yodgorliklar qayta tiklandi. Soʻnggi oʻn yilliklarda shaharning koʻrinishi zamonaviy osmonoʻpar binolar va biznes markazlari bilan boyitildi.
Shaharning diniy binolari koʻplab katolik va bir nechta protestant cherkovlarini, shuningdek, Polshada koptik nasroniylikning markazi boʻlgan Trinity cherkovini oʻz ichiga oladi.
Diqqatga sazovor joylarTahrirlash
Rossiya bilan bogʻliq yodgorliklardan quyidagilar muhim:
- Varshava Aleksandr qalʼasi-XIX asrning rus qalʼasi.
- Aleksandr-Nevskiy cherkovi-1920-larda vayron qilingan shaharning eng baland binosi.
- Praga Magdalalik Maryam cherkovi (1867-1869-yil)Sankt Martinianatserkov Butrus va Madaniyat va ilm-fan Pavladvorets nomi bilan cherkov-hali shahar meʼmoriy dominant boʻlib qolmoqda 231 metr Stalin Heights,.
- Sovet askarlari qabriston-maqbarasi — Jvirka va Vigura koʻchasidagi yodgorlik majmuasi boʻlib, unda 21,5 ming kishi dafn etilgan. 1944-1945-yy. da shaharni nemis ishgʻolidan ozod qilishda vafot etgan qizil armiya askarlari.
- Nomaʼlum askarning qabri-Marshal Jozef Pilsudskiy maydonidagi yodgorlik. Polsha askarlari xotirasiga bagʻishlangan, turli vaqtlarda Vataniga tushgan.
- Varshavadagi pravoslav qabristoni-Varshavadagi Volskaya koʻchasida joylashgan 138/40 qabriston, shaharning eng qadimgi nekropollaridan biri hisoblanadi.
SaroylarTahrirlash
|
|
|
| Chapskiylar saroyi | Qirol saroyi | Vilyanuvsk saroyi |
,_Warsaw,_Poland_01.JPG)
|
|
|
| Ostrojskiy saroyi | Prezident saroyi | Uyazdov qasri |
.jpg)
|
.jpg)
|
.jpg)
|
| Lazenkov saroyi | Branitskiylar saroyi | Krasinsklar saroyi |
AholisiTahrirlash
Varshava shahar aholisining oʻsishi va evolutsiyasi uzoq vaqt davomida shahar savdo yoʻllari va trans-Evropa migratsiyasining tranzit nuqtalaridan biri boʻlganligi bilan ajralib turadi. Bu holat aholining soni va milliy tarkibiga taʼsir koʻrsatishi mumkin emas edi. Shunday qilib, ilgari, shahar shakllanishidan oldin, sanoat va xizmatlar markazi sifatida aholi asosan savdo guruhlaridan iborat edi. 1897-yilgi aholi roʻyxatiga koʻra, 638 000 aholining 219 000 nafari (bu taxminan 34 %) yahudiylar boʻlgan[4]. Aholining koʻp qirraliligi va koʻp millatliligi shahar madaniyatiga alohida taʼsir koʻrsatdi. Varshava, 300 yildan ortiq tarixga ega boʻlib, "Sharqiy Parij", "ikkinchi Parij"laqabini oldi[4]. Ayollar va erkaklar nisbati: ~ 54% ayollar va ~46% erkaklar.
| Yil | Soni | |
|---|---|---|
| 1700 | 30 000 | |
| 1750 | 25 000 | |
| 1770 | 40 000 | |
| 1792 | 100 000 | |
| 1800 | 63 400 | |
| 1830 | 139 700 | |
| 1850 | 163 600 | |
| 1882 | 383 000 | |
| 1897 | 638 000 | |
| Yil | Soni | |
|---|---|---|
| 1900 | 686 000 | |
| 1925 | 1 003 000 | |
| 1939 | 1 300 000 | |
| 1945 | 422 000 | |
| 1956 | 1 000 000 | |
| 1960 | 1 139 200 | |
| 1970 | 1 315 600 | |
| 1975 | 1 436 100 | |
| 1980 | 1 596 100 | |
| Yil | Soni | |
|---|---|---|
| 1990 | 1 611 800 | |
| 2002 | 1 707 100 | |
| 2004 | 1 676 600 | |
| 2005 | 1 694 825 | |
| 2006 | 1 700 536 | |
| 2011 | 1 708 491 | |
| 2012 | 1 715 517 | |
| 2013 | 1 724 404 | |
| 2014 | 1 735 442 | |
| Yil | Soni | |
|---|---|---|
| 2015 | 1 744 351 | |
| 2016 | 1 753 977 | |
| 2017 | 1 764 615 | |
| 2018 | 1 777 972 | |
| 2019 | 1 790 658 | |
| 2021 | 1 860 281 | |
Faxriy fuqarolariTahrirlash
- Ioann Pavel II (1920-2005) — Rim papasi (1978—2005).
- Mariya Sklodovska-Kyuri (1867—1934) — polsha-fransuz eksperimental olimi (fizik, kimyogar), oʻqituvchi, jamoat arbobi. Ikki karra Nobel mukofoti sovrindori.
- Yozef Pilsudskiy (1867-1935) - Polsha davlat va siyosat arbobi, qayta tiklangan Polsha davlatining birinchi rahbari, Polsha armiyasining asoschisi
- Ignacy Yan Paderewski (1860-1941) - polshalik pianinochi, bastakor, davlat va jamoat arbobi.
- Yozef Xaller (1873-1960) - polshalik general.
- Lucian Jeligovskiy (1865-1947) - polshalik general va siyosatchi.
- Maksim Vaygan (1867-1965) - fransuz harbiy rahbari.
- Gerbert Klark Guver (1874-) 1964) — AQSHning oʻttiz birinchi prezidenti.
- Ferdinand Foch (1851—1929) — fransuz harbiy rahbari, Fransiya marshali.
- Aleksandr Geyshtor (1916—1999) — polshalik tarixchi, Polsha Fanlar akademiyasi prezidenti.
- Rishard Kachorovskiy (1919-2010) - Polsha davlat arbobi.
- Franciszek Kaminskiy (1902-2000) - Polsha armiyasi diviziyasi generali *Vladislav Bartoshevskiy (1922-2015) - polshalik tarixchi, publitsist, diplomat, davlat arbobi.
GalereyaTahrirlash
|
|
|
| Milliy muzey | Madaniyat va fan saroyi | Sirena — Varshava ramzi |
.jpg)
|
|
|
| Eski shahar | POLIN muzeyi | Praga |
Qardosh shaharlarTahrirlash
Varshava quyidagi shaharlar bilan qardosh tutingan[5]:
| Shahar | Mintaqa | Mamlakat | Yil |
|---|---|---|---|
| Koventri | .svg){kind=small} Birlashgan Qirollik
|
(1957) | |
| San-Diego |  AQSh
|
(1960) | |
| Chikago[6] | AQSh
|
(1960) | |
| Madrid |  Ispaniya
|
(1981) | |
| Dyuseldorf |  Germaniya
|
(1989) | |
| Il-de-Frans |  Fransiya
|
(1990) | |
| Toronto |  Kanada
|
(1990) | |
| Xamamatsu |  Yaponiya
|
(1990) | |
| Berlin | Germaniya
|
(1991) |
ManbalarTahrirlash
- ↑ 1,0 1,1 1,2 „Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r.“ (pl). Główny Urząd Statystyczny (19-iyul 2017-yil). Qaraldi: 22-sentabr 2017-yil.
- ↑ „Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2019 r.“ (pl). Główny Urząd Statystyczny (23-fevral 2020-yil). Qaraldi: 23-fevral 2020-yil. [sayt ishlamaydi]
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 4,0 4,1 Joshua D. Zimmerman, Poles, Jews, and the politics of nationality, Univ of Wisconsin Press, 2004, ISBN 0-299-19464-7, Google Print, p. 16
- ↑ „Varshava shahri sayti“ (pl) (4-may 2005-yil). 5-iyul 2014-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26-dekabr 2014-yil.
- ↑ Chicago Sister Cities(ingl.) Wayback Machine saytida arxivlandi (2012-06-06).
HavolalarTahrirlash
- http://www.um.warszawa.pl/en Wayback Machine saytida arxivlandi (2014-02-22).
- Sayyohlar uchun Varshava shari haqida maʼlumot (rus.)
| Wikimedia Commonsda Varshava mavzusiga oid fayllar bor. |