Aziza Jafarzoda

Jafarzoda Aziza Mammad qizi (29-dekabr 1921, Boku — 4-sentyabr 2003, Boku) — yozuvchi, adabiyotshunos, jamoat arbobi, filologiya fanlari doktori, professor, 1946-yildan Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.

Aziza Jafarzoda
Asl ismi	ozarbayjoncha: Əzizə Cəfərzadə
Tavalludi	12-may 1921-yil Boku, Boku nohiyasi, Ozarbayjon SSR
Vafoti	9-aprel 2003-yil(2003-04-09) (81 yoshda) Boku, Ozarbayjon
Ijod qilgan tillari	Ozarbayjon tili
Fuqaroligi	SSSR va Ozarbayjon
Yoʻnalish	yozuvchi, jamoat arbobi, adabiyotshunos
Janr	tarihiy roman
Mukofotlari

Hayoti

1921-yil 29-dekabrda Boku shahrida tugʻilgan. Boshlangʻich maʼlumotni 25-sonli maktabda olgan, soʻngra teatr texnikumi va ikki yillik oʻqituvchilar institutida oʻqigan, 1942—1944-yillarda Agʻsu tumanining Chaparli qishlogʻida oʻqituvchi boʻlib ishlagan. 1946—1947-yillarda Ozarbayjon Davlat universitetining filologiya fakultetini ekstern tarzda tamomlagan. 1944-1946-yillarda Jaʼfar Jabbarli nomidagi „Ozarbayjonfilm“ kinostudiyasida ssenariy boʻlimi mudiri, 1947-1949-yillarda teatr texnikumi mudiri, 1950-1955-yillarda pedagogika instituti dotsenti, kafedra mudiri, 1956-yilda Kamchatka pedagogika institutida dotsent, 1957-1974-yillarda Ozarbayjon Fanlar Akademiyasi Qoʻlyozmalar institutida katta ilmiy xodim, boʻlim mudiri, 1974-yildan Boku davlat universiteti professori. Aziza Jafarzoda XIX asr ozarbayjon adabiyoti tarixining bilimdoni sifatida tanilgan va 1950-yilda „XIX asr ozarbayjon adabiyotida ma’rifatparvar-ziyoli siymolar“ mavzusida nomzodlik va 1970-yilda „XIX asr ozarbayjon she’riyatida xalq she’riyati uslubi“ mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.

Aziza Jafarzoda 2003-yilning 4-sentyabrida 82 yoshida uzoq davom etgan ogʻir xastalikdan soʻng vafot etdi va vasiyatiga koʻra Hojiqabul viloyatining Tagʻili qishlogʻidagi qabristonga, ota-onasi, umr yoʻldoshi va aka-ukalari yoniga dafn etilgan.

Ijodi

Aziza Jafarzoda adabiy faoliyatini 16 yoshida boshlagan va „Azroil“ nomli ilk hikoyasini 1937-yilda „Adabiyot“ gazetasida nashr ettirgan. Uning birinchi kitobi 1948-yilda nashr etilgan, biroq Moskvaning maxsus qarori bilan sotuvga chiqarilmasdanoq taqiqlangan va yoqib yuborilgan. Yozuvchining nasriy asarlari asosan tarixiy roman janrida yozilgan. U hozirgi ozarbayjon nasri tarixida bu janrni qayta tikladi. Uning „Sohibsiz uy“ (1966), „Qoʻllaringni ber“ (1970), „Umidim sensan“ (1984), „Xayolim mening“ (2002) kabi bir qator hikoyalari mavzusi hozirgi zamon hayotidan olingan. „Qizimning hikoyalari“ (1964), „Onamning ertaklari“ (1982), „Mening gullarim“ (1988), „Mushuk tili“ (2001) va boshqa hikoya va ertaklari bolalar uchun yozilgan asarlardir.

U tadqiqotchi sifatida toʻplab, cop ettirgan bir qator oshiq va shoirlarning asarlarga quyidagilar kiritilgan: „Sho’rlik Fotmaxonim“ (1971), „Yurak urishlari“ (1972), „Ozarbayjonning oshiq (baxshi) va shoir ayollari“ (1974, 1991), „Ozarbayjonning shoir va oshiq (baxshi) ayollari“ (II nashr 2003), „Shirvonning uch shoiri“ (1971), „Mujrum Karim Vardoniy. Sunbuliston“ (1978), Abdulla Padarli. Tanlangan asarlar (1979), „Har buloqdan bir shingil“ (1983). U toʻplagan va nashr ettirgan koʻplab asarlarining asosiy qismini ona va ayol mavzusi tashkil etadiki, ular Aziza xonimga romanlari keltirgan shuhratdan oz emas. Bu kitoblari orqali u Ozarbayjonda qadimdan yozma va ogʻzaki ayol ijodiyoti yuksak darajada mavjud boʻlganligini va jahon adabiyotida yetakchi ekanligini isbotladi. Bu asarlaridan tashqari uning yuzlab maqolalari, ocherklari, tadqiqot va publitsistik maqolalari davriy matbuotda eʼlon qilingan.

„Notavon“ nomli stsenariysi, koʻplab radio va televideniye spektakllari, xotiralar va son-sanoqsiz bayotilar yozgan. Azizaxonim xalq ogʻzaki ijodining shaydosi boʻlgan, uning „Bayotiy fikrlarim“, „Xizir Nabi“, „Navroʻz“ va boshqa ozarbayjon urf-odatlari, etnografiyasi haqidagi maqolalari, televideniye va radiodagi chiqishlari uni xalqning sevimlisiga aylantirgan. Yugoslaviya, Suriya, Kipr, Hindiston, Singapur, Malayziya, Isroil, Iroq, Turkiya kabi koʻplab xorijiy mamlakatlarda oʻtkazilgan xalqaro tadbirlarda ishtirok etgan. Bu mamlakatlar kutubxonalaridan tarixiy asarlar haqida maʼlumotlar toʻplagan, sayohat kundaliklarini yozgan. Shulardan biri 1965—1966-yillarda umr yoʻldoshining ishi bilan bogʻliq Ganaga qilgan safari kundaligi „Oltin sohilga sayohat“ni yozgan (1968).

Aziza Jafarzoda zamonaviy Ozarbayjon nasri tarixining roman janrini jonlantirdi. Uning har bir asarida, ayniqsa, tarixiy romanlarida Vatanga muhabbat, yer olovi, el muhabbati ashug timsolida namoyon boʻladi.

A.Jafarzodaning turkiylik gʻoyasiga sodiqligi asarlarida yaqqol namoyon boʻladi. Ayni paytda adibning deyarli barcha asarlarida turkiylik qoyasi turli shakllarda oʻz aksini topgan.

Biroq adibning turk tarixi bilan bevosita aloqadorligi „Jaloliyya“, „Zarrintaj-Tohira“, „Gulustondan oldin“, „Hun togʻi“ va boshqalar. Uning asarlarida turkiy gʻoyalar, turk tarixining shonli sahifalari keng oʻrin olgan.

Aziza Jafarzoda oʻzining nasl-nasabi, ozarbayjon xalqining shonli tarixi haqida qalam tebratib, olim, yozuvchi, mard qalamkash sifatida jamiyatni maʼrifatli qilishga harakat qilgan.

A.Jafarzodani „Boku-1501“ romanini tarixiy va hujjatli faktlar asosida yozishga majbur qilgan asosiy sabab turk tarixini milliy sharoitda yetkazish edi.

Milliy ehtiyojdan kelib chiqqan holda yaratilgan asar ham millatning mafkuraviy bayrogʻiga aylanishi mumkin. Asar yakunida buning yaqqol misolini Ozarbayjonning buyuk hukmdori, Safaviylar saltanatining asoschisi, Ozarbayjonni ilk bor yagona davlat sifatida birlashtirgan Shohi Ismoil Xataiyning vasiyatnomasida koʻramiz. XVI asrda u yetti turkiy qabila bilan tuzgan davlat Ozarbayjon davlatchiligi tarixidagi eng yirik davlatdir.

Shu bilan birga, ozarbayjon turklarining qaram xalq emasligini, ular davlat barpo etgan buyuk xalqlardan biri ekanligini tasdiqlaydi. Sovet davrida Ozarbayjon mustaqil boʻlmagan bir davrda Aziza Jafarzodaning Shoh Ismoil Xatayga murojaati muhim milliy-ijtimoiy va siyosiy-madaniy voqea boʻldi.

Aziza Jafarzoda „Olamda ovozim bor“ romanida.

Ijodi va shaxsiyatiga katta hurmat bilan qaraydigan Seyid Azim Shirvoniy obrazini yaratishni maqsad qilgan, bu bilan ham qanoatlantirmagan.

Mashhur xalq shoiri Rasul Rzoning fikricha, asarning maʼqullanishining asosiy jihatlaridan biri, balki eng qimmatli tomoni shundaki, yozuvchi oʻsha davrni, uning odamlarini, xalq anʼanalarini yaxshi biladi. Sahifalar varaqlar ekanmiz. Kitobdan biz asta-sekin kundalik odatlarni, insoniy xarakterlarni va faktlarni koʻramiz uning oldida jonlanadi.

Yozuvchining 1973-yilda yozgan „Vatanga qaytish“ romani syujetining asosiy mavzusi vatan va muhabbat mavzusi boʻldi. Yozuvchi butun roman davomida ana shu syujet satrlarini parallel tasvirlay olgan. Roman Sovet tsenzurasiga duchor boʻlgan.

Yozuvchining 1980-yilda yozilgan „Meni esla“ romani XX asr boshidagi voqealar haqida hikoya qiladi. Roman uch doʻst: Abbos Sahhat, Mirzo Alakbar Sobir, Ogʻali Nosihning hayot haqiqati fonida yozilgan. Xullas, muallifning fikricha, Abbos Saxhatning madaniyatli va mehribonligi, Mirzo Alakbar Sobirning fidoyilik va jasorati, Ogali Nosihning kamtarin va samimiyligi ishonarli. Badiiy detallar bilan yozilgan. Biroq, yozuvchi romanda Abbos Sahhatga eʼtibor qaratishga harakat qilib, voqea va hikoyatlarni imkon qadar u bilan bogʻlagan.

Aziza Jafarzoda chet el mualliflarining qator asarlari, jumladan, S.Smirnovning „Brest qalʼasi“, Sh.Rashidovning „Qudranli toʻlqin“, A.Lixanovning „Mening generalim“, A.Kabaklaning „Ajdaho toshi“, S.Choqumning „Bizning zamin“ va boshqalarni ozarbayjon tiliga tarjima qilgan, koʻplab kitoblarning muharriri boʻlgan. Uning asarlari qator xorijiy tillarga, jumladan, rus, fors, tojik, arab, qozoq va boshqa tillarga tarjima qilingan va xorijda nashr etilgan. Televideniye va radioda muntazam ravishda turli mavzularda dasturlar tayyorlagan, televideniyeda „Mumtoz merosimizdan“, „Oshiq Pari“ va boshqa koʻplab koʻrsatuvlar hozirlab, oʻzi olib bordi. Bu dasturlar orqali Ozarbayjon xalqning mumtoz va zamonaviy adabiy merosini targʻib qildi. Bu bilan birga Janubiy Ozarbayjon radiosi uchun dasturlar va „Ona“ radiojurnalining koʻp yillar doimiy ishtirokchisi boʻlgan.

1981—1989-yillarda Respublika Xotin-qizlar kengashi raisi lavozimida ishlagan. Ozarbayjon ayollar va bolalar huquqlarini himoya qilishda faol ishtirok etib, respublikaning eng chekka viloyat va qishloqlariga koʻp marotaba borib, xalq tarixi va taqdiri bilan bogʻliq muammolar bilan tanishgan, ularni hal etishda yaqindan ishtirok etgan. U butun umr xayriya ishlari bilan shugʻullanib, 1979-yilda Hojigʻabul tumanining Hojili qishlogʻida oʻz mablagʻi hisobidan oʻrta maktab va klub qurdirgan. Hamisha Ozarbayjon mustaqilligi va arman agressiyasiga qarshi harakatning yetakchi va faol ishtirokchisi boʻlgan.

Yozuvchi bir umr mehnat qilgan boʻlsa-da, umrining soʻnggi yillari samaraliroq boʻldi. Shu tariqa yozuvchi bilan yaqin muloqotda boʻlganlar uning vaqt yoʻqligidan shikoyat qilganini eslashadi.

„Fizuliy“ mavzusi Aziza Jafarzodaning koʻp yillik izlanishlari natijasidir. Uning Fuzuliyga bagʻishlangan ilmiy tadqiqot ishlari ham yuqori baholandi. Adib „Muhabbat sultoni“ romanida Fuzuliyning Shirvondan, asli Shomaxining qadimiy Bayat qishlogʻidan hijrat qilganini tasvirlaydi. Binobarin, roman davomida Fuzuliyning oʻz vataniga boʻlgan sogʻinchlari, musofirlik tuygʻulari asarda yorqin aks etgan. Asar yaratilishi bilan bogʻliq tasvirlangan epizodlar oʻziga xosdir. Yozuvchi asarda oʻzi yaratgan tarixiy shaxslarning oʻziga xosligi bilan eʼtiborni tortadi. Roman uslubidagi chuqur oqimli lirizm kim Bu Aziza Jafarzodaning oʻziga xos uslubiga ham eʼtibor qaratdi.

Eslatib oʻtamiz, Shamaxi viloyatining Bayat qishlogʻida Fuzuliy haykalini oʻrnatish tashabbusi Aziza Jafarzoda nomi bilan bogʻliq. Adibning nafaqat oʻz davri, balki kelajakka moʻljallangan asarlari keng kitobxonlar ommasi eʼtibori va qiziqishini uygʻotdi.

Xalq yozuvchisi Aziza Jafarzoda qabr toshidagi „Boku-1501“ romanidan olinib, Shoh Ismoil tili bilan aytiladi: bizni, gʻayratimizni, vatanimizni himoya qil.

Mukofotlari

• Ozarbayjon SSR Oliy Sovetining Faxriy yorligʻi - 28.12.1981
• „Xalqlar doʻstligi“ ordeni
• „Shon-sharaf“ ordeni
• Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining individual pensioneri.
• „Ozarbayjonning onasi“ (2001)
• „Ozarbayjon xalq yozuvchisi“ (2001)

Asarlari

• „Notavon haqida hikoyalar“ (1963) — bu hikoyalarida adiba Qorabogʻning soʻnggi xoni Xurshidbonu Notavon (XIX asr) hayotini qalamga olgan;
• „Jahonda ovozim bor“ (1973—1978) — XIX asrda Shamaxida yashab ijod etgan mashhur shoir Said Azim Shirvoniyning adabiy hayotiga bagʻishlangan ilk tarixiy romani;
• „Vatanga qayt“ (1977) — shoir Nishat Shirvani hayoti va XVIII asrda rus qoʻshinlarining Ozarbayjonga birinchi kirib kelishi fonida Shirvonning Salyon viloyatidagi voqealar;
• „Yod et meni“ (1980) — XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi ishqiy shoir Abbos Sahhat hayoti va ijodi haqida roman;
• „Boku-1501“ (1981) — Shoh Ismoil Xatoiy va uning Bokuga yurishi tarixiga bagʻishlangan roman;
• „Jaloliya“ (1983) — XII asrda Naxichevanning ayol hukmdori Jaloliyaning mamlakat mudofaasi uchun olib borgan kurashlari tarixi;
• „Sobir“» (1989) — XIX asr oxiri — XX asr boshlarida yashab oʻtgan mashhur satirik Mirzo Alakbar Sobirga bagʻishlangan asar;
• „Eldan elga“ (1992) — XIX asrda 37 yil davomida dunyo kezgan geograf Zeynalabdin Shirvani hayoti haqida roman;
• „Bir ovoz fojiasi“ (1995) — XIX asr oxirlarida yashagan xonanda Mirza Gullarning fojiali hayoti haqidagi asar;
• „Gulistongacha“ (1996) — XIX asr boshlarida rus qoʻshinlarining Shirvonga bostirib kirishi tarixiga bagʻishlangan roman;
• „Zarrintoj-Tohira“ (1996) — XIX asrda Eron Ozarbayjonida yashab ijod qilgan shoira, Bob harakati yetakchilaridan biri Tohira Gurratuley hayoti haqida asar;
• „Nur tomon“ (1998) — Bobiylar harakatining aks-sadosi sifatida XX asrning fojiali tarixi haqidagi hikoya;
• „Balo“ (2001) — XVI asrda Shoh Ismoil Xatoiydan keyin Ozarbayjonda boʻlib oʻtgan va oxir-oqibat Ozarbayjonning kichik xonliklarga boʻlinishiga olib kelgan hokimiyat uchun kurashlar haqidagi asar;
• „Ruboba-sultonim“ (2001) — XX asr ijtimoiy-siyosiy voqealari fonida yarim biografik roman;
• „Kaspiyning koʻz yoshlari“" (2003) — 1938-yilda Stalin rejimi tomonidan Ozarbayjonda yashovchi eron ozarbayjonlarining 3-4 kun ichida Eronga majburiy deportatsiyasi haqida qissa;
• „Muhabbat sultoni“ (vafotidan sal oldin tugallangan) — XV-XVI asrlarda yashab ijod etgan buyuk ozarbayjon shoiri Muhammad Fuzuliy hayoti haqida roman.

Havolalar

• Aziza Jafarzoda kanali YouTubeda
• "Əzizə Cəfərzadə yeganə övladını əlindən salıb, öldürmüşdü" – MÜSAHİBƏ (Wayback Machine saytida 6-fevral 2018-yil sanasida arxivlangan)

(Wayback Machine saytida 6-fevral 2018-yil sanasida arxivlangan) ^(ozar.)