Vikipediya

Brassica oleracea

Brassica oleracea — karam, brokkoli, gulkaram, kale, Bryussel karami, koʻkatlar, savoy karam, kohlrabi va gai lan kabi keng tarqalgan navlarni ichiga olgan oʻsimlik turi.

Brassica oleracea
Yovvoyi karam
Ilmiy tasniflash
O‘simliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Rosids
Brassicales
Karamdoshlar
Karam
B. oleracea
Binar nomi
Brassica oleracea

Sinonimlar
    • Brassica alboglabra L. H. Bailey
    • Brassica arborea Steud.
    • Brassica bullata Pasq.
    • Brassica capitala DC. ex H.Lév.
    • Brassica caulorapa (DC.) Pasq.
    • Brassica cephala DC. ex H.Lév.
    • Brassica fimbriata Steud.
    • Brassica gemmifera H.Lév.
    • Brassica laciniata Steud.
    • Brassica millecapitata H.Lév.
    • Brassica oleracea subsp. acephala (DC.) Metzg.
    • Brassica oleracea var. capitata L.
    • Brassica oleracea subsp. caulorapa (DC.) Metzg.
    • Brassica oleracea var. costata DC.
    • Brassica oleracea subsp. fruticosa Metzg.
    • Brassica oleracea var. gemmifera DC.
    • Brassica oleracea convar. gemmifera (DC.) Gladis ex Diederichsen
    • Brassica oleracea var. gongylodes L.
    • Brassica oleracea var. kashmiriana Naqshi & Javeid
    • Brassica oleracea var. laciniata L.
    • Brassica oleracea var. palmifolia DC.
    • Brassica oleracea var. rubra L.
    • Brassica oleracea var. sabauda L.
    • Brassica oleracea var. sabellica L.
    • Brassica oleracea var. viridis L.
    • Brassica quercifolia DC. ex H.Lév.
    • Brassica rubra Steud.
    • Brassica suttoniana H.Lév.
    • Brassica sylvestris (L.) Mill.
    • Crucifera brassica E. H. L. Krause
    • Napus oleracea (L.) K. F. Schimp. & Spenn.
    • Rapa rotunda Mill.
    • Raphanus brassica-officinalis Crantz

Tabiiy holatda o‘sadigani yovvoyi karam deb ataladi, vatani janubiy va gʻarbiy Yevropa. Oʻsimlik tuz va ohakga chidamli, boshqa oʻsimliklar bilan raqobatlasha olmaydi, odatda La- Mansh boʻyining ikkala tomonidagi boʻr qoyalarida ohaktosh dengiz o‘sadi[2]. Fransiyaning Atlantika qirgʻogʻidagi toʻqqizta yovvoyi populyatsiyaning genetik tahlili o‘simliklarning umumiy „yovvoyilashgan turdan“ kelib chiqqanini koʻrsatdi, ular dala va bogʻlarda o‘stirilgan uy oʻsimliklaridan kelib chiqqan[3].

Yovvoyi B. oleracea — baland boʻyli ikki yillik oʻsimlik boʻlib, birinchi yili katta barglar qattiq poya hosil qiladi. Barglari boshqa karam turlaridan koʻra etliroq va qalinroqdir — bu moslashuv unga suv va ozuqa moddalarni saqlashga yordam beradi. Ikkinchi yilida balandligi 1 to 2 metr (3–7 ft) ga yetadigan poya va koʻplab sariq gullarni hosil qiladi.

Etimologiya

tahrir

"Brassica" nomi bir nechta karamga oʻxshash oʻsimliklar uchun Elder Pliniy tanlagan nom edi[4]. Uning binar nomi oleracea lotin tilida „sabzavot/oʻsimlik“ degan maʼnoni anglatadi[5][6].

Oʻstirish va foydalanish

tahrir
 
B. oleracea Botrytis guruhining boshi (gulkaram) oʻsadi

B. oleracea inson uchun muhim oziq-ovqat oʻsimlik sifatida o‘stirilib, qish davomida barglari yangi holatda saqlanadi. U muhim oziq moddalarga, shu jumladan S vitaminiga boy. Uning kale, brokkoli, gulkaram, Bryussel karami deb nomlangan navlari bor[7].


Karam, brokkoli, gulkaramga boy parhez insonda bir nechta saraton kasalliklari xavfini kamaytirish bilan bogʻliq[8][9].

 
Jersi karamini, sovuq boʻlmagan iqlim sharoitda juda katta oʻlchamga yetishi mumkin.

Kelib chiqishi

tahrir

U uchburchagi nazariyasiga koʻra, B. oleracea karam turkumining boshqa besh turi bilan juda chambarchas bogʻliq[10].

 
Jersi yurish tayoqlari

B. oleracea navlari rivojlanish shakliga koʻra yettita asosiy nav guruhiga birlashtirilgan:

  • Brassica oleracea Acephala guruhi — kale
  • Brassica oleracea Viridis guruhi — koʻkatlar
  • Brassica oleracea Alboglabra guruhi — kai-lan (Xitoy brokkoli)
  • Brassica oleracea Botrytis guruhi — gulkaram, Romanesko brokkoli va brokkoli .
  • Brassica oleracea Capitata guruhi — karam
  • Brassica oleracea Gemmifera guruhi — Bryussel gullari
  • Brassica oleracea Gongylodes guruhi — kolrabi
  • Brassica oleracea Italica guruhi — brokkoli

Normandiya va Kanar orollari kabi joylarda Jersi karami deb nomlanuvchi navlarning bo‘yi 3 metr (9.8 ft)ga yetadi[11]. Bu „daraxt karamlari“ yil davomida yangi barglarni hosil qiladi, koʻp yillik. Ularning yog‘ochsimon poyalari quritilib, tayoqchalar yasaladi[12][13].

Tarix

tahrir
 
Bozor manzarasi, Piter Aertsenning rasmi (1569)

Qishloq xoʻjaligining paydo boʻlishi va yovvoyi oʻsimliklarning xonakilashtirilishi bilan Shimoliy Oʻrta yer dengizi aholisi yovvoyi karam yetishtirishni boshladi. Turli xil fenotip belgilari uchun sunʼiy tanlash orqali oʻsimlikning tashqi koʻrinishida keskin farqlarga ega boʻlgan turlari paydo bo‘lgan[14].

Dorivor foydalanish

tahrir

Shimoliy Karolinadagi Lumbee qabilasi anʼanaviy tibbiyotda B. oleracea barglaridan foydalanishgan, ular organizmni tozalash xususiyatiga ega, shuningdek, yengil laksatif, yalligʻlanishga qarshi va glaukoma va pnevmoniyani davolashda qoʻllanadi[15].

 
B. oleracea ning bir necha navlari, jumladan, karam, Bryussel karami, savoy va Xitoy karam.
 
Kohlrabii
 
Rotkohl (Brassica oleracea convar)
 
Brassica oleracea
 
Romanesko brokkoli (Brassica oleracea)
 
Brassica oleracea var. gongylodes
 
Brassica oleracea var. botrytis
 
Brokkogul
 
Brassica oleracea var viridis

Turlari

tahrir
nav Rasm Ism
Yovvoyi karam   Brassica oleracea var. oleracea
Karam   Brassica oleracea var. capitata f. alba
Savoy karam   Brassica oleracea var. capitata f. sabauda
Qizil karam   Brassica oleracea var. capitata f. rubra
Konus karam   Brassica oleracea var. capitata f. oʻtkir
Gai lan   Brassica oleracea var. alboglabra
Koʻkatlar   Brassica oleracea var. viridis
Jersi karami   Brassica oleracea var. longata
Dekorativ karam   Brassica oleracea var. asefala
Kale   Brassica oleracea var. sabellika
Kalette   Brassica oleracea var. viridis x gemmifera
Lacinato karam   Brassica oleracea var. palmifoliya
Doimiy karam   Brassica oleracea var. ramosa
Ilik karam   Brassica oleracea var. medullosa
Tronchuda karam   Brassica oleracea var. kostata
Bryussel karami   Brassica oleracea var. gemmifera
Kohlrabi   Brassica oleracea var. gongilodalar
Brokkoli   Brassica oleracea var. italica
Gulkaram   Brassica oleracea var. botrytis
Kaulini   Brassica oleracea var. botrytis
Romanesko brokkoli   Brassica oleracea var. botrytis
Brokkoli di Torbole   Brassica oleracea var. botrytis
Brokkogul   Brassica oleracea var. botrytis x italica
Brokkolini   Brassica oleracea var. italica × alboglabra

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Holubec, V., Uzundzhalieva, K., Vörösváry, G., Donnini, D., Bulińska, Z. & Strajeru, S. 2011. Brassica oleracea. The IUCN Red List of Threatened Species 2011: e. T170110A6717557. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2011-1.RLTS.T170110A6717557.en. Downloaded on 02 July 2021.
  2. ↑ Snogerup, Sven; Gustafsson, Mats; Bothmer, Roland Von (1990-01-01). "Brassica sect. Brassica (Brassicaceae) I. Taxonomy and Variation". Willdenowia 19 (2): 271–365. 
  3. ↑ Maggioni, Lorenzo; von Bothmer, Roland; Poulsen, Gert; Härnström Aloisi, Karolina (2020). "Survey and genetic diversity of wild Brassica oleracea L. Germplasm on the Atlantic coast of France". Genetic Resources and Crop Evolution 67 (7): 1853–1866. doi:10.1007/s10722-020-00945-0. 
  4. ↑ Gledhill, David (2008).
  5. ↑ Parker, Peter. A Little Book of Latin for Gardeners. Little Brown Book Group, 2018 — 328-bet. ISBN 978-1-4087-0615-2. „oleraceus, holeraceus = relating to vegetables or kitchen garden“ 
  6. ↑ Whitney, William Dwight. The Century Dictionary and Cyclopedia. Century Co., 1899 — 2856-bet. „L. holeraceus, prop. oleraceus, herb-like, holus, prop. olus (oler-), herbs, vegetables“ 
  7. ↑ Stansell, Zachary; Hyma, Katie; Fresnedo-Ramírez, Jonathan; Sun, Qi; Mitchell, Sharon; Björkman, Thomas; Hua, Jian (2018-07-01). "Genotyping-by-sequencing of Brassica oleracea vegetables reveals unique phylogenetic patterns, population structure and domestication footprints" (en). Horticulture Research 5 (1): 38. doi:10.1038/s41438-018-0040-3. ISSN 2052-7276. PMID 29977574. PMC 6026498. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6026498. 
  8. ↑ Verhoeven, D. T.; Goldbohm, R. A.; van Poppel, G.; Verhagen, H.; van den Brandt, P. A. (1996-09-01). "Epidemiological studies on brassica vegetables and cancer risk". Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention 5 (9): 733–748. ISSN 1055-9965. PMID 8877066. 
  9. ↑ Higdon, Jane V.; Delage, Barbara; Williams, David E.; Dashwood, Roderick H. (2007-03-01). "Cruciferous vegetables and human cancer risk: epidemiologic evidence and mechanistic basis". Pharmacological Research 55 (3): 224–236. doi:10.1016/j.phrs.2007.01.009. ISSN 1043-6618. PMID 17317210. PMC 2737735. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2737735. 
  10. ↑ Dixon, G.R.. Vegetable brassicas and related crucifers. Wallingford: CABI, 2007. ISBN 978-0-85199-395-9. 
  11. ↑ Miller, Philip. The Gardeners Dictionary, 9th, 1835 — 208-bet. 
  12. ↑ Ayto, John. The Diner's Dictionary: Word Origins of Food and Drink. Oxford University Press, 2012 — 187-bet. ISBN 9780199640249. 
  13. ↑ Williams, Paul H.; Hill, Curtis B. (June 13, 1986). "Rapid-Cycling Populations of Brassica". Science. New Series 232 (4756): 1385–1389. doi:10.1126/science.232.4756.1385. PMID 17828914. http://www.bio.unc.edu/Courses/2008Fall/Biol423L/Pdfsforwebpage/Science86WilliamsFastPlants.pdf. [sayt ishlamaydi]
  14. ↑ Osnas. „The extraordinary diversity of Brassica oleracea“. The Botanist in the Kitchen (2012-yil 5-noyabr). Qaraldi: 2016-yil 7-aprel.
  15. ↑ de Rus Jacquet, Aurélie; Timmers, Michael; Ma, Sin Ying; Thieme, Andrew; McCabe, George P.; Vest, Jay Hansford C.; Lila, Mary Ann; Rochet, Jean-Christophe (2017-07-12). "Lumbee traditional medicine: Neuroprotective activities of medicinal plants used to treat Parkinson's disease-related symptoms" (en). Journal of Ethnopharmacology 206: 408–425. doi:10.1016/j.jep.2017.02.021. PMID 28214539. PMC 6149226. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6149226.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Brassica_oleracea&oldid=5188226" dan olindi