Buxoroda 1910-yilgi yanvar voqealari
Buxorodagi tartibsizliklar va toʻqnashuvlar — 1910-yil 9—11-yanvar kunlari Buxoroda shia va sunniylar oʻrtasidagi toʻqnashuvlar. G‘alayonlar paytida mingdan ortiq odam halok bo‘ldi[1].
Buxoro Rossiya imperiyasining protektorati boʻlgan Buxoro amirligining poytaxti boʻlib, turli millat va din vakillari istiqomat qiladigan koʻp madaniyatli shahar boʻlgan. Shahar aholisining asosiy qismini oʻzbeklar va tojiklar tashkil etgan, ular asosan sunniy musulmonlar edi. Ular oʻrtasidagi munosabatlar nisbatan barqaror edi[2].
1910-yil yanvar oyi boshida Buxoroning oliy qoʻshbegi, dini eron — shialik boʻlgan Muhammad Ostonqul Buxoroning shia aholisiga shahar koʻchalarida ochiqdan-ochiq „Shahsey-Vaxsey“ (Ashuro) marosimlarini oʻtkazishga ruxsat berdi. Buxoro koʻplab din va konfessiyalarga, jumladan, shialikka nisbatan bagʻrikengligi bilan mashhur.
9-yanvar kuni Buxoroning shia aholisi shahar ko‘chalarida ommaviy yurish qilib, o‘z marosimlarini o‘tkazdi. Buxoro madrasalarining sunniy talabalari shialarning urf-odatlarini ko‘rib, shialarni mazax qilib, g‘azablantira boshlaydilar. Gʻazablangan shialar masxarachilarga hujum qila boshladilar va toʻqnashuvda sunniy madrasasining bir yosh talabasi halok boʻldi. Shialar provokatsiyaning uchta qoʻzgʻatuvchisini hibsga olishga muvaffaq boʻlishdi.
Bu orada sunniylar vakillari odatda Buxoro amirligi rahbariyati istiqomat qiladigan Buxoro arkiga kelib, ularni amir tomonidan qabul qilinishini talab qiladilar. Buxoro amiri Said Abdulahadxon Buxoroda emas, Karmanda, o‘zining sevimli qarorgohida qolib, oliy qoʻshbegi (davlatning ikkinchi shaxsi) muvaqqat Buxoroning birinchi shaxsi — shia bo‘lgan Muhammad Astonqul bo‘lib qoldi. Sunniy vakillari oliy qoʻshbegidan aybdorlarni jazolashni va hibsga olingan uch sunniyni ozod qilishni talab qildilar. Muhammad Ostonaqul jahli chiqib, Ark tashqarisidagi namoyishchilarni haydab yubordi. Bunday muomaladan haqoratlangan sunniylar vakillari Buxoro aholisini Registon maydoniga yig‘ib, aybdorlarning jazolanishini va hibsga olingan sunniylarning ozod etilishini ommaviy ravishda talab qila boshladilar. Olomon ichida shialarga qarshi gaplar aytila boshlandi. Bunga javoban Oliy qoʻshbegi Ostonaqul oʻzining oz sonli qoʻshini shialardan iborat boʻlgan namoyishchilarga yubordi. Ostonaqul qoʻshini namoyishchilarni maydondan tarqata boshladi va tomonlar oʻrtasida shiddatli toʻqnashuvlar boshlandi. Ayni paytda Buxoro bozorida sunniylar va shialar o‘rtasida to‘qnashuvlar kelib chiqdi. Ikkala tomon ham qoʻlbola vositalar va qurollar bilan qurollangan va toʻqnashuvlarda 240 ga yaqin sunniy halok boʻlgan. Shundan so‘ng sunniylar Buxoro bo‘ylab tarqalib ketishdi va yo‘lda uchragan shialarni o‘ldirishga kirishdilar. Vaziyat nazoratdan chiqib ketganini anglagan amirlik rahbariyati vaziyatdan chiqishga jon-jahdi bilan harakat qila boshladi. Ostonaqulning oliy qoʻshbegi oʻsha paytda Yakov Lyutsh boshchiligidagi amirlikdagi rus imperatorlik siyosiy agentligidan yordam soʻradi.
Shialarning qirgʻini ertasi kuni — 10-yanvarda, 11-yanvarda ham davom etdi. Shialar qarshilik koʻrsatdilar, lekin sunniylar ulardan koʻp edi. Bu qirgʻin paytida Buxoroning shia aholisining katta qismi halok boʻldi. 11-yanvar kuni polkovnik Filipp Panov boshchiligidagi O‘rta Osiyo temir yo‘li bo‘ylab Samarqand va Kattaqo‘rg‘ondan (Turkiston o‘lkasi) Ural 2-kazak polkining (shtab, 1, 2 va 4-yuzlik) to‘rtta pulemyoti va harbiy xizmatchilari bilan piyoda miltiq rotasi Buxoroga yetib keldi. Namoyishchilar va rus qo‘shinlari o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lib, kuchli qurollangan rus askarlari tartibsizlikni bostirishga muvaffaq bo‘lgan.
Amir Said Abdulahadxon oʻsha paytda Karmanda edi va bu voqealardan soʻng u vaziyatning keskinlashishidan qoʻrqib, Buxoroga qaytishga jur’at eta olmadi va oʻrniga taxt vorisi Said Olimxonni general-mayor Liliental va Peterburg va Turkiston oʻlkasining boshqa vakillari bilan uchrashish uchun yubordi. Taxt vorisi Said Olimxon boshchiligidagi amirlik rahbariyati xalq vakillari bilan uchrashishga rozi bo‘ldi. Namoyishchilar oliy qoʻshbegi — shia bo‘lgan Muhammad Ostonaqulni hamda ko‘plab yuqori martabali shia amaldorlarini lavozimidan chetlashtirishni talab qilishdi. Amirlik rahbariyati ularning talablarini tinglab, oliy qoʻshbegi Muhammad Ostonaqulni lavozimidan chetlatdi, shuningdek, bir qator yuqori martabali shia amaldorlarini, jumladan, Buxoro armiyasining yuqori martabali shia harbiy rahbarlari — Said Olim va Mirab Olimni ham lavozimidan ozod qildi. Buxoroda tartib oʻrnatilib, 15-yanvarda amirlik rahbariyati va rus vakillari vositachiligida sunniy va shia vakillari oʻrtasida tantanali yarashuv boʻlib oʻtdi. Tomonlar birgalikda namoz oʻqiydilar. Vaziyat yaxshilanganidan keyin rus qoʻshinlari amirlik hududini tark etib, Turkiston oʻlkasidagi oʻz bazalariga qaytdilar. Ushbu tartibsizliklar va toʻqnashuvlar paytida mingdan ortiq odam halok boʻldi[3][4].
Manbalar tahrir
- ↑ „BUXORODA 1910-YIL YANVAR VOQEALARI“ (milliycha.uz). 2023-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 13-iyul.
- ↑ „Россия: Ташкентский ученый прочел в московском Музее Востока лекцию о центральноазиатском исламе“. ИА «Фергана.Ру». Qaraldi: 2019-yil 11-may.
- ↑ * „Холикова Р. Э. К генеалогии Астанакула кошбеги — премьер-министра Бухарского эмирата (1888–1910 гг.) (со слов его родственников) // Молодой ученый. — 2015. — №15. — С. 519-524.“. Издательство «Молодой учёный». Qaraldi: 2019-yil 11-may.
- ↑ „Докладная записка Е. К. Михайловского. 1912 г.“. 2018-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-aprel.
Adabiyotlar tahrir
- OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- Ayniy S, Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar, M., 1926; Tuxtametov T. G., RusskoBuharskiye otnosheniya v konse 19 nachale 20 v.. T., 1966.
- С. Айни. Материалы по истории бухарской революции, Москва, 1926.
- Т. Г. Тухтаметов. Русско-бухарские отношения в конце XIX—начале XX в., Ташкент, 1966.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |