Vikipediya

Dneprodzerjinsk ustidagi avia toʻqnashuv

(Dneprodzerjinsk ustidagi avia to‘qnashuvdan yoʻnaltirildi)

Dneprodzerjinsk ustidagi to‘qnashuv — 1979-yil 11-avgustda sodir bo‘lgan va tarixdagi eng yirik aviahalokatlardan biri sifatida tarixda qolgan.

Dneprodzerjinsk ustidagi avia to‘qnashuv
Xulosa
Baxtsiz hodisa turi avia to‘qnashuv
Mintaqa Dneprodzerjinsk, Dnepropetrovsk viloyati
Oʻlimlar 178 (hammasi)Andoza:Fatalities}
Tirik qolganlar 0Andoza:Survivors}
Birinchi samolyot
Samolyot modeli Tu-134A
Aviakompaniya Кишинёвский ОАО, Молдавское РПО ГА
Uchish SU-7628
Yoʻnalish Кишинёв (МССР)
Yoʻlovchilar 88
Jamoachilar soni 6
Oʻlimlar 94Andoza:Fatalities1}
Tirik qolganlar 0Andoza:Survivors1}
Ikkinchi samolyot
Samolyot modeli Ту-134АК
Aviakompaniya 1-й Минский ОАО, Белорусское УГА
Uchish SU-7880
Yoʻnalish Минск-1, Минск (БССР)
Yoʻlovchilar 77
Jamoachilar soni 7
Oʻlimlar 84Andoza:Fatalities2}
Tirik qolganlar 0Andoza:Survivors2}


Aeroflotning ikkita Tu-134A layneri (7628-Chelyabinsk — Voronej — Kishinyov va 7880-Toshkent — Guryev — Donetsk — Minsk reyslari) Dneprodzerjinsk (hozirgi Kamenskoye) yaqinida 8400m balandlikda to‘qnashib ketgan. To‘qnashuv oqibatida 178 kishi halok bo‘lgan (7628-reysda 94 kishi va 7880-reysda 84 kishi).

Qurbonlar soni bo‘yicha ushbu avia halokat SSSR va Ukraina tarixida havodagi to‘qnashuvlar bo‘yicha birinchi, dunyoda ikkinchi va samolyotlar to‘qnashuvi bo‘yicha uchinchi o‘rinda turadi. Halok bo‘lganlar orasida O‘zbekistonning "Paxtakor" futbol klubining 17 nafar aʼzosi ham bo‘lgan[1]. Bu voqea jamoatchilikda katta rezonansni yuzaga keltirgan[2][3][4][5].

Havo layneri haqida ma‘lumot tahrir

Bort- SSSR −65816 tahrir

Kishinyov OAJ Moldaviya RPO GA ning Tu-134A havo kemasi (ro‘yxatga olish raqami SSSR-65816, seriya raqami 4352210, 22-10 seriyali) 1974-yilda Xarkov aviatsiya zavodi tomonidan ishlab chiqarilgan (birinchi parvoz 24-martda amalga oshirilgan). Samolyotning dastlabki operatorlari haqida aniq maʼlumot yo‘q, faqat „Kishinyov“ OAJga 1979-yil 26-martda keltirilgani maʼlum. U Perm motor zavodining ikkita D-30-II dvigateli bilan jihozlangan. Falokat yuz bergan kuni parvoz vaqti 12 739 soatni tashkil etgan, bu vaqt ichida samolyot 7683 ta „uchib ketish va qo‘nish“ siklini bajargan [6][7][8].

Halokat yuz bergan kuni samolyot „Chelyabinsk-Voronej-Kishinyov“ yo‘nalishi bo‘yicha 7628-reysni amalga oshirayotgan edi. Soat EEST 12:54da 7628-reys Voronej aeroportidan uchgan va havoda 8400 metr balandlikka ko‘tarilgan. Samolyot bortida 88 yo‘lovchi bo‘lgan. Shulardan 64 nafari kattalar va 24 nafari bolalar bo‘lgan [8][9]. Ushbu havo kemasini komandir A. A. Taranenko, ikkinchi uchuvchi V. N. Tarasenko, navigator A. G. Ivashchenko va bort muhandisi V. V. Butirskiydan iborat 269-parvoz otryadining ekipaji boshqargan. Salonda ikkita styuardessa: M. G. Balan va A. E. Gontsalar xizmat ko‘rsatgan.

Bort SSSR-65735 tahrir

Belarusiya UGA 1-Minsk OAJning Tu-134AK havo layneri (ro‘yxatga olish raqami SSSR-65735, seriya raqami 1351405, 14-05 seriyali) Xarkov aviatsiya zavodi tomonidan 1971-yil 5-noyabrda ishlab chiqarilgan (birinchi parvozi shu yili amalga oshirilgan). SSSR MGAga samolyot 11-noyabrga qadar topshirilgan va dastlab 235-Alohida Hukumat OAJga kiritilgan. Tu-134AK modifikatsiyasiga kelsak, ushbu layner hashamatli va birinchi darajali kabinalarga ega bo‘lgan, ammo keyinchalik 78 yo‘lovchiga mo‘ljallangan oddiy kabinaga aylantirilgan. 1973-yil 24-oktyabrdan 1-Minsk OAJda hizmat qila boshlagan. U Perm motor zavodi tomonidan ikkita D-30-II dvigateli bilan jihozlangan. Falokat yuz bergan kuni ushbu layner 10 753 soat parvoz qilgan va 7075 „uchib ketish va qo‘nish“ siklini bajargan[10][11].

O‘sha kuni samolyot Toshkent-Guryev-Donetsk-Minsk yo‘nalishi bo‘yicha 7880-reysni amalga oshirayotgan edi. Uni komandir A. S. Komarov, ikkinchi uchuvchi S. A. Petrosyan, navigator N. K. Shiper, bort muhandisi E. S. Simakov va radio operatori Yu. I. Smirnovdan iborat 104-parvoz otryadining ekipaji boshqargan. Salonda ikkita styuardessa L. F. Lapteva va N. D. Gapanovichlar xizmat ko‘rsatgan.

Soat EEST 13:11da 7880-reys Donetsk aeroportidan parvoz qilgan va havoda 5700 metr balandlikka ko‘tarilgan. Samolyotda 77 nafar yo‘lovchi:12 nafar bola va 65 nafar kattalar, jumladan, Toshkentning "Paxtakor" futbol klubi jamoasi (14 nafar futbolchi, murabbiy, maʼmur va shifokor) mahalliy „Dinamo“ klubi bilan SSSR chempionati o‘yiniga Minsk shahriga uchib ketayotgan edi [9][12]. Jamoaning ikki aʼzosi: himoyachi Anatoliy Mogilniy (nomaʼlum sababga ko‘ra) va massajchi Anatoliy Dvornikov (kechikgan) reysdan qolib ketishgan. Samolyotda birinchi o‘rindiqni yarimhimoyachi Mixail An egallagan. Aslida, Mixail Anning jarohati tufayli safarga chiqishi bekor qilingan, biroq jamoadoshlari birga borishga ko‘ndirishgan[13]. Jamoa bosh murabbiyi Oleg Bazilyevich vaqtliroq borib Minskdagi jamoaga qo‘shilish, shuningdek, rafiqasi va o‘g‘lini ko‘rish uchun bir kun avval Sochiga uchib ketgan.[14]

Voqealar xronologiyasi tahrir

Xarkov viloyati markazi tahrir

Xarkov RS YeS ATC parvozlarning yuqori intensivligi bilan ajralib turgan. Chunki uning hududi orqali ko‘plab havo yo‘nalishlari o‘tganligi bois, havo harakatini nazorat qiluvchilar ko‘pincha bir vaqtning o‘zida o‘ndan ortiq samolyotlarni boshqarishga majbur bo‘lishgan. Bu muammo 1970-yillarning boshidan beri aytib kelingan, ammo o‘n yillikning oxiriga kelib ham bu masala hal etilmagan. Xarkov markazi havo yo‘llarining eng murakkab va oldindan aytib bo‘lmaydigan sektori marshrutlarni qamrab olgan yo‘nalish janubi-g‘arbiy yo‘nalish bo‘lib, Xarkovdan 180dan 255°gacha va 6000 metr va undan yuqori balandlikdagi sektordagi yo‘nalishlarni qamrab olgan. U shimoldan janubga 285 kilometr va g‘arbdan sharqqa 220 kilometrga cho‘zilgan[8][9].

11-avgust kuni soat 07:50 da (boshqa maʼlumotlarga ko‘ra — 07:30) MSK rahbari (va parvoz direktori) Sergey Sergeyev bo‘lgan boshqaruv markazida havo harakatini nazorat qiluvchilarning yangi smenasi ish boshlagan. Garchi nizom bo‘yicha smena boshlig‘ining o‘zi tajribasiz dispetcherga ergashishi kerak bo‘lgan bo‘lsa-da [9][15], Sergeyev aslida hali stajyor bo‘lgan, tajribasiz 3-darajali dispetcher 20 yoshli Nikolay Vasilyevich Jukovskiyni murakkab nuqta Janubi-G‘arbiy sektorga mas’ul qilib tayinlagan. Sergeyev o‘z ishini nazorat qilishni 1-darajali dispetcherga buyurgan. 28 yoshli Vladimir Aleksandrovich Sumskoy, xat reyslariga rahbarlik qilish uchun mas’ul bo‘lgan. Maʼlumki, o‘sha kuni sektor orqali xat reysi uchishi kerak bo‘lgan. Shu munosabat bilan, Leonid Brejnev yoki uning sheriklaridan biri ushbu reysda janubga uchganligi bois, havo yo‘laklaridan yoki eshelonlardan biri boshqa samolyotlarning parvozlaridan ozod qilinishi kerak bo‘lgan[15][16], ammo o‘sha paytda, Brejnev bir necha kundan beri Qrimda dam olayotganligi sababli xat parvozi bir hafta artga surilgan. Yaʼni voqealardan bir hafta oldin uning parvozi rejalashtirilganligi sababli halokat kuni ushbu parvoz amalga oshirilgan. Odatda samoda havo koridori, havo bo‘shlig‘ini qattiq cheklamaydi. Bundan tashqari, soat 12da, yaʼni halokatdan taxminan bir soat oldin Xarkov ATC zonasi ustidan maxsus reys uchib o‘tgan. Shuningdek, 1979-yil 11-avgustda Xarkov radar markazining janubi-g‘arbiy sektorida garchi osmon to‘liq 9000 metr balandlikdagi bulutlar bilan qoplangan bo‘lsa-da, vaziyat normada bo‘lgan [9][17].

Halokatli vaziyatning yuzaga kelishi tahrir

Soat 13:17:15da Janubi-G‘arbiy sektor boshqaruvchisiga endigina o‘z zonasiga kirgan 65816 (Moldova) borti orqali murojaat qilinib, 8400 metr parvoz darajasida ekanligi va Volchanskga soat 13:22da uchishi kutilayotgani, Krasnogradni 13:28da va Nikopolni 13:43da kesib o‘tishi haqida xabar beriladi. Shuningdek, 9600 metr balandlikdagi parvoz darajasiga ko‘tarilish uchun ruxsat so‘raladi. Dispetcher Jukovskiy 65816 borti sektor zonasiga 8400 balandlikda kirganini tasdiqlaydi va shundan so‘ng ushbu havo layneri boshqaruv punktlarining taxminiy parvoz vaqtini jadvalda tuzadi. Biroq, charchoqdan yoki chalkashib ketishi natijasida qiymatlarni noto‘g‘ri ko‘rsatadi. Uning jadvalida vaqt Volchansk uchun 13:19 va Krasnograd uchun 13:26, yaʼni muddatidan oldin ko‘rsatiladi. 13:21:43da 65816 borti Xarkov markaziga qayta murojaat qilib, 9600 metrga ko‘tarilish uchun yana ruxsat so‘raydi, ammo Jukovskiy rad etadi. Chunki o‘sha paytda Krasnograd ustida bu eshelonga bog‘langan samolyot (bort SSSR-65132 — Tu-134A- Arxangelskiy UGA [18]) bor edi. Soat 13:25:28da Moldaviya layneri ekipaji yana dispetcher bilan bog‘lanib, uchinchi marta 9600 parvoz darajasiga ko‘tarilish uchun ruxsat so‘raydi. Bu ular bilan o‘tib ketayotgan samolyot o‘rtasida 55 kilometrlik oraliq borligini ko‘rsatgan (bort 65132). Ammo dispetcher yana uning iltimosini rad etib, hozirgi balandlikni Krasnogradga qadar saqlashni buyurgan [8][19]

65816 samolyot borti bilan aloqa tugagandan bir necha soniya o‘tgach, soat 13:25:48da Donetskdan 14 daqiqa oldin uchgan 65735 (Belarus) samolyoti Jukovskiy bilan bog‘lanadi. Ekipajning xabar berishicha, ular 5700 metr parvoz darajasida bo‘lishgan, jadvalga ko‘ra ularga 9600 metr parvoz tayinlangan, shuningdek, nazorat punktlaridan o‘tishning taxminiy vaqti ham quyidagicha ko‘rsatilgan: Dnepropetrovsk soat 13:34da va Kremenchug 13:44da. Jukovskiy samolyotning joylashishini tasdiqlaydi va vaqtincha 7200 metrlik parvoz darajasini egallashni buyuradi [12][19].

Soat 13:27:50da 65816 borti Xarkov ATC bilan bog‘lanib, Krasnograd 8400 metrga ko‘tarilganini maʼlum qiladi. Jukovskiy ulardan tezligini so‘raydi, shundan so‘ng, 9600 metr parvoz darajasidagi 65132 bortidan uning qiymatini so‘raydi. Birinchi samolyot uchun bu soatiga 830 km, ikkinchisi uchun — 750 km / soat, yaʼni 80 km / soat kamroq masofa edi. Shu sababli dispetcher 65816 bortini 9600 metr parvoz darajasini egallashini taʼqiqlaydi. Ekipaj garchi ular ko‘tarilgandan keyin ham sekinlashishi mumkinligini tushuntirishga harakat qilsa ham, buyruqni bajarishga majbur bo‘ladi, Bu Moldova samolyotidan olingan so‘ngi translyatsiya edi [8][19].

Soat 13:30:40da 65735 borti Xarkov ATCga aloqaga chiqib, 7200 metrlik parvoz darajasi Dnepropetrovsk radiomayoqidan 25 kilometr masofada olinganligini maʼlum qiladi. Nazoratchi ularning joylashuvini tasdiqlaydi va 8400 metr balandlikka ko‘tarilishni buyuradi. 65735 borti 3 daqiqadan so‘ng (13:34:52) 8400 metr parvoz darajasiga ko‘targanliklari va garchi aslida samolyot 13 kilometr orqada bo‘lishiga qaramay, Dnepropetrovskning radiomayoqlaridan o‘tib ketganliklari haqida xabar beradi. Shunda tajribasiz Jukovskiy radarda o‘z belgilarini noto‘g‘ri tuzilganligini aniqlaydi va Dnepropetrovskdan o‘tishni tasdiqlaydi. Aslida radar orqali ushbu samolyotni noto‘g‘ri aniqlab, 9000 metrlik eshelonda to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘lda boshqa samolyot (bort- SSSR 86676 — „Toshkent“ AJning Il-62 [20]) borligini ko‘radi. U esa 65735 bortiga 8400 metr balandlikda turishni buyurgan va buni tasdiqlagan[12].

Laynerlarning to‘qnashuvi tahrir

65816 borti 50- (Magdalinovka-Dneprodzerjinsk, 201° daraja) va 65735 samolyoti 147-havo yo‘lagi bo‘ylab (Dnepropetrovsk-Kremenchug, 300° daraja) harakatlanayotgan edi. Bu yo‘laklar Dneprodzerjinskdan shimoli-sharqda 99° burchak ostida kesishgan. Biroq, Jukovskiy 65816-nazorat punktining parvoz vaqtini jadvalda noto‘g‘ri tuzganligi bois, 65735 bortining joylashuvi to‘g‘risida noto‘g‘ri maʼlumotlarga ega bo‘lgan holda, samolyotning xavfli yaqinlashuvi sodir bo‘lmaydi, deb noto‘g‘ri taxmin qilgan. Ayniqsa, uning hisob-kitoblariga ko‘ra, 65816 borti chorrahadan allaqachon o‘tgan bo‘lishi kerak edi. Biroq Jukovskiy tomonidan murabbiy sifatida tayinlangan dispetcher Sumskoy uning samolyot ekipajlari bilan muzokaralarini eshitib, ekranda yaqinlashib kelayotgan belgilarni ko‘rib, halokatli vaziyatni aniqlaydi va uni tuzatishga harakat qiladi. Buning uchun u 86676 (Il-62) bortini 9600 metr balandlikka va 65735 (Belarus Tu-134) bortini bo‘shatilgan 9000 parvoz darajasiga ko‘chirishga qaror qiladi. Soat 13:34:07da Sumskoy 86676 bortiga 9600 metr balandlikka ko‘tarilishni buyuradi, bir necha soniyadan so‘ng ko‘rsatmani yana takrorlaydi va shundan keyin 65735 bortiga 9000 metr balandlikka ko‘tarilish buyrug‘ini beradi [12][15].

13:34:07 ATC Xarkov 676- 9600ni egallang.
13:34:21 ATC Xarkov 676-, Xarkov, 9600ni egallang… [bir necha soniya sukut] 735-, siz 9-o‘rinni egallang. Dneprodzerjinsk ustidan 8400 kesishadi.
13:34:25 86676 9600, 676-y.
13:34:33 (nrzb.) tushundim,… 8400.

Javob-tushundim… 8400. Aslida mutlaqo noto‘g‘ri, bundan tashqari kontrollerlar qo‘ng‘iroqlarni eshitmaydilar. Shunga qaramay, Sumskoy Belorussiyaning Tu-134 ekipaji buyruqni tushunganligini tekshirmaydi. Buning o‘rniga u tajribasiz dispetcherni jazolab, ayni vaqtda uchta samolyotni nazorat qilishi kerak bo‘lgan o‘z ish joyiga qaytib keladi[21]..

To‘qnashuv tahrir

 
Samolyot to‘qnashuvi sxemasi

8400 metr balandlikda 9000 metr yuksaklikdagi bulutlarda uchib yurgan samolyot ekipajlari bir-birlarini ko‘ra olmaydilar. Shuningdek, 65816 borti traektoriyadan chapga 4 kilometrga, 65735 esa chapga 0,5 kilometrga og‘gan edi. Soat 13:35 va 13:38da har ikki samolyotning izlari birdan ekranlardan g‘oyib bo‘ladi. Jukovskiy ular bilan bog‘lanmoqchi bo‘ladi, lekin ulardan javob kelmaydi. Soat 13:37da „Dnepropetrovsk“ OAJning An-2 samolyoti (SSSR-91734 borti, Cherkasi-Donetsk reysi) komandiri Igor Chernov Xarkov dispetcherlik markazi bilan bir necha bor bog‘lanib: „Xarkov, 734-osmondan nimadir qulab tushdi! Xarkov, 734-uy, Kurilovka posyolkasi hududida men samolyot qismlarining qulashini kuzatayapman. Menimcha, Tu-134“ [8][12][21] deb xabar beradi.

Soat EEST 13:35:38da, yaʼni yer bilan so‘nggi bor aloqa qilganidan 1 daqiqa 5 soniya o‘tgach, Belarusiyaning Tu-134 (bort-65735) havo kemasi Moldaviya samolyotiga (bort-65816) 95° burchak ostida urilib, 48°33′35″N 34°40′33″E / 48.55972°N 34.67583°E / 48.55972; 34.67583 (Столкновение двух Ту-134 над Днепродзержинском) G O manziliga qulab tushadi. Samolyotning 2,5 metr uzunlikdagi old qismining o‘ng burchagi 735-samolyot kabinasining yuqori qismini va yo‘lovchilar salonini uzib tashlaydi va o‘sha zahoti barcha yo‘lovchilar halok bo‘ladi. Samolyot qanotining bir qismi uzilib tushib, motor tomonga uchib ketgan samolyotlar dumlari bilan to‘qnashadi. Moldaviya havo laynerining chap dvigateli Belarus samolyotining kili va o‘ng qanotini uzib tashlaydi. Moldaviya samolyoti zarbadan o‘ngga, Belarus samolyoti esa chapga og‘odi, shundan so‘ng samolyotlar dumlari bilan to‘qnashib ketadi. Moldaviya laynerining chap dvigateli Belarus samolyotining kili va o‘ng qanotini parchalab, uloqtirib tashlaydi. 65816 borti bir vaqtning o‘zida havoda bir nechta qismlarga ajralib yerga qulab tushadi. Dumi, o‘ng qanotining bir qismi va dvigatellardan biridan ajralgan 65735 bortining uchuvchilari favqulodda qo‘nishga harakat qilishadi, ammo 4 kilometrdan oshiq balandlikda samolyot boshqaruvi izdan chiqadi va pastga qulab tushadi. Samolyot taxminan soat 13:38da yerga butunlay qulab tushadi.

Belarusning Tu-134 samolyoti Kurilovkadan 2 kilometr shimoli-sharqda (48°35′17.64″N 34°39′22.6″E / 48.5882333°N 34.656278°E / 48.5882333; 34.656278 (Место падения белорусского Ту-134 с командой «Пахтакор» на борту) G O) nuqtasida qulagan. Moldaviyaning Tu-134 samolyotida fyuzelyajning o‘rta qismi qanotining o‘rta qismi bilan birgalikda Kurilovkadan 3,5 kilometr janubi-sharqda qulab tushgan. Uning chap dvigateli Dnepr qirg‘og‘idan, o‘ng shassisi esa Dnepr bo‘yidan topilgan.

Samolyotning qolgan qismlari (o‘ng va chap qanotlari, dumi va burni) Kurilovka, Nikolayevka va Yelizavetovka qishloqlari yaqinidagi katta maydonda yerga qulagan. Vayronalarning umumiy maydoni 16x3 kilometrni tashkil etgan[8][12]. Ikkala samolyotda bo‘lgan 178 yo‘lovchining barchasi: (Moldovada 94 va Belarusda 84) shu jumladan 36 nafar bola va 17 nafar „Paxtakor“ futbol jamoasi aʼzosi halok bo‘lgan. 2015-yilda Dneprodzerjinsk ustidagi halokat Tu-134 tarixidagi eng yirik halokat sifatida qayd etilgan. Bu ayni paytda qurbonlar soni bo‘yicha uchinchi yirik samolyotlar to‘qnashuvi bo‘lib, hatto Tenerifeda ikkita Boeing 747 samolyotining to‘qnashuviga ham taʼsir qilgan.

Muzokaralar stenogrammasi tahrir

65816-raqamli samolyot borti Xarkov viloyati markazi hududiga kirgan paytdan boshlab uzatilgan muzokaralar stenogrammasi.

Belgilar

  • ATC Xarkov — RS EU ATC Xarkov (dispetcher Jukovskiy)
  • 65816 — Tu-134A „Kishinyov“ OAJ, 7628-reys (Voronej-Kishinyov)
  • 65735 — Tu-134AK 1-Minsk OAJ, 7880 reysi (Donetsk-Minsk)

Boshqa samolyotlar

  • 65132 — Tu-134A „Arxangelsk“ OAJ
  • 65640 — Tu-134 „Gorkov“ OAJ
  • 86676 — Il-62 „Toshkent“ OAJ


Soat
13:17:15 65816 Xarkov, 65816, 8400 Volchansk 22 Krasnograd 28 43 travers Nikopol, 9600 iltimos.
13:17:28 ATC Xarkov Buni 65816 xabar qildimi?
13:17:31 65816 Huddi shunday.
13:17:33 ATC Xarkov Sizni tushundim. Hozircha 8400da harakatlaning. Xarkov, qatʼiy magistral bo‘ylab, chap nuqtada ishlayapti.
13:17:37 65816 816-sizni tushundim. 8400 nuqtada hisobot beraman.
13:21:33 65816 816- … 8400 nuqta….
13:21:38 ATC Xarkov 816- Krasnogradda 8400ga ko‘tariling.
13:21:43 65816 Sizni tushundim. 9600ga ko‘tarilishga ruxsat berasizmi?
13:21:46 ATC Xarkov Hozircha yo‘q, 9600da Krasnograd ustida layner bor.
13:21:50 65816 Sizni tushundim, 816, 8400 ni saqlayman.
13:25:28 65816 Xarkov 816, bizda 9600da 55 kmda o‘tish oralig‘i bor, 9600ga ko‘tarilishimizga ruxsat bering.
13:25:36 ATC Xarkov 816, Krasnograddan o‘tganingizdan keyin ko‘ramiz.
13:25:39 65816 Xo‘p bo‘ladi.
13:25:48 65735 Хarkov 65735 Prosyanaya traversidan 5700da o‘tdi, 9600 belgilangan, Dnepr 34, 44 Кremenchug
13:26:01 ATC Xarkov 65735- Xarkov- nazorat sizga Prosyanaya traversini tasdiqladi, hozircha 7200 tezlikni ushlab turing.
13:26:07 65735 7200ga o‘taman 735.
13:27:50 65816 816-Krasnograd 8400.
13:27:55 ATC Xarkov 816-chi Krasnogradni tasdiqladi. Sizning yo‘lingiz qanday?
13:28:01 65816 Yo‘limiz 830.
13:28:03 ATC Xarkov Sizni tushundim , 65132-siznikichi?
13:28:07 65132 132-750.
13:28:12 ATC Xarkov 816-meni, eshitdingizmi?
13:28:14 65816 Eshitdim, eshitdim, yuqoriga ko‘tarilamiz, biz ham pastlayapmiz.
13:30:40 65735 Xarkov, 735-Dneprgacha 7200, 25ni egalladi.
13:30:46 ATC Xarkov Xarkov Dnepr 25ni tasdiqladi, 8400ga o‘ting.
13:30:55 65735 735-8400ni egallaydi.
13:33:52 65735 Xarkov, 65735-Dnepr 8400da.
13:33:55 ATC Xarkov 735-ga Dnepr tasdiqlandi, xo‘sh… Hozircha keyingi ko‘rsatmaga qadar 8400, qarshi tomonda 9000.
13:34:04 65735 Tushundim, qarshi tomonda 9, keying ko‘rsatmagacha 8400…
13:34:07 ATC Xarkov 86676- 9600ga o‘ting.
13:34:21 ATC Xarkov 86676 Xarkov 9600ga o‘ting! 735-siz esa 9 ni egallang, Dneprodzerjinsk ustidan o‘tish joyida 8400.
13:34:25 86676 9600, 676-.
13:34:27 Ayni paytda 65640 reysi boshqaruv markaziga murojaat qilishga urinib ko‘radi, uning murojaati 86676 hisoboti bilan birga davom etayotgan dispetcher buyrug‘iga to‘g‘ri keadi. [9][12].
13:34:33 (nrzb.) Tushundim,… 8400.
13:35:38
65735 va 65816 8400 metr balandlikda to‘qnashib ketadi.

Halokat joyidagi harakatlar tahrir

Dneprodzerjinsk aviatsiya mexanika maktabi kursantlari, 78436-harbiy qism, fuqaro mudofaasi sanitariya otryadlari halokat joyini himoya qilish va uning oqibatlarini bartaraf etish uchun safarbar qilinadi. Birinchi vazifa politsiya bilan birgalikda halokat sodir bo‘lgan joyni himoya qilishni tashkil etish va samolyot qoldiqlari tushgan hududdagi barcha tafsilotlarni, shuningdek, buyumlar, yo‘lovchilarning yuklarini yig‘ish, ikkinchi vazifa esa halok bo‘lganlarning jasadlarini yig‘ish edi[22].

Askarlar Dnepr qirg‘oqlari bo‘ylab harakatlanib, hududni tozalash uchun tarqalishadi. Samolyot dvigatellaridan biri to‘g‘ri qulab tushgan bu sohil 11-avgust, shanba kuni ertalab dam oluvchilar bilan to‘la bo‘lgan, biroq bulutlar qalinlashib, yomg‘ir yog‘a boshlagach plyajdan odamlar tarqalib ketib, bo‘m-bo‘sh bo‘lib qolgan. Oradan besh daqiqa o‘tib, dvigatel sohilga qulab tushadi. Dvigatel samolyot konstruktsiyasidagi eng og‘ir qurilma bo‘lib, u sohil bo‘ylab uzoqqa uchib ketgan.

Moldaviya reysi vayronalarining katta qismi: fyuzelyaj, qanotlari Nikolayevka qishlog‘i yaqiniga kelib tushadi. To‘qnashuv vaqtida samolyotning dumi uzilib tushgan, xavfsizlik kamarini taqmagan yo‘lovchilar esa samolyotdan tushib ketishgan [22].

Avia to‘qnashuv tafsilotlarini aniqlash maqsadida davlat komissiyasi tomonidan tashkil etilgan guruh AN-30 razvedka samolyoti va boshqa laynerlar orqali turli balandliklardan halokat sodir bo‘lgan joyni ehtiyotkorlik bilan suratga olgan [22].

Halokat sabablari tahrir

Tekshiruv ishlari tahrir

Maxsus komissiya vayronalarni o‘rganib chiqib, to‘qnashuvdan oldin har ikki samolyotda ham portlash holati va yong‘in sodir bo‘lmagani, jihozlar to‘g‘ri ishlayotgani haqida xulosa qilgan. Shuningdek, tomonlarning har biri uchun uchish og‘irligi va markazlashuvi normal chegarada ekanligi qayd etilgan. Bundan tashqari, halokat sodir bo‘lgan kun va o‘sha vaqtda parvoz zonasida havo sharlari uchirilmagani va harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazilmagani haqida ham belgilab o‘tgan [21].

Halokat sodir etilgan har ikkala samolyotga texnik xizmat ko‘rsatish vaqtida parvoz avariyasiga olib kelishi mumkin bo‘lgantexnik nuqsonlar aniqlanmagan … Texnik xizmat ko‘rsatish ishlari NTVS-71 qoidalari va MGA ko‘rsatmalari talablariga muvofiq amalga oshirilgan. Voronej va Donetsk aeroportlarida yuklarni yuklash, yonilg‘i quyish va markazlashtirish bo‘yicha hech qanday qoidabuzarliklar kuzatilmagan… Bortda favqulodda holatga olib kelishi mumkin bo‘lgan tashish uchun taqiqlangan narsalar bo‘lmagan. ATC, navigatsiya va aloqaning radiotexnika vositalarining holati voqealar rivojiga salbiy taʼsir ko‘rsatmagan. Meteorologik yordam falokatga olib kelish ehtimoli mavjud bo‘lmagan. 11-avgust kuni soat 13:00 dan 14:00 gacha, Xarkov RC EI ATC hududida havo sharlari, jonli otishmalar va raketa uchirishlari amalga oshirilmagan. Ikkala samolyot parvoz ekipajlarining kasbiy tayyorgarlik darajasi, shuningdek, ularning ish tajribasi halokatga sabab bo‘lmagan. — Ushbu xulosadan keyin komissiya dispetcherlar harakatlarini taftish qilishga o‘tadi va 20 yoshli Jukovskiyning harakatlarida bir qator xatolarni aniqlaydi[12]:

1. 65816 borti (Moldova Tu-134) 65132 borti (Arxangelsk Tu-134, oraliq 55 kilometr — minimal ruxsat etilgan darajaga yaqin edi) xavfli darajada yaqinligini taʼkidlab, 8400 dan 9600 parvoz darajasiga ko‘tarilishni so‘raganda dispetcher bosh tortadi, vaholanki, 65132 va 65816 tomonlar o‘rtasida xavfsiz intervalgacha soniyaning yer tezligini kamaytirish orqali saqlanish mumkin bo‘lgan;

2. Bundan tashqari bir vaqtning o‘zida dispetcher 65735 (Belarus Tu-134) bortini garchi ekipaj buni talab qilmagan bo‘lsa-da, 7200 metrli eshelondan 8400 darajadagi yuqori balandlikka o‘tkazadi. Buning natijasida 65816 borti eshelonni kesib o‘tishda muammoga duch keladi;

3. 86676 (O‘zbekiston Il-62) bortiga 10200 metr balandlikka ko‘tarilishga ruxsat bermaydi. Garchi bu o‘tish yo‘nalishida 65132 bortdan ajralib qolganda xavfsiz intervalni oshirishi mumkin bo‘lgan;

4. 8400 metr balandlikda 65816 borti bilan bir yo‘nalishda atigi 40 soniya oraliqda 65656 (Ukraina Tu-134) borti kuzatilganini tan olgan. 65656 bortining o‘ng tomonga og‘ib, bulutlarni aylanib o‘tish orqali marshrutda davom etganligi sababli xavfli to‘qnashuvning oldi olingan.

5. Ekipajlarga radio harakati qoidalarini buzishga va hatto nazoratchi bilan olingan ko‘rsatmalar haqida bahslashishga imkon bergan. Shunday qilib, Jukovskiy 87327 (Ukraina Yak-40) borti bilan uzoq (47 soniya) (13:32:47-13:33:34) bahslashgan va ekipajga boshqa eshelonga o‘tish zarurligini tushuntirgan.

Bundan tashqari Jukovskiyning ustozi, 28 yoshli Sumskoy ish tajribasiga ega bo‘lsa-da, ko‘pincha ish texnologiyasini, shu jumladan radiofrazeologiyani buzganlik uchun jazolangan [12].

Komissiya maʼlumotlariga ko‘ra, parvoz direktori vazifasini bajaruvchi Sergeyevning harakatlarida ham xatolar bo‘lgan. U smena xodimlarining vazifalarini noto‘g‘ri taqsimlagan, shuningdek, dispetcher Sumskoyga dispetcher Jukovskiyning ishini nazorat qilish bo‘yicha noto‘g‘ri ko‘rsatma bergan. Shu bilan birga, Sergeyevning o‘zi soat 13:15da Shimoliy-Sharqiy sektor boshqaruvchisini almashtirgan va bu bilan o‘zi bevosita mas’uliyatdan ozod bo‘lgan. Bu esa keyingi o‘rinda havo harakatini boshqarishni murakkablashtirgan [12]

Rasmiy xulosalar tahrir

Komissiya xulosasiga ko‘ra, soat 13:34:24da dispetcher Sumskoy 65735 bortiga 9000 metr balandlikka ko‘tarilish uchun yuqorilash buyrug‘ini ayta boshlaganida (735-siz esa 9 ni egallang, Dneprodzerjinsk ustidan o‘tish joyida 8400.) 13:34:27da birinchi gapini aytishni unutgan 65640 (Tu-134 Gorkov OAJ[23]) borti dispetcher bilan bog‘lanishga harakat qilayotdan edi. O‘z navbatida, biroz oldin 9600 metr balandlikka ko‘tarilish buyrug‘ini olgan 86676 (O‘zbekiston UGA Il-62) borti ekipaji „Dneprodzerjinsk ustidan 8400da kesib o‘tish“ iborasining oxirini eshitib, buni buyruqning davomi sifatida qabul qilgan. Shu tariqa, „Tushundim, … 8400“ kalit iborasi, ekspertiza natijalariga ko‘ra, Belarusiyaning Tu-134 samolyotidan emas, balki O‘zbekistonning Il-62 samolyoti bortidan olingani va „Tushundim, 676-8400“ kabi yangragani aniqlangan. Halokatli vaziyatning sabablaridan biri so‘nggi daqiqalarda radio almashinuvi intensivligining kuchayishi bo‘lib, bu so‘ngi daqiqalarda radio uzatishda havo qatlamlarining intensivlashishiga olib kelgan. Sumskoyning xatosi shundaki, u noaniq javob olgan, bundan tashqari, chaqiruv belgilarini ko‘rsatmasdan, 735-chi tomonning ekipajidan buyruqni tushungan yoki tushunmaganligini so‘ramagan. O‘sha paytda aviadispetcherlikda ishlagan reys direktorining yo‘qligi halokatli vaziyatdan chiqishga imkon bermagan [12][21].

Halokatning sababi GA-78 AES talablarining buzilishi, janubiy-g‘arbiy sektor boshqaruvchisi va nazoratchi-instruktor tomonidan samolyotlar o‘rtasida belgilangan intervallarni to‘g‘ri taqsimlash, shuningdek, havo kemalari o‘rtasida belgilangan oraliqlarni tashkillashtirish hamda havo kemalari o‘rtasida parvoz qilish qoidalariga rioya qilish bo‘yicha kamchiliklar va radio almashinuv frazeologiyasiga rioya qilish bo‘yicha xatolarning mavjudligi bo‘lgan.

Samolyotlar to‘qnashuvi bo‘yicha taxminlar tahrir

Taxminlar orasida negadir samolyotlar aslida raketa bilan urib tushirilgan, degan versiya ommalashgan. Xususan, „Rossiya“ telekanali tomonidan suratga olingan „Paxtakor o‘limining siri“ nomli hujjatli filmda ikkinchi murabbiy Idgay Tazetdinovning bevasi Alla Tazetdinova bir kuni prokuraturada advokat Garbuz go‘yo unga „Siz o‘zingiz uchun hech narsa so‘ramayapsiz. O‘zingizga yo‘llanma so‘rang. O‘tgan yili samolyot urib tushirilgandi“, degan so‘zlarni aytgani va shundan so‘ng u darhol to‘xtab va jim bo‘lib qolgani haqida gapirgan. Filmnng ayni shu nuqtasida samolyot harbiy mashg‘ulotlar paytida tasodifan raketa bilan urib yuborilgani taxmin qilingan [15]. Samolyotlar urib tushirilgani haqidagi farazni „Paxtakor“ning o‘sha davrdagi bosh murabbiyi Oleg Bazilyevich ham qo‘llab-quvvatlagan. Bundan tashqari, Bazilyevichning fikricha, Belarus samolyoti mudofaa obʼekti ustidan uchib o‘tgaligi sababli urib tushirilgan va bularning barchasi dispetcherning xatosi tufayli sodir bo‘lgan. [24]

Yuqoridagi fikrlarga qarshi tomonlarning nuqtai-nazariga quloq tutsak, nima sababdan bir vaqtning o‘zida ikki samolyot urib tushirilganini tushunish qiyin masala, deb ko‘rsatiladi. Zero, halokat natijasida Belarusiya samolyotining faqat kili qulab tushgan, Moldaviya samolyoti esa bir necha qismlarga bo‘linib ketgan. Ilmiy tomondan qaralganda, raketa yoki o‘q otish qurollari bilan hujum qilinngan samolyotlar butunlay shikastlanib ketishi xarakterli belgi sifatida ko‘rsatiladi. Masalan, bu kabi holat 1959-yilda Il-14 [25] va 1997-yilda Yak-40 [26] samolyotlari misolida kuzatilgan, shuningdek, 1962-yilda Tu-104 [27] va 2001-yilda Tu-154 [28] havo kemalarining raketalar yordamida urib tushirilishi holatida ham ko‘zga tashlangan. Sovet Ittifoqidagi yirik harbiy mashg‘ulotlarning sanalari juda yaxshi maʼlum. Yaqin o‘tmishda Ukraina SSR hududidagi eng yaqin harbiy mashg‘ulotlar 1978-va („Berezina“) va 1981-yilda („G‘arbiy-81“) bo‘lib o‘tgan [9].

Qasddan urib tushirish nazariyasiga kelsak, muxoliflarning fikriga ko‘ra, yerdan sakkiz kilometrdan ko‘proq balandlikda bulutlar qo‘ynida uchayotgan samolyotni urib tushirishning qanday zarurati borligini tushinish murakkab masala[9]. Qolaversa, halokat yuz bergan paytda o‘sha hududda yana kamida uchta samolyot bo‘lgan. Ularning orasida pastlab uchayotgan An-2 layneri ham bo‘lib, uning uchuvchisi qulab tushayotgan samolyot parchalarni ko‘rganligi haqida xabar qilgan [8].

Tergov jarayoni tahrir

Sud va dispetcherlarning keyingi taqdiri tahrir

Falokatdan to‘qqiz oy o‘tgach, sud majlisi bo‘lib o‘tadi. Unda sud qaroriga ko‘ra dispetcherlar Nikolay Jukovskiy va Vladimir Sumskoylarga 15 yilga ozodlikdan mahkum qilish jazosi tayinlanadi[21]. Jazoni umumiy tartibdagi koloniyada o‘tash belgilanadi. Vladimir Sumskoy namunali xulqi uchun 6,5 yilda ozod qilinadi va so‘ngra u 2005-yildan boshlab Xarkovda yashay boshlaydi[15]. Nikolay Jukovskiy esa o‘z joniga qasd qilgani haqida xabar tarqalgan.[29] Smena boshlig‘i Sergey Sergeyev javobgarlikka tortilganmi yoki yo‘qmi, bu haqida aniq maʼlumot yo‘q. Biroq, ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilinmagani maʼlum.[21]

„Paxtakor“ futbol klubi tahrir

Aviahalokat natijasida halok bo‘lgan 178 kishining 17 nafari Toshkentdan Minskka uchayotgan „Paxtakor“ futbol klubi aʼzosi: 14 nafar futbolchi, ikkinchi murabbiy, maʼmur va shifokor bo‘lgan. Butun bir futbol jamoasi o‘yinchilarining halokati katta shov-shuvga sabab bo‘lganligi bois, ushbu to‘qnashuv o‘sha davrdagi boshqa ko‘plab avia to‘qnashuvlardan farqli o‘laroq, keng ommaga oshkor etilmagan. Biroq ayni paytda xalqaro miqyosda eʼtiborsiz ham qoldirilmagan.[21][30]

Samolyot halokatidan keyin klub boshqa jamoa futbolchilari bilan mustahkamlanadi. Shuningdek, SSSR futbol federatsiyasi qarori bilan „Paxtakor“ yakuniy natijadan qatʼiy nazar, uch yil davomida oliy ligada ishtirok etishi kafolatlangan.

Xotira tahrir

2009-yil avgust oyida halokatning 30 yilligi munosabati bilan Sobiq SSSR futbol birodarligi nomidan[31] Belorussiyaning Tu-134 samolyoti halokatga uchragan manzilda 1979-yil 11-avgustda aviahalokatda halok bo‘lgan qurbonlar: „Paxtakor“ futbol jamoasi va boshqa barcha halok bo‘lganlarning xotirasiga qora vertikal plastinka ko‘rinishidagi yodgorlik o‘rnatilgan. Shu bilan birga, ushbu manzilga yaqin Kurilovka qishlog‘ida ham yodgorlik ochilgan. Ushbu loyiha bosh murabbiy Idgay Tazetdinovning bevasi Alla Shulepina-Tazetdinova[32] tomonidan postsovet hududidagi bir qator futbol klublarining moliyaviy ko‘magida amalga oshirilgan.[33] Yodgorlik Kurilovskaya maktabi oldidagi kichik hiyobonda joylashgan[34].

Yodgorlik yarmidan ikkiga bo‘lingan qora motam stelasi hamda osmonga qaragan, bosh va bo‘yni kesib o‘tilgan, baxtsiz samolyotning burniga o‘xshagan oq turna tasviri yo‘qotilgan hayot ramzi sifatida ifodalangan. Stelada 11 ta marmar tosh yonma-yon joylashtirilib, markazda parvozga shaylangan oqqush tasviri va jamoaning o‘n yeti nafar aʼzosining ismlari keltiril yodgorlik joylashtirilgan. Yodgorlik etagida granitdan yasalgan futbol to‘pi joylashgan. Ushbu xotira monumenti 2009-yil 4-avgustda mahalliy aholi ishtirokida tantanali ravishda ochilgan. Ochilish marosimida Toshkent futbol klubi bosh murabbiyining bevasi, klub bosh direktori o‘rinbosari Asqar Tolibjonov (vafot etgan jamoa maʼmuri Mansur Tolibjonovning ukasi), bir qator MDH futbol amaldorlari va mahalliy maʼmuriyat xodimlari ishtirok etishgan[35][36]. SSSR-65735 borti Tu-134A samolyotining ekipaji Minskdagi Sharqiy (Moskva) qabristoniga dafn qilingan. Ikkinchi uchuvchi Sergey Aleksandrovich Petrosyan esa o‘z vatani, Armanistonda dafn qilingan.

Oʻzbekiston futbol assotsiatsiyasi matbuot xizmati 2013-yil avgust oyi boshida 11-avgust kuni Toshkentdagi Botkin qabristonida „Paxtakor-79“ yodgorligining ochilish marosimi o‘tkazilishi rejalashtirilgani haqida xabar qilgan[37]. Tadbirda O‘zbekiston futbol jamoalari, OAV va Oʻzbekiston Professional futbol ligasi vakillari ishtirok etishgan[38][39][40][41].

Manbalar tahrir

  1. ↑ „Bugun “Paxtakor-79” fojeasiga 42 yil to‘ldi“. 2023-yil 15-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-oktyabr.
  2. ↑ „"Пахтакор-79" авиаҳалокатининг янги тафсилотлари“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  3. ↑ „"Пахтакор-79" машъум фожиасига 42 йил тўлди“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  4. ↑ „Қалб армони...“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  5. ↑ „Футболдаги энг машҳур авиаҳалокатлар: “Пахтакор”, "Торино", “Манчeстeр Юнайтeд”, “Шапекоэнсе” ва бошқалар“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  6. ↑ Aircraft accident Tupolev 134A CCCP-65816 Dneprodzerzhinsk (angl.). Aviation Safety Network. Data obraщeniya: 9 aprelya 2013. Arxivirovano 17 aprelya 2013 goda.
  7. ↑ „Туполев Ту-134А Бортовой №: CCCP-65816“. Russianplanes.net. 2013-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 „Столкновение двух Ту-134А Белорусского УГА и Молдавского РПО ГА близ Днепродзержинска. Гибель футбольной команды «Пахтакор» (борт СССР-65816)“. AirDisaster.ru. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 Евгений Панкратов. „Оставшиеся на небесах“. UA-Футбол (2008-yil 28-oktyabr). 2013-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  10. ↑ „Aircraft accident Tupolev 134AK CCCP-65735 Dneprodzerzhinsk“ (en). Aviation Safety Network. 2013-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-iyun.
  11. ↑ „Туполев Ту-134АК Бортовой №: CCCP-65735“. Russianplanes.net. 2013-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 „Столкновение двух Ту-134А Белорусского УГА и Молдавского РПО ГА близ Днепродзержинска. Гибель футбольной команды «Пахтакор» (борт СССР-65735)“. AirDisaster.ru. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  13. ↑ Джаудат Абдуллин. „Как сложились судьбы спортсменов, выживших в катастрофах“ (ru). Бизнес Online (2016-yil 20-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 12-mart.
  14. ↑ „"В один день я потерял 17 друзей. Больше в футбол играть не смог". 40 лет назад разбился "Пахтакор"“. Спорт-Экспресс (2019-yil 11-avgust).
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 „Тайна гибели «Пахтакора»“. Яндекс.Видео. 2013-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  16. ↑ Павел Зарудный. „Всему грядёт венец, всему исход намечен?“. Российская газета (2001-yil 9-avgust). Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  17. ↑ Muromov A. I. Stolknovenie samolyotov Tu-134A // 100 velikix aviakatastrof / gl. red. S. Dmitriev. — M.: Veche, 2003. — 528 s. — (100 velikix). — 10 000 ekz. — ISBN 5-9533-0029-8.
  18. ↑ „Туполев Ту-134А-3 Бортовой №: RA-65132“. Russianplanes.net. 2013-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Rasshifrovka peregovorov. Stolknovenie dvux Tu-134A Belorusskogo UGA i Moldavskogo RPO GA bliz Dneprodzerjinska. Gibel futbolnoy komandi „Paxtakor“. AirDisaster.ru. Data obraщeniya: 6 aprelya 2013.
  20. ↑ „Ильюшин Ил-62 Бортовой №: CCCP-86676“. Russianplanes.net. 2013-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 Муромов А. И. „Столкновение самолётов Ту-134А“,. 100 великих авиакатастроф, 10000 экз, 100 великих, М.: Вече, 2003. ISBN 5-9533-0029-8. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Мелконов, Юрий Юрьевич. Крыло с красной звездой, Воспоминания, Рига, 2015 — 83—90 bet. ISBN 978-9934-8212-1-9. 
  23. ↑ „Туполев Ту-134 Бортовой №: CCCP-65640“. Russianplanes.net. 2013-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 6-aprel.
  24. ↑ „Что наша жизнь? Игра…“. Бульвар Гордона (2008-yil 8-iyul). 2013-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 9-aprel.
  25. ↑ „Катастрофа Ил-14П Азербайджанского управления ГВФ близ Сталинграда (борт СССР-41863), 18 января 1959 года.“. airdisaster.ru. Qaraldi: 2013-yil 9-aprel.
  26. ↑ „Катастрофа Як-40 АзАл близ Гянджи“. airdisaster.ru. Qaraldi: 2013-yil 9-aprel.
  27. ↑ „Катастрофа Ту-104А Дальневосточного управления ГВФ близ Красноярска“. airdisaster.ru. Qaraldi: 2013-yil 9-aprel.
  28. ↑ „Катастрофа Ту-154М а/к 'Сибирь' над Чёрным морем“. airdisaster.ru. Qaraldi: 2013-yil 9-aprel.
  29. ↑ „МИСТИЧЕСКИЕ СОВПАДЕНИЯ ПРЕСЛЕДУЮТ РОССИЙСКУЮ АВИАЦИЮ Гибель Ил-86 была предсказана“. posadki.net (2002-yil 28-avgust). 2013-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-iyun.
  30. ↑ „Russia's worst mid-air collision“ (en). Flight International (1979-yil 25-avgust), s. 567. 2013-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 9-aprel. „Details of the accident have been published because an entire football team was killed in one of the aircraft.“.
  31. ↑ „Самой страшной трагедии футбола 30 лет“. Дни.ру (2009-yil 11-avgust). Qaraldi: 2013-yil 9-aprel.
  32. ↑ „Ўзбекистон футболининг қаҳрамони – Алла Шулепина-Тазетдинова вафот этди“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  33. ↑ „На Украине установят памятник команде «Пахтакор-79», погибшей в авиакатастрофе“ (en). Regnum (2009-yil 11-iyul). 2014-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-aprel.
  34. ↑ „25 yil muqaddam Toshkentning “Paxtakor” jamoasi futbolchilari aviahalokatda vafot etgan edi.“. 2022-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-oktyabr.
  35. ↑ „Под Днепродзержинском поставили памятник футболистам «Пахтакора»“ (en). podrobnosti.ua (2009-yil 4-avgust). Qaraldi: 2014-yil 1-aprel.
  36. ↑ „В Куриловке открыт обелиск «Пахтакору-79»“ (en). footballfan.com.ua (2009-yil 21-avgust). 2014-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-aprel.
  37. ↑ „"Пахтакор" - СССР 4:4. Афсоналар ўйинида дўстона дуранг“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  38. ↑ "V Tashkente v pamyat „Paxtakoru-79“ ustanovlen pamyatnik" 09.08.2013, https://centrasia.org/newsA.php?st=1376019660
  39. ↑ „Мозийга қайтиб...“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  40. ↑ „"Пахтакор-79"ни ёд этиб ташкил этилган баҳсда "Зенит" ва "Пахтакор" фахрийлари ўзаро муроса кўчасини танлашди“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.
  41. ↑ „"Осмонда абадий қолган юлдузлар". "Пахтакор-79" ҳақидаги ҳужжатли фильм“. 2023-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 4-may.

Havolalar tahrir 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Dneprodzerjinsk_ustidagi_avia_toʻqnashuv&oldid=3919929" dan olindi