Farg‘onadagi etnik nizolar

Farg‘ona pogromlari — 1989-yil may-iyun oylarida O‘zbekiston SSR Farg‘ona viloyatida o‘zbeklar va mesxeti turklari o‘rtasidagi millatlararo mojaro bilan bog‘liq voqealar.

Farg‘onadagi etnik nizolar
Joylashgan	Fargʻona vodiysi, Oʻzbekiston
Sana	1989-yil 3-12-iyun
Nishon	Mesxeti turklar
Halok boʻlganlar	103 (minumum 97)
Jarohat olganlar	1011
Jinoyatchilar	KGB tomonidan boshqariladigan mafiya

Sababi

Qonli voqealarni sharhlar ekan, SSSR Oliy Soveti Millatlar Kengashi raisi (O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining sobiq birinchi kotibi) Rafiq Nishonov Xalq deputatlari syezdi majlisida: Bozorda „bir tovoq qulupnay“ uchun janjal bilan boshlangan (turk xaridor o‘zbek sotuvchisiga qo‘pollik qilib, qulupnayni urib yuborgan, o‘rnidan turib, janjal boshlangan va hokazo) degan edi.

Xuddi shunday fikrlarni O‘zbekiston SSR Vazirlar Soveti Raisi G‘ . H. Qodirov ham bildirgan.

Voqealarning borishi

1989-yil 16-18-may kunlari Quvasoy shahrida (Farg‘ona viloyatining sharqida) turk va o‘zbek yoshlari o‘rtasida mushtlashuv bo‘lib o‘tdi. 23-may kuni Quvasoyda janglar qayta boshlanib, ikki kun davom etgan yirik to‘qnashuvlarga aylanib ketdi. Mojarolarda bir necha yuz kishi qatnashdi. Olomon o‘zbeklar mesxeti turklari va boshqa ozchiliklar yashaydigan mahallaga bostirib kirishdi va mada pogrom uyushtirishga harakat qilishdi. Rasmiylar navbatma-navbat olomonni ishontirishga, keyin kuch bilan tarqatishga harakat qilishdi. Boshqa tuman va viloyatlardan qoʻshimcha politsiya kuchlari (300 ga yaqin kishi) kelganidan soʻng tartibsizliklar toʻxtadi. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 58 kishi, jumladan, ikki politsiyachi yaralangan, ulardan 32 nafari kasalxonaga yotqizilgan. Ertasi kuni mushtlashuvda kaltaklanganlardan biri, 26 yoshli etnik kelib chiqishi tojiklardan bo‘lgan Ikrom Abdurahmonov vafot etdi.

3-iyun kuni ertalab Toshloqda olomon o‘zbek yoshlari mesxeti turklari yashaydigan ko‘chalarga otildi. Ularning uylariga o‘t qo‘yib, egalarini kaltaklashdi. Keyin olomon Komsomolskiy qishlog‘iga ko‘chib o‘tdi. Qishloqda ichki qo‘shinlar bo‘linmasi ularga qarshilik ko‘rsatishga urinib ko‘rdi. Komsomolskiydagi mesxeti turklarining uylari ham vayron qilingan va yoqib yuborilgan. Qoʻzgʻolonchilarning bir qismi Toshloqqa qaytib, u yerda turklarga qarshi hujumlarini davom ettirdilar; birinchi qotilliklar sodir bo‘ldi. Pogromchilardan qochgan mesxeti turklari Oʻzbekiston Kompartiyasi okrug qoʻmitasida politsiya qoʻriqlashi ostida toʻplandilar. Kechga yaqin 300-400 kishilik olomon Marg‘ilondagi mesxeti turklarining uylarini o‘t qo‘yib, qirg‘in qilishdi. Farg‘onada mesxeti turklariga ham hujumlar bo‘lgan.

4-iyun kuni ertalabdan Toshloqdagi avtobuslar tushgacha yig‘ilib, mesxeti turklarini O‘zbekiston Kompartiyasi okrug qo‘mitasi binosiga olib kelishdi. O‘sha paytga kelib bu yerda 500 dan ortiq odam to‘plangan edi. 3-iyundan 4-iyunga oʻtar kechasi ichki qoʻshinlar boʻlinmalari Fargʻonaga kela boshladi. 4-iyun kuni ertalab Farg‘ona, Marg‘ilon va Toshloqda mesxeti turklariga hujumlar va o‘t qo‘yishlar qayta boshlandi. Mesxeti turklari yashagan boshqa aholi punktlarida pogromlar boshlandi. Olomon o‘zbeklar bir kun avval politsiya tomonidan hibsga olinganlarni ozod qilishni, mesxeti turklarini ularga jazo tariqasida topshirishni talab qilishdi. Hujum natijasida O‘zbekiston Kompartiyasi Toshloq tuman qo‘mitasi va Toshloq tuman ichki ishlar bo‘limi binolari qisman vayron bo‘lgan. Politsiya politsiya bo‘limi binolarini tartibsizliklardan tozalashga muvaffaq bo‘ldi, ammo olomon to‘rt soat davomida binoni qamalda ushlab turishdi. 15 nafar politsiyachi yaralangan, ulardan biri halok bo‘lgan. Bu vaqtda Marg‘ilonda g‘alayonlar davom etdi. 4-iyun kuni ertalab kinoteatr yonida yig‘ilgan mitingda olomon talabiga ko‘ra O‘zbekiston Kompartiyasi shahar qo‘mitasi birinchi kotibi X. Y. Muhitdinov so‘zga chiqdi. Uning xotirjamlikka chaqiruvlari olomon tomonidan eshitilmadi. Miting faollari ultimatum qo‘yishdi: shahar qo‘mitasi binosidan mesxeti turklarini ekstraditsiya qilish, bir kun avval hibsga olinganlarni ozod qilish va mesxeti turklari ustidan o‘zbeklarning qirg‘in qilinishiga aralashmaslik. 4-iyun kuni tushdan keyin olomon Marg‘ilon shahar qo‘mitasiga bostirib kirdi, biroq mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Farg‘onada ertalabdan shahar markazida tayoq va armatura bilan qurollangan yoshlar hayajonli olomon yig‘ilib, mashina va kiosklarni urgan. Olomon O‘zbekiston Kompartiyasi viloyat qo‘mitasi binosini o‘rab oldi, kordonni yorib o‘tishga urindi, tosh otdi. Kichik guruh binoga kirishga muvaffaq bo‘ldi. 200-300 kishilik olomon aeroport yaqinidagi mesxeti turklarining uylariga o‘t qo‘ydi. Kechga yaqin shaharda va yaqin atrofdagi qishloqlarda mesxeti turklarining pogromlari boshlandi. 4-iyun kuni Oxunboboyev tumanidagi Frunze nomidagi kolxozning Surxtepa qishlog‘ida mahalliy yoshlar mesxeti turklariga hujum qilib, ularni quvib chiqargan va uylariga o‘t qo‘ygan.

Farg‘ona viloyatining bir qator tumanlarida 4-iyundan komendantlik soati joriy etish to‘g‘risida O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining Farmoni qabul qilindi.

5-iyun kuni Farg‘ona markazida Lenin maydonida va Farg‘ona viloyat komiteti yonida stixiyali mitinglar davom etdi. Olomon O‘zbekiston Kompartiyasi viloyat qo‘mitasi binosiga bostirib kirishga muvaffaq bo‘ldi, biroq mesxeti turklari u yerdan allaqachon evakuatsiya qilingan edi. Shahar va uning atrofida mesxeti turklariga tegishli boʻlgan pogromlar va uylarni oʻt qoʻyish davom etdi. 5-iyun kuni Quvasoyda ham yoshlardan iborat guruhlar to‘plangan, biroq ularning to‘qnashuv boshlashga urinishlari politsiya tomonidan to‘xtatilgan. 5-iyun kuni Farg‘onadagi talon-tarojlar davom etdi, ammo kun oxiriga kelib ichki qo‘shinlar va militsiya ularni to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldi.

Qo‘qon

7-iyun kuni yaqin atrofdagi viloyatlardan (Rishton, Oʻzbekiston, Frunze, shuningdek , Namangan viloyatining Toshloq, Fargʻona va Pop tumanlaridan) 5 mingdan ortiq oʻzbek qishloq aholisi yuk mashinalari, avtobuslar va traktor tirkamalarida Qoʻqonga joʻnab ketdi. U yerda 1,5 mingga yaqin mesxeti turklari yashagan, ularning ko‘pchiligi oldingi kunlarda shaharni tark etishga uringan, biroq ular chekkada o‘rnatilgan politsiya postlari tomonidan hibsga olingan va qaytarib yuborilgan. Qo‘qonda olomon g‘isht zavodi va GOVD binosini egallab oldi, tez orada politsiya uni qaytarib oldi. 68 mahkum tergov izolyatoridan majburan ozod qilingan (boshqa maʼlumotlarga koʻra, ular olomon talabiga binoan rasmiylar tomonidan ozod qilingan). Mahalliy hokimiyat shaharda qolgan barcha mesxeti turklarini avtobaza va sanatoriyda to‘plashga muvaffaq bo‘ldi, shuning uchun ular orasida qurbonlar yo‘q (rasmiy maʼlumotlarga ko‘ra). To‘polonchilar ularning uylarini, shuningdek, mahalliy o‘zbeklarning uylarini buzib, yoqib yuborgan. Kirovskiy tumanining bir qancha aholi punktlarida politsiya bo‘limlari tortib olindi, xizmatchilardan xizmat qurollari tortib olindi.

8-iyun kuni ertalab Qo‘qon va uning atrofidagi aholi punktlarida yana tartibsizliklar boshlandi. Olomon Qo‘qon temir yo‘l vokzalini, yo‘l bo‘yida esa yonilg‘i solingan poyezdni bosib olishga muvaffaq bo‘ldi. Bitta tankdan yoqilg‘i tushirildi. Agar mahbuslar qo‘yib yuborilmasa, mesxeti turklari va olomonga qarata o‘q uzgan politsiyachilar ekstraditsiya qilinmasa, unga o‘t qo‘yib, tanklarni portlatib yuborish bilan tahdid qilishdi. Novokokand kimyo kombinati, yogʻ-moy kombinati va boshqa korxonalar ham (jami 12 ta obyekt) ishgʻol qilindi. Qisqa vaqtdan so‘ng ularning barchasi, shu jumladan poyezdlari bo‘lgan temir yo‘l stantsiyasi ham ichki qo‘shin askarlari tomonidan qaytarildi. Shahar chekkasida mesxeti turklariga tegishli uylarni talon-taroj qilish va o‘t qo‘yish davom etgan. Mahalliy politsiya xodimlarining bir necha uylari ham yoqib yuborilgan. Mesxeti turklarining aksariyati bir kun avval shahar tashqarisiga olib chiqildi, hududda qolgan 60 kishi vertolyotda evakuatsiya qilindi.

Farg‘ona viloyatining turli aholi punktlarida tartibsizliklar 11-iyungacha davom etdi.

18-iyunga qadar 16282 mesxeti turklari Fargʻona viloyatidan RSFSRning 6 viloyatiga aviatsiya orqali evakuatsiya qilindi. Retrospektiv nuqtai nazardan, mesxeti turklarini evakuatsiya qilish SSSR Vazirlar Kengashining 1989-yil 26-iyundagi 503-sonli qarori bilan rasmiylashtirildi. Mesxeti turklarini olib chiqish SSSR Vazirlar Kengashi Raisi N. I. Rijkovaning shaxsiy buyrug‘i bilan ruxsat etilgan. U keyinchalik o‘z xotiralarida tan olgan .

1989-yilning oxirigacha Farg‘ona viloyatida komendantlik soati saqlanib qoldi.

Tergov harakatlari

Farg‘ona viloyatida ham voqealar paytida Bosh prokuratura, Ichki ishlar vazirligi va SSSR KGB qo‘shma tezkor-tergov guruhi ish boshladi, unga IIV tergov bo‘limi boshlig‘ining o‘rinbosari boshchilik qildi. SSSR Bosh prokuraturasi A. V. Frolov . Brigada 16 ta tergov-tezkor guruhidan iborat bo‘lib, ular tarkibiga 400 dan ortiq huquq-tartibot idoralari xodimlari, jumladan, Ichki ishlar vazirligi va prokuraturasining 230 ga yaqin tergovchisi kiritilgan.

Oʻzbekiston SSR Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi komissiyasining maʼlumotlariga koʻra, iyun voqealarida 103 kishi halok boʻlgan, ulardan 52 nafari mesxeti turklari, 36 nafari oʻzbeklar, 1011 nafari yaralangan va mayib boʻlgan, 137 nafar ichki qoʻshin va 110 nafar militsiya xodimi yaralangan, ulardan biri (T .Suvanqulov) vafot etgan; 757 ta turar-joy binosi, 27 ta davlat obyekti, 275 ta avtomashina yoqib yuborildi va talon-taroj qilindi.

1990-yil oxiriga kelib 364 kishi jinoiy javobgarlikka tortildi, 408 kishi maʼmuriy qamoqqa olindi. 1991-yilga kelib ommaviy tartibsizliklarda ishtirok etganlik uchun 100 ga yaqin kishi sud tomonidan hukm qilingan, ikki nafari (T.Parpiyev va G.Huriyev) oʻlim jazosiga hukm qilindi. Voqealardan bo‘lib o‘tganidan so‘ng keyingi 5 yil davomida jami 250 ta jinoyat ishi sudlarga yuborilgan. 420 nafar shaxsning aybi isbotlangan. 124 nafar shaxsga partiyaviy taʼsir koʻrsatishning qatʼiy choralari koʻrildi. Xususan, O‘zbekiston ichki ishlar vaziri U. C. Rahimov , Farg‘ona viloyati KGB boshlig‘i N. G. Leskov, shuningdek, Farg‘ona viloyati IIB boshlig‘i S. Y. Burxonovga nisbatan choralar ko‘rildi.

Natija

Moskva va Toshkent rasmiylari tezda tartibsizliklarni mafiya, Gorbachyovning siyosiy dushmanlari yoki o‘zbek millatchilari rejalashtirgan, deb da‘vo qilishdi.

Bu voqealardan keyin mesxeti turklarining asosiy qismi, ya'ni 70 mingga yaqini Ozarbayjonga, qolgan qismi esa Rossiyaning turli mintaqalariga (ayniqsa , Krasnodar o'lkasi), Qozog'iston, Qirg'iziston va Ukrainaga yo'l oldi. Koʻpchilik buxorolik yahudiylar ham Isroilga qochib ketishdi.

Yana qarang

• 1990-yil O‘sh voqealari

Adabiyotlar

• Amelin V. V. Mejnatsionalnie konflikti v Sredney Azii na rubeje 1980-90-x godov. — M., 1993.
• Jiroxov M. A. Semena raspada: voyni i konflikti na territorii bivshego SSSR / Pod red. Ye. Kondukovoy. — SPb.: BXV-Peterburg, 2012. — 688 s. — 2000 ekz. — ISBN 978-5-9775-0817-9.
• Lure M., Studenikin P. Zapax gari i gorya. Fergana, trevojniy iyul 1989 g.. — M., 1990.
• Umarova-Gozalishvili X. Tragediya mesxov. — Tbilisi, 2004.

Havolalar

• A. (Wayback Machine saytida 2020-06-22 sanasida arxivlangan) Osipov. (Wayback Machine saytida 2020-06-22 sanasida arxivlangan) Fargʻona voqealari: etnik nizolarning barpo etilishi (Wayback Machine saytida 2020-06-22 sanasida arxivlangan)
• Fargʻona qirgʻini 1989 yil (Wayback Machine saytida 2020-06-18 sanasida arxivlangan)
• Fargʻona vodiysidagi tartibsizliklar (Wayback Machine saytida 2020-02-19 sanasida arxivlangan)
• Fargʻona qirgʻini // soldatru.ru
• Nikolay Rijkov va 1989 yildagi Fargʻona qirgʻinlari
• 1989 yil iyun oyida Fargʻonada sodir boʻlgan fojiali voqealar: qanday kechgan
• Yigirma yil oʻtib „Fargʻona voqealari“. Darssiz tarixmi?
• Fargʻona vodiysida besh kun. Oleg Klimov 1989 yilda oʻzbeklar va mesxeti turklari oʻrtasidagi toʻqnashuvlar haqida // Lenta. Ru, 1991 yil sentyabr
• Mehmondoʻst oʻzbekiston
• oʻzingizga oʻt qoʻying Qayta qurish davridagi millatlararo mojarolar haqida hujjatli film.