Sh.Suhrobbek

Mavzu: Kuch va massa birliklari.

                                    $W=k*f/m$

tenglikda proportsionallik koeffitsiyentini  $k=1$ deb olsak    

$W=f/m$ $(1)$

boʻladi. Bu munosabatdan foydalanb, $f$ kuchning yoki $m$ massaning oʻlchov birliklarini belgilash mumkin.

SII sistemasida massa birligi qilib $gramm$ , tezlanish birligi qilib esa $1sm/s^{3}$ olingan, bundan $(1)$ tenglikka asosan, SII sitemada kuch birligi qilib $1g$ massali jismga $1sm/sek^{2}$ tezlanish beradigan kuch olinishi kerak. Kuchning bu birligi $dina$ deyiladi.

                                  ${\bar {F}}$$\Delta t=k^{'}(mV{\scriptstyle {\text{2}}}-mV{\scriptstyle {\text{1}}})$

koeffitsiyent $k^{'}=1$ deb olsak

                                    ${\bar {F}}=mV{\scriptstyle {\text{2}}}-mV{\scriptstyle {\text{1}}}/\Delta t$

boʻladi. Demak dina jismning harakat miqdorini bir sekundda $1g*sm/sek$ ga oʻzgaradigan kuchga tengdir.

MKS sistemada kuch birligi qilib $1kg$ massali jismga $1m/sek^{2}$ tezlansh beradigan kuch tanlab olinishi kerak. Kuchning bu birligi $nyuton$ deyiladi. Binobarn:

                               $1nyuton=0,001sten=10^{5}dina.$

Birliklarning texnik sistemasida kuch birligi, Nyutonning ikkinchi qonuniga bogʻliq boʻlmagan asosiy birliklardan biri sifatida tanlab olinadi. Ravshanki, muayyan bir tarzda belgilangan har qanday kuch birlik boʻlib xizmat kilishi mumkin. Texnik sistemada bunday kuch birligi sifatida maʼlum bir ogʻirlik kuchi olinadi. Yer sirtidagi hamma jismlarga Yerning tortishish kuchi (ogʻirlik kuchi yoki uni odatda jismning ogʻirligi deyiladi) taʼsir qiladi. Ogʻirlik kuchi har xil jismlar uchun har xil va u, muayyan bir jism uchun jismning yer sharidagi qaysi joyda va Yer sirtidan qancha balanlikda turganligiga bogʻliqdir. Lekin, agar aniq bir jism olinib, uning Yer sirtidagi oʻrni belgilanib qoʻyilsa, bu jismga taʼsir qilayotgan ogʻirlik kuchi (jismning ogʻirligi) ham toʻla aniqlangan boʻladi; mana shu ogʻirlikni kuch birligi qilib olish mumkin. Xuddi shunday qilinadi ham: texnik sistemada kuch birligi qilib $1kg$  massa etaloni boʻlib xizmat qiluvchi qadoq toshning $45^{\circ }$ kenglikda va dengiz sathi balandligida yer shariga tortilish kuchi olingan. (Aniqrogʻi, texnik sistemada kuch birligi uchun shunday kuch qabul qilinadiki, u kuch $1kg$ massali jismga taʼsir qilib, unga $g=9,80665m/sek^{2}$ tezlansh beradi.) Kuchning bu birligi $kilogram$ deb ataladi, yaʼni massa birligining ham nomi boʻlib xizmat qiluvchi $kilogram$ soʻzi bilan ataladi. Butunlay boshqa-boshqa fizik kattaliklarning bu ikki birligini bir-biridan farq etish uchun, ularning nomlari qisqartirilganda turlicha qilib belgilaymiz: massa birligi-bir $kilogram$ni $kg$ bilan, kuch birligi-bir $kilogram$ni esa $kG$ bilan belgilaymiz $1/1000kG$ ga teng kuch $G$ bilan belgilanadi (massa birligi – esa $g$  bilan belgilanadi) $1000kG$ kuch $tonna$-kuch deyiladi va $T$ bilan belgilanadi. $1kg$ massali jism  kuch taʼsirida $981sm/sek^{3}$ tezlanish (ogʻirlik kuchining tezlanish) olgani uchun

                                $1kg=981000dina,1g=981dina$

boʻladi.

Jismning ogʻirligi jism yer sharining bir joyidan ikkinchi joyiga oʻtgunda juda oz oʻzgaradi. Shuning uchun, koʻpincha, masala yechishda $1kg$ massali jism Yerning har  bir joyida $1kG$ ogʻirlikka ega boʻladi deb hisoblash mumkin. $45^{\circ }$ kenglikda va dengiz sathi balandligida bu munosabat, taʼrifiga muvofiq, aniq bajariladi.

Texnik sistemada kuch birligini Shu koʻrsatlgan usulda tanlab olsak va tezlanshni $m/sek^{2}$ larda oʻlchasak, unda $(1)$ foʻrmuladan foydalanib, massa birligini ixtiyoriy ravishda belgilay olmaymiz. Texnik sistemada massa birligi $1kG$ qilib  kuch taʼsirida $1m/sek^{2}$ tezlanish oladigan jism massasi olingan. Massaning bu birligi maxsus nomga ega emas.

$1kg$ massa $1kG$ kuch taʼsirida, yaʼni oʻz ogʻirligining taʼsirida $9,81m/sek^{2}$ ga teng erkin tushish tezlanishini olganda, demak, $1kG$ kuch taʼsirida $1m/sek^{2}$ tezlanish oladigan 1 texnik birlikka teng massa $1kg$ massadan $9,81$ marta katta boʻlishi kerak. Shunday qilib:

massaning $1$ texnik birligi = $9,81kg$.

Jismlarning ogʻirligi bilan massasi orasidagi munosabat haqida yana batafsil toʻxtab oʻtaylik. Jismning ogʻirligi $P$ shu jismni yer shariga tortib turadigan kuchdir. Demak,  $W=f/m$  foʻrmulaga asosan, $m$  massali jismning oʻz ogʻirligi ta `sirida olgan $\omega =g$ tezlanish                                              

                                        $g=k*p/m,$

bundan

                                          $P=k'mg$                                          $(2)$ 

boʻladi, bunda $k^{'}$- proportsionallik koeffitsiyenti.

$(2)$foʻrmula jismning ogʻirligi $P$ bilan massasi $m$ orasidagi umumiy bogʻlanishni ifodalaydi. Bu bogʻlanish $P$ ogʻirlik, massa $m$ va ogʻirlik kuchining tezlanishi $g$ qanday birliklarda olinganiga mutlaqo bogʻliq emas; proparsionallik koeffitsiyenti $k^{'}$ning son qiymati esa bu birliklarning qanday tanlab olinishiga bogʻliqdir. Agar $k^{'}=1$  deb hisoblasak,                                                         $P=mg$ $(2a)$

boʻlib qoladi. Biroq bu holda biz $P$ , $m$ va $g$ larni ixtiyoriy birliklarda oʻlchash huquqiga ega emasmiz va oʻlchov birliklarining qandaydir aniq bir sistemasidangina foydalanishimiz kerak.

Adabiyotlar

• Umumiy fizika kursi 1-qism

• Mualliflar S. E. Frish ; A. B. Timoreva

• „Oʻqtuvchi“ nashriyoti-Toshkent – 1965

• 59,60,61,62-varaqlardan foydalanilgan