Gvineya tarixi

Gvineyaning qadimgi tarixi haligacha oʻrganilmagan hisoblanadi. Oʻrta asrlarda hozirgi Gvineyaning ayrim qismlari Gana (VIII — IX asrlar) va Mali (XIII — XV asrlar) imperiyalari tarkibida boʻlgan. XIII — XV asrlarda Gvineya hududida turli qabilalar yashagan, eng qadimiylari Mandinka, Dialonke, Susu hisoblanadi va ushbu qabilalar Gvineya hududida eng koʻp yashagan qabilalar hisoblanadi.

XVI asrda Fulbe koʻchmanchi chorvadorlari Futa Djallon plato hududida joylashdilar. 1720-yillarda Fulbening islomiylashgan rahbari Dyalonkega, shuningdek, butparast Fulbega qarshi urush boshladi. Bu urush asosan 1770-yillarning oxirida tugadi.

Mustamlaka davri

XIX asrda fransuzlarning Gvineyaga kirib borishi boshlandi. Ular mahalliy aholi bilan savdo aloqalarini oʻrnatishga harakat qilishdi, lekin koʻpincha bu yevropalik savdogarlarning yoʻq qilinishi bilan yakunlandi. 1865-yildan boshlab Fransiya savdogarlarni himoya qilish uchun Pepper sohilida (Janubiy Gvineyada) qal’alar va mustahkam postlar qura boshladi.Fransuzlar mahllaiy aholining boshchilari bilan urish qilmaslik haqida shartnomalar tuzishga harakat qilishdi.

1897-yilda Fransiya Pxuta Jallon hukmdori bilan protektorat toʻgʻrisida shartnoma tuzdi. 1898—1894-yillarda. taxminan hozirgi Gvineyada, Rivière du Sudning fransuz mustamlakasi mavjud edi.

XIX asr oxirida Fransiya Gvineyasi mustamlaka qilindi va 1904-yildan Fransiya Gʻarbiy Afrika federatsiyasining bir qismi boʻldi.

Fransiyaning Gvineya mustamlakasi asta-sekin davom etdi. Birinchi jahon urushi tugaganidan keyingina banan, ananas, qahva plantatsiyalari yaratila boshlandi. Gvineyada sanoat ham sekin rivojlandi — faqat Ikkinchi jahon urushi arafasida u yerda birinchi togʻ-kon korxonalari va ishlab chiqarish sanoatining kichik ustaxonalari paydo boʻla boshladi.

Mustaqillik

1958-yilda referendumda Gvineya xalqi 2-oktabrda eʼlon qilingan mustaqillik uchun ovoz berdi. Gvineya, mustaqillikka erishgan boshqa fransuz mustamlakalari singari, Respublika deb eʼlon qilindi.

Axmed Seku Ture Respublika Prezidenti etib saylandi, u mamlakatda kuchli repressiv apparat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan bir partiyaviy tizimni oʻrnatdi. 1977-yildagi "Bozor savdogarlari qoʻzgʻoloni " deb nomlanuvchi norozilik namoyishlari iqtisodiyotni toʻliq davlat nazorati siyosatini asta-sekin, jimgina oʻzgartirishga olib keldi, ammo qattiq siyosiy nazorat davom etdi. 1978—1984-yillarda Demokratik partiyaning XI Kongressi qarori bilan Gvineya Xalq Inqilobiy Respublikasi deb nomlandi.

1980-yillarning boshlariga kelib, mamlakatning bir millionga yaqin aholisi xorijiy mamlakatlarga koʻchib ketdi.

1984-yilda Ahmad Seku Ture vafotidan keyin harbiy guruh hokimiyatni qoʻlga kiritib, polkovnik Lansana Konte boshchiligidagi Milliy tiklanish Harbiy qoʻmitasini tuzdi. Prezident ostida L. Kontening tashqi siyosati Fransiya, AQSH, Buyuk Britaniya bilan hamkorlikni kengaytirishga yoʻnaltirilgan boʻlib, mamlakat xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan qoʻllab-quvvatlana boshladi. Siyosiy nazoratning zaiflashuvining yon taʼsiri korrupsiyaning katta oʻsishiga olib keldi, Prezident Konte davrida Gvineya Korrupsiya koʻrsatkichi boʻyicha jahon yetakchi davlatlaridan biriga aylandi.

1985-yil 4-iyulda davlat toʻntarilishiga urinish boʻldi. Deyarli 2 yillik tergovdan soʻng, 58 ishtirokchi oʻlimga hukm qilindi (shu jumladan Seku Ture davridagi 8 ta sobiq vazir), 140 nafari turli xil qamoq jazolariga (shu jumladan Seku Turening bevasi va oʻgʻli) hukm qilindi va jazolandi.

1980-yillarning oxirida siyosiy hayotni demokratlashtirish jarayoni boshlandi va keyingi oʻn yillikning boshidan saylovlar muntazam ravishda oʻtkazib kelindi. Lansana Konte prezidentlik saylovlarida uch marta (1993, 1998, 2003) gʻalaba qozondi va uning „Birlik va Taraqqiyot“ partiyasi parlament saylovlarida gʻalaba qozondi.

Mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatning davom etayotgan yomonlashuvi 2007-yilda hukumat isteʼfosini talab qilib, mamlakatni inqirozdan olib chiqish uchun shoshilinch choralar koʻrishni talab qilgan ommaviy namoyishlarga olib keldi.

2009-yil 28-sentabrda muxolifat mamlakat poytaxtida Mussa Kamaraning 2010-yilgi prezidentlik saylovlarida ishtirok etishiga qarshi norozilik mitingi uyushtirdi. Hukmron xunta namoyishni koʻzdan yosh oqizuvchi gaz bilan tarqatdi. Ushbu namoyishlarda 157 kishini oʻlgan va 1200 dan ortiq odamni yaralagan edi.

2010-yil 27-iyunda boʻlib oʻtgan prezidentlik saylovlarining birinchi bosqichida muxolifatdagi siyosatchi Alfa Konde 553 021 (20,67 %) ovoz olib, Selu Dalein Diallodan keyin 2-oʻrinni egalladi va ikkinchi turga chiqdi. Dastlabki maʼlumotlarga koʻra, ikkinchi turda Konde Dialloning 47,48 %ga qarshi 52,52 % ovoz oldi, shundan soʻng u saylovdagi gʻalabasini eʼlon qildi.

2015-yil 17-oktabrda boʻlib oʻtgan prezidentlik saylovlarida Konde 57,85 % ovoz olib, ovoz berishning birinchi bosqichida mutlaq koʻpchilikni qoʻlga kiritib, ikkinchi muddatga qayta saylandi.

2019-yil kuzida Gvineyada navbatdagi parlament saylovlari bir necha bor qoldirilgani sababli ommaviy norozilik namoyishlari boshlandi. Vaziyat 2019-yil 20-dekabrdan keyin keskinlashdi. Konde Kondega uchinchi muddatga Gvineyada prezident etib saylanishiga imkon beruvchi yangi konstitutsiya loyihasini taqdim etdi.

Konstitutsiyaga kiritilgan oʻzgartirishlar 2020-yil 22-martdagi referendumda maʼqullandi. Referendum natijalari eʼlon qilingandan soʻng darhol yangi kuch bilan norozilik namoyishlari boshlandi. Konakri va boshqa shaharlarda muxolifat tarafdorlari koʻchalarga chiqib, mashinalarga oʻt qoʻydilar. Politsiya namoyishchilarni tarqatish uchun koʻzdan yosh oqizuvchi gaz va baʼzi joylarda oʻqotar qurollardan foydalandilar va namoyishlarni bostirishga harakat qildilar. Amerika Qoʻshma Shtatlar, Fransiya, Afrika Ittifoqi va Gʻarbiy Afrika mamlakatlari iqtisodiy hamjamiyati konstitutsiyaga kiritilgan tuzatishlarga qarshi chiqdi. Shu bilan birga, amaldagi Konstitutsiyadagi oʻzgarishlarni yoqlab Rossiya Kondening tashabbusini qoʻllab-quvvatladi va goʻyoki Gvineyada iqtisodiy manfaatlarga ega boʻlgan Rusal kompaniyasi bilan aloqador boʻlgan rossiyalik Viktor Boyarkin Kondening siyosiy maslahatchisi boʻldi.

2020-yil 18-oktabrda Prezident saylovi boʻlib oʻtdi. Saylov komissiyasi raisi Konde saylovlarda yetakchilik qilayotganini eʼlon qilganidan soʻng, mamlakat poytaxtida tartibsizliklar boshlandi, natijada kamida 10 kishi halok boʻldi. 2020-yil 7-noyabrda Gvineya Konstitutsiyaviy sudi prezidentlik saylovlarining yakuniy natijalarini tasdiqladi va ularni rasmiy maʼlumotlarga koʻra 59,5 % ovoz olgan Alfa Konde gʻolibi deb eʼlon qildi.

2021-yil 5-sentabrda Alfa Konde harbiy toʻntarish natijasida agʻdarildi. Kelishuv va taraqqiyot milliy qoʻmitasi raisi, podpolkovnik Mamadi Dumbua yangi davlat rahbari etib saylandi.

Adabiyotlar

• Gvineya // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.