Ismoil Gaspirali

Ismoil Gaspirali (Gasprinskiy, Gaspiralik) — qrim-tatar millatiga mansub ziyoli qatlam vakili, pedagog, noshir, yirik siyosiy va jamoat arbobi . U jadidchilik va panturkizmning asoschilaridan biri deb ham hisoblanadi.

Ismoil Gaspirali
Ismoil Gaspirali tasviri
Tavalludi	Ismoil Gaspirali 1851-yil 8-martda (yangi uslub boʻyicha 20-martda) Avjikoʻy]]
Vafoti	1914-yil 24-sentyabr Baxchisaroy
Fuqaroligi	Rossiya Imperiyasi
Kasbi	oʻqituvchi, siyosatchi, noshir
Partiyasi	Ittifoq al-muslimin
Millati	qrim-tatar
Dini	islom
Turmush oʻrtogʻi	Zuhra Akchurina
Bolalari	Gasprinskaya Shefika Ismoilovna
Otasi	Mustafo Ali-oʻgʻli Gasprinskiy
Onasi	Fatma-Sulton Temir-Gozi-qizi
Mukofotlari	Buxoro „Yulduz oltin ordeni“ (III daraja); Turkcha „Medjidie“ (IV daraja); Eronning „Arslon va Quyosh“ (IV va III darajali); „Sankt-Peterburg Rossiya Texnik Jamiyatining medali“ (bronza).

Yoshlik davri va taʼlimi

Erta bolaligida uning tarbiyasi va oʻqishi bilan onasi shugʻullangan, keyin otasi uni boshlangʻich maktabga (mektebe) bergan. Keyingi yillarda Simferopol davlat erkaklar gimnaziyasida, shundan soʻng, otasining talabi bilan Ismoil Voronej harbiy bilim yurtining kursanti boʻldi va birozdan keyin ikkinchi Moskva harbiy gimnaziyasiga tahsil olgani oʻtdi. Ammo yigit harbiy ishlarga mutlaqo qiziqmasdi. Shu sababli, u oʻz hayotini ona xalqiga xizmat qilishga bagʻishlashga qaror qilib, harbiy gimnaziyani tark etdi. Ismoil Gaspirali Moskvadan yana Simferopolga qaytib keldi, erkaklar gimnaziyasida imtihondan oʻtdi va endi boshlangʻich maktab oʻquvchilariga rus tilidan dars berish huquqiga ega boʻldi. Bu yerda u boshlangʻich maktab oʻqituvchisi boʻldi. Avvaliga Ismoil hayotdan ham, ijoddan ham mamnun edi, unga quyosh ostida oʻz oʻrnini topgandek tuyuldi. Yigit ishtiyoq bilan ishga kirishdi, lekin bu uzoq emas, yaʼni 1871-yilda Parijga ketguniga qadar davom etdi. 1871-yilda u Fransiyaga joʻnab ketdi va u yerda Sorbonnada (Parij universiteti) tahsil oldi. Bu yerda Ismoil Gaspirali bir muddat ikki nashr — "Moskva yangiliklari" va "Rossiya xabarnomasi"ning muharriri M.Katkov bilan birga yashadi. Xuddi shu davrda u rus yozuvchisi Ivan Turgenev bilan uchrashdi, u bilan yaqindan tanishdi. Ismoil Gaspirali shu yillari jurnalistikaga qiziqib qoldi, maʼrifat borgan sari uni oʻz domiga torta boshladi. "Ashet" agentligiga tarjimon boʻlib ishga kirdi. Ismoil Gaspirali Fransiyaa poytaxtining ijtimoiy va madaniy hayotiga juda qiziqdi, u Sorbonnada maʼruzalarda qatnashdi, Turgenevning shaxsiy kotibi lavozimini egalladi. Oradan uch yil oʻtib, 1874-yilda yigit Istanbulga joʻnab ketdi.

Oilasi

Ismoil Gaspirali (Gasprinskiy)ning vatani (Gaspirali) — Yalta tumanidagi kichik Avjikoʻy qishlogʻi hisoblanadi. Ammo baʼzi manbalarda butunlay boshqa qoʻshni qishloq — Ulu-Sala tugʻilgan joyi deb koʻrsatiladi. Boʻlajak maʼrifatchi 1851-yil 8-martda (yangi uslub boʻyicha 20-martda) tugʻilgan. Uning otasi Mustafo Ali-oʻgʻli Gasprinskiy rus armiyasida ofitser sifatida xizmat qilgan. Uning oʻzi Gaspra qishlogʻidan kelgan, shuning uchun u oʻzini Gasprinskiy (yaʼni Gaspriyalik degan maʼnoda) deb yozdirgan. Ismoilning onasini ismi Fatma-Sulton Temir-Gozi-qizi (turmuchga chiqishdan oldin uning familiyasi Kantakuzova edi) boʻlgan. 1854-yil aprel oyida oila zodagonlik unvonini oldi.

Faoliyati

Turkiyadagi faoliyati

1874—1875-yillarda Ismoil Turkiyada yashagan. Turkiya poytaxtida turk tili boʻyicha oʻz bilimini oshirdi, bu mamlakat madaniyatini oʻrgandi, xalq taʼlimi tizimini oʻrgandi. Ismoil ikki yildan soʻng, 1875-yilda oʻz vatani Qrimga qaytib keldi va yana oʻqituvchi boʻlib ishga kirdi. 1878-yil mart oyida pedagog Baxchisaroy shahar dumasiga ovoz beruvchi (deputat) etib saylandi. Oʻsha yilning noyabr oyida u shaharni boshqarishni boshladi. 1879-yil 13-fevraldan 1884-yil 5-martgacha — Baxchisaroy shahar hokimi boʻldi. Ismoil Gaspirali faoliyati davomida Baxchisaroyning oddiy aholisi yangi shifoxonada davolanish imkoniyatiga ega boʻldi, chiroqlar koʻrinishidagi koʻcha yoritgichlari paydo boʻldi, shahar byudjeti sezilarli darajada oshdi. Ismoil Gaspirali bu lavozimda 1884-yil mart oyining boshigacha ishladi.

Shundan soʻng u oʻzini eng koʻp oʻziga tortadigan narsaga — madaniy-maʼrifiy tadbirlarga shoʻngʻidi. Ismoil Gaspirali hatto oʻz gazetasini chiqarishga qaror qildi va oradan maʼlum vaqt oʻtgach, bu gʻoyasini amalga oshirdi.

Noshirlik faoliyati

Fayl:Газеты «Терджиман (Переводчик)» (1883-1918) Perevodchik 10. 04. 1883 №1.jpg

Gazetalar „Terjiman (Tarjimon)“ (1883-1918) Perevodchik 10. 04. 1883 № 1

1879-yildan boshlab Ismoil Gaspirali oʻzining qrim-tatar tilida „Faidaly eglendzhe“ (1879-1880), „Qonun“ (1881) gazetalari nashriyoti yaratishga bir necha bor urinib koʻrdi. 1883-yil 10-aprelda Ismoil Gaspiraliga birinchi qrim-tatar-ruscha „Tarjimon-Terjiman“ gazetasini nashr qilish va tahrir qilishga ruxsat berildi. „Tarjimon-Terjiman“ orqali Ismoil Gaspirali gʻoyalari Qrim, Idel-Ural, Xiva xonligi, Buxoro xonligida tarqaldi. Bundan tashqari, gazeta Fors, Xitoy, Turkiya, Misr, Bolgariya, Fransiya, Shveysariya va AQShda tarqatilgan. 1886-yilda muharrirlar „Tarjimon-Terjiman“ gazetasiga qoʻshimcha ravishda „Eʼlon varaqasi“ deb nomlangan reklama qoʻshimchasini nashr qilishni yoʻlga qoʻydilar. Ammo ayollar oʻz jurnallarini faqat 1905-yilda oʻqish imkoniyatiga ega boʻlishdi. 1905-yil oxiridan Ismoil Gaspirali ayollar uchun birinchi qrim-tatar jurnali „Alemi nisvan“ („Ayollar dunyosi“)ni nashr eta boshladi. Bu uchinchi (birinchi ikkita muvaffaqiyatsiz u 1887-yilda — „Terbie“ jurnali va 1891-yilda „Tarjimon-Terjiman“ gazetasiga qoʻshimcha — „Kadin“) urinishdan amalga oshirildi. Ushbu nashrning muharriri lavozimini Ismoilning qizi Shafika egalladi va boshqarib keldi. Ismoil Gaspirali oʻz gazetasini vatandoshlardan koʻra xorijliklar orasida mashhurroq boʻlganligini taxmin ham qila olmasdi. Ismoil Gaspirali nashri materiallaridan islom xalqlari matbuoti: „Ikdam“, „Sebah“, „Gairet“, „Vatan“, „Dikkat“, „Xidmet“, „Agonk“, „Zamon“, „Qohira“, „Nil“, „Axter“, „Naasuri“ nashrlari ham foydalangan. Bu uzoq vaqt davomida Rossiyada turkiy tillardagi yagona davriy nashr hamda XX-asr boshidan beri dunyodagi eng qadimgi musulmon gazetasi boʻlib qoldi. Gazeta deyarli 35 yil davomida nashr etildi va 1918-yil 23-fevralda yopildi.

1906-yilda Ismoil Gaspirali oʻz ona tilida „Ha-ha-ha“ nomli ilk hajviy jurnalni chiqarishga ruxsat oladi. Keyinchalik u yangi haftalik — Rossiya imperiyasi Davlat dumasidagi musulmonlar fraksiyasi organi „Millet“ („Xalq“) gazetasini yaratdi. Ular tatar tilida nashr etilgan.

1906—1908-yillarda Misrning „Al Nahda“ gazetasi arab tilida nashr etilgan. Nashr muharrirlari Qrim-tatar madaniyatining taniqli namoyandalari bilan hamkorlik qilgan. Turli davrlarda Ismoil Gaspirali nashriyoti xodimlari Qrim-tatar madaniyatining koʻzga koʻringan namoyandalari: Usmon Akchokrakli, Memet Nuzet, Yakup Shakir-ali, Usein Shomil Toʻxtargʻozi, Ablyakim Ilmiy, Asan Sabri Ayvazov, Ismoil Latif-zade, Seit-Abdulla kabilar va boshqalar edi. 1908-yilda nashriyotning yubileyiga I.N.Xaritonovning Qozon bosmaxonasida Ismoil Gaspirali nomidagi nominal tipografik shrift ixtiro qilindi.

Jadidchilik faoliyati

Ismoil Gaspirali nomi islom Sharqi xalqlarining maʼrifatparvarlik harakati — jadidchilikning (taʼlimning yangi, dunyoviyroq usuli) asos solishi va rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlib, u koʻplab musulmon mamlakatlarida boshlangʻich taʼlimga unga koʻproq dunyoviy xususiyat beradi. Odatiy taʼlimning mohiyati va tuzilishini tubdan oʻzgartirdi. Ismoil Gaspirali maʼrifatparvar taʼlimning kelib chiqishi va maktabda jadidchilik deb nomlangan dunyoviy oʻqitish usulining rivojlanishida turdi. U musulmon mamlakatlaridagi boshlangʻich maktabning allaqachon tanish boʻlgan qonunlariga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Aynan Gasprinskiy etno-konfessional tizimni oʻzgartirish asoslarini ishlab chiqdi. Ismoil oʻz tamoyillarini jamiyat taraqqiyotidagi taraqqiyot va konfessional bagʻrikenglikka asoslagan.

Ismail Gaspirali, Hasan bey Zardabi and Alimardan bey Topchubashov

Uning yangi oʻqitish usullari nafaqat Qrimda, balki Tatariston, Qozogʻiston, Boshqirdiston, Turkmaniston, Tojikiston, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Ozarbayjon, Turkiya, Shimoliy Fors va Sharqiy Xitoyda ham muvaffaqiyatli qoʻllandi. Milliy yangi usul maktablari uchun turkum darsliklar yozgan va nashr ettirgan. Ulardan eng mashhuri „Xoʻja va Subyon“ („Bolalar oʻqituvchisi“) darsligi edi. 1887-yildan Ismoil Gaspirali Taurida ilmiy arxiv komissiyasining aʼzosi edi.1905-yilda Ismoil Gaspirali va uning hamfikrlari musulmonlar liberal „Butyunrusie ittifak al muslimin“ (Umumrossiya musulmonlar ittifoqi yoki Butunrossiya matbaa ishchilari kasaba uyushmasi) tashkiloti paydo boʻldi. Bundan tashqari, Ismoil Gaspirali „Kutubxona jamiyatlari“ni tashkil etish gʻoyasini ilgari surdi.

Ismail Gaspirali and Alimardan bey Topchubashov

1905-yilda Ismoil Gaspirali va uning hamfikrlari musulmonlar liberal „Butyunrusie ittifak al muslimin“ (Umumrossiya musulmonlar ittifoqi) tashkilotini tuzdilar. Ismoil Gaspirali Markaziy Qoʻmita aʼzosi boʻlib, „Ittifoq el Muslimin“ning Qrim boʻlimiga bevosita rahbarlik qilgan. 1905-yil kuzida Ismail va u boshqargan tashkilot boʻlimi „17-oktyabr ittifoqi“ning pozitsiyalarini qoʻllab-quvvatlashga oʻtdi. Ismoil Gaspirali „Ittifak el Muslimin“ning barcha qurultoylarida faol qatnashgan. Ismoil Gaspiralining qrim-tatar sheriklari orasida: Ismoil va Amet Muftiy-zoda, Mustafo Qipchakskiy, Asan Sabri Ayvazov, Abdurahman Memet oʻgʻli, Asan Tarpiev, Sulaymon Qrimtaev, Abdureshit Mediev, Rustam Oxundov, Ibraim Alilgaur, Ibraim Gʻurur kabi mashhurlar va boshqalar boʻlgan.

1907-yilda Ismoil Gaspirali islohot va oʻzgarishlar yoʻlida Sharqning ilgʻor kuchlarini birlashtirish uchun Qohirada Butunjahon musulmonlari qurultoyini chaqirishni taklif qildi.

Ismoil Gaspirali Butunrossiya matbaa ishchilari kasaba uyushmasining rvojlaniishida mahkam turdi. Ismoil Gaspirali koʻplab „Kambagʻal musulmonlarga yordam berish jamiyatlari“, „Kutubxona jamiyatlari“ni tashkil etish gʻoyalarini tarqatgan va ularning koʻpchiligida ishtirok etgan. Ismoil Gaspiralining mafkuraviy tamoyillari va gʻoyalari liberal mafkura, jamiyatning ilgʻor rivojlanishi, slavyan va turkiy xalqlar doʻstligi, xristian va musulmonlarning konfessional bagʻrikengligi, sotsialistlarning radikal talablarini rad etish asosida yaratilgan edi. Ismoil Gaspirali jamiyat taraqqiyotining evolyutsion shakllarini yoqladi. Qayd etilishicha, Ismoil Gaspirali rus davlati yaxlitligi doirasida turkiy dunyoning dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammolarini rus xalqi bilan ittifoq va hamjihatlikda hal etishda ilgʻor madaniy taraqqiyotning haqiqiy istiqbolini koʻrgan, bu haqda u shunday yozgan:

"Rossiyaning eng ko'p va asosiy xalqi - ruslar - boshqa elatlar bilan tinch va do'stona yashash uchun juda noyob va baxtli xarakterga ega. Chet elliklarga hasad, dushmanlik, dushmanlik oddiy rus odamining tabiatida emas. Bu yaxshi xususiyat, Rossiyaning buyukligi va osoyishtaligining shubhasiz kafolati ... "

  — Terjiman (tarjimon). 1884 yil. 1-son (8-yanvar). C. 1.

Ismoil Gaspiralining qarashlari ijtimoiy ahamiyati jihatidan atoqli pedagog va faylasuflar Jamolutdin al-Afgʻoniy, Shigʻabutdin Marjoniy, Muhammad Abdo, Hasan-bek Melikov (Zardabi), Mahmudxoʻji Behbudiy va shular kabilarning gʻoyalari qatorida turadi.

Adabiyotga qoʻshgan hissasi

Ismoil Gaspiralining qalamiga mansub bir qancha badiiy asarlar dunyo yuzini koʻrdi. Uning „Fransuz maktublari“ romani, uning bir qismi „Dar ul Raxat musulmonlari“ utopik qissasi, „Afrika harflari — Amazonlar mamlakati“ hikoyasi, „Arslon qiz“ qissasi, „Sharq gʻami“ qissasi, „Rus islomi. Musulmonning fikrlari, eslatmalari va kuzatishlari“ qissasi, „Rossiya-Sharq kelishuvi. Fikrlar, eslatmalar va tilaklar“ kabi qissa va boshqa ijodiy ishlari keng ommaga juda tanish. Ismoil Gaspirali nafaqat Qrim turklari, balki boshqa turkiy xalqlar orasida ham koʻplab adabiy va publitsistik janrlarning asoschisi boʻlgan.

Mukofotlari

Ismoil Gaspirali bir qancha ordenlar bilan taqdirlangan:

• Buxoro „Yulduz oltin ordeni“ (III daraja);
• Turkcha „Medjidie“ (IV daraja);
• Eronning „Arslon va Quyosh“ (IV va III darajali);
• „Sankt-Peterburg Rossiya Texnik Jamiyatining medali“ (bronza).

Soʻnggi kuni

Gasprinskiy monument

Ismoil Gaspirali 1914-yil 24-sentabrda Baxchisaroy shahrida vafot etgan va Zinjirli madrasasi hududida dafn etilgan.

Xotirasi

Ismoil Gaspirali nomi bilan quydagilar atalgan:

• Evpatoriya shahridagi Ismoil-Bey mikrorayonida
• Baxchisaroy, Qozon, Kerch, Simferopol, Xerson, Sudak shaharlaridagi koʻchalar,
• Sovetskiy qishlogʻidagi koʻcha
• bolalar futboli turniri[9] (2006-yildan Evpatoriyada)
• Simferopoldagi kutubxona
• Gasprinskiy medali Qrim Respublikasining davlat mukofotidir. 2016-yilda Qrim Respublikasi Davlat kengashi tomonidan Qrim Respublikasi xalqlarining madaniy va maʼnaviy rivojlanishiga qoʻshgan muhim shaxsiy hissasi, Qrim Respublikasi manfaatlari yoʻlida anʼanaviy konfessiyalarni mustahkamlashga qoʻshgan hissasi uchun, Qrimda millatlararo va konfessiyalararo tinchlik va totuvlikni mustahkamlashdagi alohida shaxsiy xizmatlari uchun tashkil etilgan.
• Baxchisaroyning muhim tarixiy yodgorliklari — Ismoil Gaspirali uy-muzeyi va Zinjirli madrasasidir. Restavratsiyadan soʻng muzey sayyohlar uchun mehmondoʻst eshiklarini ochdi.
• Simferopol va Baxchisaroyda Ismoil Gaspiraliga haykallar oʻrnatilgan. Koʻchalar va kutubxona Ismoil Gaspirali nomi bilan ataladi.

Gasprinskiy haqida maqolalar

• Gankevich V. Yu. Haqiqat va taʼlim xizmatida. Ismoil Gaspiralining qisqacha biografik eskizi (1851-1914).- Simferopol, 2000.
• Gankevich V. Yu., Shendrikova S. P. Ismoil Gaspirali va liberal musulmon siyosiy harakatining paydo boʻlishi. — Simferopol, 2008.
• Mashkevich A. A. Atoqli pedagog Ismoil Gaspirali va XIX-asrning ikkinchi yarmida Sharq xalqlarining ilgʻor pedagogik fikrining rivojlanishi. — Olmaota, 2002.
• Fisher A. V. Ismoil Gaspirali. Osiyo uchun namunali lider // Qrim tatarlari. Ularning kurashi.- Durham-London, 1988.
• Lazzerini E. J. Ismoil Bey Gasprinskiy (Gaspirali): Modernizm va ruslar nutqi // Qrim tatarlari. Ularning kurashi.- Durham-London, 1988.
• Devlet N. Ismoil Bey Gaspirali.- Anqara, 1988.