Jahon merosi roʻyxati

Jahon merosi obyekti — Birlashgan millatlar tashkiloti Taʼlim, fan va madaniyat masalalari boʻyicha tashkiloti (UNESCO) tomonidan boshqariladigan xalqaro konventsiya tomonidan huquqiy muhofaza qilinadigan diqqatga sazovor joy yoki hududdir. Umumjahon merosi ob’ektlari YUNESKO tomonidan madaniy, tarixiy, ilmiy yoki boshqa turdagi ahamiyatga ega boʻlganligi uchun belgilangan. Yodgorliklar „insoniyat uchun ajoyib qadriyat hisoblangan butun dunyo boʻylab madaniy va tabiiy merosni“ oʻz ichiga olgandir.

Butunjahon merosi emblemasi Butunjahon merosi konventsiyasi tomonidan himoyalangan va rasmiy Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan obʼyektlarni aniqlash uchun ishlatiladi.

Jahon merosi ob’ekti sifatida tanlash uchun geografik va tarixiy jihatdan alohida ahamiyatga ega boʻlgan noyob diqqatga sazovor joy boʻlishi kerak. Masalan, Jahon merosi ob’ektlari qadimiy xarobalar yoki tarixiy inshootlar, binolar, shaharlar, shuningdek, choʻllar, oʻrmonlar, orollar, koʻllar, yodgorliklar, togʻlar yoki choʻl hududlari boʻlishi mumkin. Butunjahon merosi ob’ekti insoniyatning ajoyib yutugʻini anglatishi va sayyoramizdagi intellektual tariximizning dalili boʻlishi mumkin yoki u ajoyib tabiiy goʻzal joy boʻlishi ham mumkin. 2021-yil iyul holatiga ko‘ra, 167 mamlakatda jami 1154 ta Jahon merosi ob’ektlari (897 ta madaniy, 218 ta tabiiy va 39 ta aralash ob’ektlar) mavjud. Tanlangan 58 ta hudud ichida Italiya roʻyxatdagi eng koʻp tarixiy joylarga ega mamlakatdir.

Qadimiy yodgorliklar avlodlar uchun amaliy muhofaza qilish niyatida roʻyhatga olinadi, aks holda ular odamlar yoki hayvonlarning kirishi, nazoratsiz yoki cheklanmagan kirish xavfi yoki mahalliy maʼmuriy beparvolik tahdidi ostida qolishi mumkin. Yodgorliklar YUNESKO tomonidan himoyalangan zonalar sifatida belgilangan. Butunjahon merosi obʼyektlari roʻyxati UNESCOning Butunjahon merosi qoʻmitasi tomonidan boshqariladigan, Bosh Assambleyasi tomonidan saylanadigan 21 „ishtirokchi-davlat“dan iborat xalqaro Jahon merosi dasturi tomonidan yuritiladi. Dastur insoniyatning umumiy madaniyati va merosi uchun ajoyib madaniy yoki tabiiy ahamiyatga ega joylarni saralaydi, nomlaydi va saqlaydi. Dastur 1972-yil 16-noyabrda YUNESKO Bosh konferensiyasi tomonidan „Jahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza qilish toʻgʻrisidagi konventsiya“ qabul qilinganidan boshlandi. Oʻsha kundan buyon 194 davlat konventsiyani ratifikatsiya qilgan. Bu dunyodagi eng keng eʼtirof etilgan xalqaro shartnomalardan biri va dunyodagi eng mashhur madaniy dasturdir.

Tarixi

Kelib chiqishi

Kaernarfon qal’asi Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan obyekt

1954-yilda Misr hukumati yangi Asvan baland toʻgʻonini qurishga qaror qildi, uning natijasida paydo boʻladigan suv ombori oxir-oqibat Nil vodiysining qadimgi Misr va qadimgi Nubiyaning madaniy boyliklarini oʻz ichiga olgan katta qismini suv ostida qoladi. 1959-yilda Misr va Sudan hukumatlari YuNESKOga yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan yodgorlik va obidalarni himoya qilish va qutqarishda yordam berishni soʻradi. 1960-yilda YuNESKO Bosh direktori Nubiya yodgorliklarini saqlab qolish uchun xalqaro kampaniya faoliyatini boshladi. Ushbu murojaat yuzlab joylarni qazish va qayd etish, minglab ob’ektlarni tiklash, shuningdek, bir nechta muhim ibodatxonalarni qutqarish va balandroq joyga koʻchirishdan iborat edi. Ulardan eng mashhurlari Abu Simbel va Fila ibodatxona majmualaridir. Loyiha 1980-yilda yakunlandi va muvaffaqiyatli deb topildi. Loyihaning muvaffaqiyatiga hissa qoʻshgan mamlakatlarga minnatdorchilik uchun Misr toʻrtta ibodatxonani sovgʻa qildi. Bular Dendur ibodatxonasi Nyu-Yorkdagi Metropolitan sanʼat muzeyiga, Debod ibodatxonasi Madriddagi Parque del Oestega, Taffe ibodatxonasi Leydendagi Rijksmuseum van Oudhedenga va Ellesiya ibodatxonasi Turindagi Egizio muzeyiga koʻchirildi.

Loyiha qiymati 80 million AQSH dollarini (2021-yilda 263,1 million dollarga ekvivalent) tashkil etgan boʻlib, uning taxminan 40 million dollari 50 ta davlatdan yigʻilgan. Loyihaning muvaffaqiyati Italiyadagi Venetsiya va uning lagunini, Pokistondagi Moxenjo-daro xarobalari va Indoneziyadagi Borobodur ibodatxonasi majmualarini saqlab qolish kabi boshqa himoya loyihalarining boshlanishiga sabab boʻldi. YUNESKO yodgorliklar va diqqatga sazovor joylar boʻyicha xalqaro kengash bilan birgalikda madaniy merosni muhofaza qilish boʻyicha konventsiya loyihasini ishlab chiqdi.

Konventsiya va uning yaratilishi

Toruń shahridagi Eski shaharda qurilishda YuNESKOning Butunjahon merosi plaketi

Jahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza qilish toʻgʻrisidagi konventsiya

Yaratilish sanasi	1972-yil 16-noyabr
Yaratilgan joy	Fransiya, Parij
Kuchga kirdi	1975-yil 17-dekabr
Holati	20 xil tajriba variyantlari mavjud
Ratifikator mamlakatlar	194 (BMTga aʼzo 190 davlat, shuningdek Kuk orollari, Muqaddas Taxt, Niue va Falastin)
Ishonchli vakillik	Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taʼlim, fan va madaniyat masalalari boʻyicha tashkiloti Bosh direktori
Asosiy tillar	arab, xitoy, ingliz, fransuz, ibroniy, portugal, rus, ispan

Butunjahon merosi qoʻmitasi ishiga rahbarlik qiluvchi konventsiya (imzolangan xalqaro shartnoma hujjati) yetti yillik davr mobaynida (1965 — 1972) ishlab chiqilgan. Qoʻshma Shtatlar yuqori madaniy yoki tabiiy ahamiyatga ega boʻlgan joylarni muhofaza qilish gʻoyasini ilgari surdi. 1965-yilda Oq uyda boʻlib oʻtgan konferentsiya „Butun dunyo fuqarolarining buguni va kelajagi uchun dunyoning ajoyib tabiiy va manzarali hududlari va tarixiy joylarini“ saqlab qolish uchun „Umumjahon merosi ishonchini“ yaratishga chaqirdi. Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi 1968-yilda shunga oʻxshash takliflarni ishlab chiqdi va ular 1972-yilda Stokgolmda boʻlib oʻtgan BMTning inson muhiti boʻyicha konferentsiyasiga taqdim etildi. Butunjahon merosi qoʻmitasiga koʻra, imzolagan davlatlar davriy maʼlumotlar hisobotini tayyorlashlari va taqdim etishlari shart, bunda qoʻmitaga har bir ishtirokchi davlatning Butunjahon merosi konventsiyasini amalga oshirishi haqida umumiy maʼlumot va Jahon merosi obʼyektlarining joriy holatining „lavhasi“ taqdim etiladi.

2015-yil 6-iyulda boʻlgan Jahon merosi qoʻmitasi yigʻilishi

YuNESKO tashabbusi bilan qabul qilingan konventsiya loyihasi asosida yakunda yagona matn barcha tomonlar tomonidan kelishib olindi va 1972-yil 16-noyabrda YUNESKO Bosh konferensiyasi tomonidan „Jahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza qilish toʻgʻrisidagi konventsiya“ qabul qilindi. Konventsiya 1975-yil 17-dekabrda kuchga kirdi. 2022-yil mart holatiga koʻra uni 194 ta davlat ratifikatsiya qilgan: 190 ta BMTga aʼzo davlatlar, 2 ta BMT kuzatuvchisi (Muqaddas Taxt va Falastin Davlati) va 2 ta davlat bilan erkin hamkorlikda. Yangi Zelandiya(Kuk orollari va Niue). Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo uchta davlat konventsiyani ratifikatsiya qilmagan: Lixtenshteyn, Nauru va Tuvalu

Maqsadlar va ijobiy natijalar

YUNESKO joylarni Jahon merosi roʻyxatiga kiritish orqali ularni kelajak avlodlarga oʻtkazishga yordam bermoqchi. Uning motivatsiyasi „yodgorlik— o‘tmishdan qolgan merosimiz, bugun biz yashayotgan narsa“ va madaniy va tabiiy meros „o‘zgarmas hayot va ilhom manbalari“dir. YUNESKOning Jahon merosiga oid missiyasi sakkizta kichik maqsaddan iborat. Bular qatoriga mamlakatlar va mahalliy aholining Jahon merosini saqlashga boʻlgan sadoqatini turli yoʻllar bilan ragʻbatlantirish, xavf ostida boʻlgan obʼyektlarga shoshilinch yordam koʻrsatish, texnik yordam va kasbiy tayyorgarlikni taklif qilish hamda ishtirokchi davlatlarning jamoatchilikni xabardor qilish faoliyatini qoʻllab-quvvatlash kiradi.

Jahon merosi ob’ekti sifatida roʻyxatga olinishi, uning atrof-muhitiga va ular oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarga ijobiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Roʻyxatga kiritilgan obʼyektlar xalqaro eʼtirof va huquqiy himoyaga ega boʻladi va maʼlum sharoitlarda uni saqlashni osonlashtirish uchun Jahon merosi jamgʻarmasidan mablagʻ olishi mumkin. YUNESKO oʻzining muvaffaqiyatlari qatorida quyidagi toʻrtta obʼyektning restavratsiya qilinishini qayd etadi: Kambodjadagi Angkor, Xorvatiyadagi Dubrovnikning eski shahri, Polshadagi Krakov yaqinidagi Wieliczka tuz koni va Tanzaniyadagi ongoro tabiat qoʻriqlash hududi Ngor. Bundan tashqari, yodgorlik atrofidagi mahalliy aholi sezilarli darajada ortgan turizm daromadidan foyda olishlari mumkin. Odamlar va tabiiy muhit oʻrtasida sezilarli oʻzaro taʼsirlar mavjud boʻlganda, ularni „madaniy landshaftlar“ deb eʼtirof etish mumkin.

Tanlash mezonlari

2004-yilgacha madaniy meros uchun oltita va tabiiy meros uchun toʻrtta mezon toʻplami mavjud edi. 2005-yilda YUNESKO ularni oʻzgartirdi va hozirda oʻnta mezondan iborat bitta toʻplam mavjud. Nomzod qilingan yodgorliklar „ajoyib universal qiymatga ega“ boʻlishi va oʻnta mezondan kamida bittasiga javob berishi kerak.

YUNESKOga qoʻshilish mezonlari boʻyicha rang kodlangan Jahon merosi ob’ektining xaritasi

Madaniy

• „Inson ijodiy dahosining durdona asarini namoyish etish“
• „Maʼlum vaqt oraligʻida yoki dunyoning madaniy hududida arxitektura yoki texnologiya, monumental sanʼat, shaharsozlik yoki landshaft dizaynidagi oʻzgarishlar boʻyicha insoniy qadriyatlarning muhim almashinuvini namoyish qilish“
• „Madaniy anʼanalar yoki tirik yoki yoʻq boʻlib ketgan tsivilizatsiya haqida noyob yoki hech boʻlmaganda istisno guvohlik berish“
• „Insoniyat tarixidagi muhim bosqich(lar)ni koʻrsatadigan bino, arxitektura yoki texnologik ansambl yoki landshaft turining ajoyib namunasi boʻlish“
• „Madaniyat (yoki madaniyatlar) vakili boʻlgan anʼanaviy odamlarning yashash joyi, erdan foydalanish yoki dengizdan foydalanishning ajoyib namunasi boʻlish yoki insonning atrof-muhit bilan oʻzaro taʼsiri, ayniqsa qaytarilmas oʻzgarishlar taʼsiri ostida zaiflashganda“
• „Hodisalar yoki tirik anʼanalar, gʻoyalar yoki eʼtiqodlar, buyuk umuminsoniy ahamiyatga ega boʻlgan badiiy va adabiy asarlar bilan bevosita yoki aniq bogʻliq boʻlish“

Duisburg, Aldenrade, Friedhof,

Tabiiy

• „Tabiiy hodisalarni yoki ajoyib tabiiy goʻzallik va estetik ahamiyatga ega joylarni oʻz ichiga olishi“
• „Yer tarixining asosiy bosqichlarini, shu jumladan hayot yozuvlarini, relef shakllarining rivojlanishidagi muhim davom etayotgan geologik jarayonlarni yoki muhim geomorfik yoki fiziografik xususiyatlarni aks ettiruvchi ajoyib misollar boʻlish“
• „Yer, chuchuk suv, qirgʻoq va dengiz ekotizimlari hamda oʻsimliklar va hayvonlar jamoalarining evolyutsiyasi va rivojlanishidagi muhim davom etayotgan ekologik va biologik jarayonlarni aks ettiruvchi ajoyib misollar boʻlish“
• „Biologik xilma-xillikni in-situ saqlash uchun eng muhim va muhim tabiiy yashash joylarini, shu jumladan fan yoki tabiatni muhofaza qilish nuqtai nazaridan ajoyib universal qiymatga ega boʻlgan yoʻqolib borayotgan turlarni oʻz ichiga olish“

Yana qarang

• UNESCO
• Jahon merosi
• Birlashgan millatlar tashkiloti