Vikipediya

Kurd millatichiligi

Kurd millatchiligi (kurdcha romiylashtirilgan),[1] — kurdlar millat ekanligini taʼkidlaydigan va turli millatchiliklarga (turk, arab, eron, iroq va suriya) qarshi suveren Kurdiston davlatini yaratish tarafdori boʻlgan millatchi siyosiy harakat .

Kurdiston bayrogʻi
Markaziy razvedka boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra kurdlar yashaydigan hududlar (1992)

Ilk kurd millatchiligining ildizlari Usmonli imperiyasida boʻlib, kurdlar muhim etnik guruh boʻlgan. Usmonli imperiyasining boʻlinishi bilan uning koʻpchilik kurdlar tashkil topgan hududlari yangi tashkil etilgan Turkiya, Iroq va Suriya davlatlari oʻrtasida boʻlinib, kurdlarni har bir davlatda muhim etnik ozchilikga aylantirdi. Kurd millatchi harakatlari uzoq vaqtdan beri Turkiya,Iroq va Suriyaning aksariyat arab davlatlari tomonidan bostirilib kelinmoqda, ularning barchasi potentsial mustaqil Kurdistondan qoʻrqishadi. Erondagi baʼzi kurdlar ham millatchilardir, garchi u yerda millatchilik Kurdistonning boshqa qismlariga qaraganda anʼanaviy ravishda zaifroq.[2][3]

1970-yillardan beri Iroq kurdlari Iroqning millatchi Baʼs partiyasi rejimlariga qarshi koʻproq muxtoriyat va hatto toʻgʻridan-toʻgʻri mustaqillikka erishish maqsadini koʻzlab kelishdi, ular esa shafqatsiz repressiyalar, jumladan, Anfal genotsidida 182 ming kurdni qirgʻin qilish bilan javob berishdi. Kurd qurolli guruhlari davlatning turk millatchiligiga qarshi kurashgan kurd-turk mojarosi 1984-yildan beri davom etmoqda. 1991-yilda Iroqdagi qoʻzgʻolonlardan soʻng NATO Iroq Kurdistonining katta qismini oʻz ichiga olgan Iroqning uchish taqiqlangan zonalarini joriy qildi, bu Iroq hukumati nazorati ostida boʻlmagan avtonomiya va oʻzini oʻzi boshqarishga yordam berdi. 2003-yilda Saddam Husayn hokimiyatdan agʻdarilgan Iroqqa bostirib kirishdan soʻng, oʻzini oʻzi boshqarishning katta oʻlchamiga ega boʻlgan, ammo toʻliq mustaqillikka erisha olmay qolgan Kurdiston mintaqaviy hukumati tashkil etildi. Suriya Kurd Demokratik Ittifoqi partiyasi Shimoliy va Sharqiy Suriya Muxtoriyat maʼmuriyatida taniqli, ammo kurd millatchiligi va Suriya hukumatining arab millatchi davlat mafkurasini rad etadi. Eron-PJAK mojarosi Eron kurdlari va Eron milliy davlati Eron oʻrtasida olib borilmoqda.

Kurd millatchiligi uzoq vaqtdan beri butun dunyo kurd diasporasi tomonidan qoʻllab-quvvatlangan va targʻib qilingan.[4]

Tarix

tahrir
 
Eski xaritada Kurdiston.

Urushdan vayronagarchiliklar, shuningdek, „rus, usmonli va ingliz [qoʻshinlari] tomonidan talon-toroj qilinishi va ekinlarni yoʻq qilish… hududda kuchli ocharchilikka sabab boʻldi“. Bunday ogʻir sharoitda oʻz xalqini taʼminlash uchun qishloq/qabila infratuzilmasini qayta qurish barcha qabila boshliqlarining asosiy diqqat markazida edi. Yirik millatchilik yoki siyosiy harakatlar ularning ongida birinchi oʻrinda emas edi; omon qolish asosiy zarurat edi.[5]

Kurd davlatining tashkil topishi uchun yagona imkoniyat bu yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasiga qarshi qoʻzgʻolon Sheyx Ubeydullah qoʻzgʻaloni edi, ammo bu qisqa umr koʻrdi, chunki qoʻzgʻolon strategik birlashgan emas edi.[6]

Kurd millatchilik kurashi birinchi marta 19-asr oxirida birlashgan harakat kurd davlatini barpo etishni talab qilgan paytda paydo boʻlgan. Qoʻzgʻolonlar vaqti-vaqti bilan sodir boʻldi, ammo 19-asrdagi Usmonli markazlashgan siyosati boshlanganidan oʻn yillar oʻtgach, kurd yer egasi va kuchli Shemdinan oilasining boshligʻi Shayx Ubeydullah boshchiligidagi qoʻzgʻolon bilan birinchi zamonaviy kurd millatchilik harakati paydo boʻldi. „1880-yilda Ubaydulloh kurdlar uchun siyosiy avtonomiya yoki toʻgʻridan-toʻgʻri mustaqillik va Turkiya yoki Fors hukumatlari aralashuvisiz Kurdiston davlatini tan olishni talab qildi.“[7] Qajar Fors va Usmonli imperiyasiga qarshi qoʻzgʻolon oxir-oqibat Usmonlilar tomonidan bostirildi va Ubeydullah boshqa taniqli shaxslar bilan birga Istanbulga surgun qilindi. Birinchi jahon urushi (1914-1918) va 1922-yil Usmonli imperiyasining tugashi ortidan paydo boʻlgan kurd millatchilik harakati asosan Turkiyaning asosiy oqimidagi oʻzgarishlarga, birinchi navbatda, radikal sekulyarizatsiyaga (qattiq musulmon kurdlar nafratlanardi), hokimiyatning markazlashuviga munosabat bildirdi. (mahalliy boshliqlar hokimiyati va kurd muxtoriyatiga tahdid solgan) va yangi Turkiya Respublikasida keng tarqalgan turk etnonatsionalizmi (bu kurdlarni chegaralash bilan tahdid).[8] Turklarga qarshi kurashayotgan Gʻarb davlatlari (ayniqsa, Buyuk Britaniya) kurdlarga kurdlar erkinligi uchun kafil boʻlishga vaʼda berdi va ular keyinchalik vaʼdasini buzdilar. Muayyan tashkilot Kurdistonni yuksaltirish jamiyati (Kurdiston Teali Cemiyeti) kurdlarning oʻziga xosligini shakllantirishda markaziy oʻrin tutgan. U Turkiyaning Ikkinchi Konstitutsiyaviy davridagi (1908-1920) siyosiy liberallashuv davridan foydalanib, kurd madaniyati va tiliga qaytadan qiziqishni etnik kelib chiqishiga asoslangan siyosiy millatchilik harakatiga aylantirdi.[8] Taxminan 20-asr boshlarida rus antropologlari kurdlarni oʻziga xos etnik millat sifatida taʼkidlashni ragʻbatlantirdilar va kurdlar jismoniy xususiyatlariga va kurd tiliga (hind tilining bir qismini tashkil etuvchi) asoslangan Yevropa irqi (Osiyo turklari bilan solishtirganda) ekanligini taxmin qilishdi).[9] Garchi bu tadqiqotchilar yashirin siyosiy maqsadlarga ega boʻlsalar ham (Usmonli imperiyasida norozilik ekish uchun), ularning topilmalari bugungi kunda ham koʻpchilik tomonidan qabul qilingan.

Usmonli imperiyasi

tahrir
 
Saladinning qahramonligi va yetakchiligi Usmonlilar imperiyasi davrida kurd millatchiligining kuchayishi uchun katta ilhom manbai boʻlgan.
 
Bekor qilingan Sevr shartnomasiga koʻra Usmonli Turkiyaning boʻlinishi janubi-sharqiy Anadoluda Kurdiston davlatini tuzishni talab qildi.
 
Mustaqil Kurdiston toʻgʻrisidagi Sevr shartnomasi qoidalari (1920-yil). Yashil hudud Kurdiston davlatining poytaxti Diyarbakir (Amed) bilan Kurdiston davlatini ifodalaydi.

Millet tizimida kurdlarning asosiy identifikatsiya shakli diniy edi, sunniy islom ierarxiyada eng yuqori oʻrinni egallagan (millet-i hakimiye).[10] Usmonli imperiyasi " Tanzimat " (1829-1879) deb nomlanuvchi modernizatsiya va markazlashtirish kampaniyasini boshlagan boʻlsa-da, kurd hududlari oʻz avtonomiyalarining koʻp qismini, qabila boshliqlari esa oʻz hokimiyatini saqlab qolishgan. Buyuk Porte „segmentli, agrar kurd jamiyatlari“ — ogʻa, shayx va qabila boshligʻining anʼanaviy hokimiyat tuzilmasini oʻzgartirishga unchalik urinmadi. Kurdlarning imperiya janubiy va sharqiy chekkalaridagi geografik joylashuvi va hududining togʻli relyefi, cheklangan transport va aloqa tizimiga qoʻshimcha ravishda, davlat agentlari kurd viloyatlariga kirish imkoniga ega boʻlmagan va norasmiy harakatlar qilishga majbur boʻlgan.Bu kurdlarning hokimiyati va muxtoriyatini mustahkamladi; masalan, Usmonli qozi va muftiylari kurdlarning aksariyat hududlarida diniy qonunlar ustidan yurisdiksiyaga ega emas edilar.[11] 1908-yilda Turk etnik oʻziga xosligining radikal shaklini daʼvo qilgan Yosh turklar hokimiyatga keladi va Usmonli uyushmalari va turkiy boʻlmagan maktablarni yopadi. Ular etnik ozchiliklar — kurdlar, lazlar va armanlarga qarshi siyosiy zulm va koʻchirish kampaniyasini boshladilar, ammo urush sharoitida ular etnik ozchiliklarga haddan tashqari qarshilik koʻrsata olmadilar.[12] Birinchi jahon urushi oxirida kurdlar oʻz ishlarini kurd tilida olib borish, oʻziga xos anʼanalarni nishonlash va oʻzlarini alohida etnik guruh sifatida tanishtirish uchun qonuniy huquqqa ega edilar.[13] 1920-yilda imzolangan Sevr shartnomasi mustaqil kurd va arman davlatini „taklif qildi“, biroq Turkiya Respublikasi tashkil etilgandan soʻng, bu kelishuvdan bosh tortgan turk etnonatsionalist hukumati tomonidan 1923-yil Lozanna shartnomasi imzolandi, unda kurdlar haqida hech qanday gap yoʻq edi. Bir paytlar siyosiy jihatdan birlashgan Usmonli Kurdistoni keyinchalik Iroq, Turkiya va Suriyadagi turli maʼmuriy va siyosiy tizimlarga boʻlingan edi.[14]

Parij tinchlik konferensiyasi va Sevr shartnomasi

tahrir

Birinchi kurd siyosiy partiyasi Kurdiston ichidan emas, balki kurd diasporasida paydo boʻlgan. Xoybun yoki kurdcha Xoybun (shuningdek, Kurd Ligasi deb ham ataladi) yoki „Mustaqillik“ deb nomlanuvchi tashkilot 1918-yilda Parijda bir guruh kurd ziyolilari tomonidan tashkil etilgan. Bu ziyolilar Birinchi jahon urushidan keyingi davrni yaqinda magʻlub boʻlgan Usmonli imperiyasi vayronalari ichidan kurd milliy davlatini qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan harakatni tashkil qilish uchun yetilgan davr deb hisoblashdi.[15]

Birinchi jahon urushi kataklizmidan keyin Parij tinchlik konferensiyasi yangi dunyo uchun imkoniyat yaratdi. AQSh prezidenti Vudro Vilson tomonidan ilgari surilgan optimizm va idealizm xalqaro tuzum va davlatlar birodarligi bilan mustahkam tinchlikka erishishga qaratilgan edi. Vilsonning Oʻn toʻrt bandining 12-bandidagi oʻz taqdirini oʻzi belgilash tamoyili Usmonli imperiyasining ozchilik aholisida ular tez orada mustaqil milliy davlat sifatida oʻz yoʻllarini tanlashlari mumkinligiga soxta ishonch uygʻotdi.[16]

Inglizlar Usmonli urush teatrini ular tasavvur qilganidan koʻra qiyinroq deb topdilar. Urush tugagach, inglizlar Usmonli imperiyasida qoʻshin konsentratsiyasini saqlab qolishda qiyinchilikka duch kelishdi. Urushning narxi juda katta edi va Britaniyadagi siyosatchilar va aholi qoʻshinlarning uyga qaytishini tezlashtirishga harakat qilishdi. Ittifoqchilarning Usmonli imperiyasini parchalash rejalarini amalga oshirish bir xil darajada qiyin edi, chunki imperiyaning turli xalqlari ular uchun qaror qabul qilish uchun begonalar yoki oʻzlarining eski hukmdorlarini qoldirmasdan, oʻzlarining kelajagini izlashdi.[13]

Urush paytida kurdlardan koʻra armanlarga koʻproq eʼtibor berildi. Bu, ehtimol, armanlar asosan nasroniy boʻlgani va shuning uchun Gʻarbga koʻproq moyil boʻlgani sabab edi. Kurdlar urushning dastlabki bosqichlarida Usmonli imperiyasi doirasida armanlarga qarshi sodir etilgan vahshiyliklarga sherik hisoblangan. Urushdan keyin Kurdistonga unchalik eʼtibor berilmagan. Usmonli ozchiliklarning har biri oʻz hududlarida oʻz xalqlarini boshqaradigan milliy davlatlarning Yevropa modeli boʻyicha Usmonli hududlarini qayta tartibga solish edi. Britaniya Tashqi ishlar vazirligining oʻsha davrdagi hujjatlari boʻlajak Armaniston davlatining aniqligini koʻrsatadi, ammo kurdlar va ossuriyaliklar kabi boshqa partiyalarni chetlab oʻtadi. Britaniya delegatsiyasining Yaqin Sharq siyosiy boʻlimi tomonidan Turkiya va Ittifoqdosh hukumatlar oʻrtasidagi tinchlik shartnomasi loyihasining eskizi va „Turkiyani Osiyoda joylashtirish taklifi“ xaritasida Armaniston uchun turli chegaralar tasvirlangan, ammo Kurdiston haqida hech qanday gap yoʻq.

AQSh prezidenti Vudro Vilson Armaniston davlati uchun chegaralar loyihasini ishlab chiqishga buyruq berdi. Urush tugashi va tinchlik konferensiyasigacha boʻlgan muhit shunday edi. Urushning dahshatlari baʼzi muzokarachilar va baʼzi davlat rahbarlarining ongida idealizmni oʻzining haddan tashqari koʻtarilishiga olib keldi, yerdagi voqelik esa ularning yangi dunyo haqidagi buyuk tasavvurlaridan keskin farq qilardi. Boshqa davlat arboblari, xususan Lloyd-Jorj va Klemenso, Uilson eʼtirof etgan xalqaro tinchlik va yarashuvdan koʻra imperiya manfaatlarini koʻzlagan edi.

Usmonlilar imperiyasining taslim boʻlishi va Birinchi jahon urushi tugaganidan soʻng, sobiq Usmonli yurisdiktsiyasi ostidagi yerlar, manbalar va odamlar uchun rejalar muhokama qilindi. Buyuk Britaniya va Fransiya Yaqin Sharq xaritasida oʻz chiziqlarini chizayotgan bir paytda, ular Armaniston va Kurdistonda mandat olishga taklif qilgan amerikaliklar bu yerda ishtirok etishdan bosh tortdilar. Tejirianning soʻzlariga koʻra, "1910-yillardagi „Amerika imperiyasi“ning Ispaniya-Amerika urushidan soʻng birinchi qoʻlga kiritilishidan soʻng va AQShning Birinchi jahon urushiga kirishiga sabab boʻlgan internatsionalizm, 1920-yillardagi izolyatsionizm eng keskin tarzda taʼkidlangan. AQSh Millatlar Ligasiga qoʻshilishdan bosh tortgani bilan. Xalqaro homiylikning yoʻqligi kurdlarni qiynab qoʻyadigan muammo edi.[2][17][18]

Tashqi ishlar vazirligining Siyosiy razvedka boshqarmasi Britaniya muzokarachilariga Parijdagi muzokaralarda qatnashishdan oldin Usmonli imperiyasining yerlari va xalqlarini chuqur oʻrganishni buyurdi. Ushbu hujjatda Armaniston fransuzlar va arablar oldidagi majburiyatlarga katta urgʻu berilgan. Kurdiston bilan bogʻliq vaziyatga "Shunday qilib, biz Kurdistonni uchta boʻlimga boʻlish tarafdorimiz, ularning eng katta ikkitasida oʻzimizga, fransuzlarga va arablarga maʼlum huquqlar taʼminlanadi, lekin kurdlar uchun hech qanday huquq yoʻq. " Tadqiqotda Kurdistonning strategik ahamiyati quyidagicha qayd etilgan:

Bu mamlakatdagi eng muhim kuch Mesopotamiyaga strategik yondashuvlarni boshqaradi va Mesopotamiyani sugʻorish asosan bogʻliq boʻlgan Dajlaning sharqiy boyliklarini suv bilan taʼminlaydi. Shuning uchun Kurdiston va Mesopotamiyadagi asosiy kuch bir xil boʻlishi kerak; Boshqacha qilib aytganda, Buyuk Britaniya boshqa har qanday tashqi kuchdan farqli oʻlaroq, Kurdistonda eksklyuziv mavqega ega boʻlishi kerak. Shu bilan birga, anneksiyaga qarshi argumentlar Mesopotamiyadan koʻra Kurdistonga nisbatan kuchliroqdir. Okrug (sic) qabilalar va shaharlarning mustaqil konfederatsiyasini tuzishi va Janobi Oliylari hukumati Mesopotamiyada oʻz zimmasiga olmoqchi boʻlgan hukumatni yuritish uchun bevosita javobgarlik boʻlgan maʼmuriy yordam oʻrtasida oraliq funksiyalarni oʻz zimmasiga olishi maqsadga muvofiqdir. va ular Arabiston yarim orolining mustaqil hukmdorlari misolida oʻzlarini cheklashni taklif qiladigan tashqi munosabatlarni nazorat qilish. Tepaliklarda Britaniya nazorati eng kam toʻgʻridan-toʻgʻri aralashuv bilan amalga oshirilishi kerak. Muhim neft konlari va boshqa tabiiy resurslar mavjud boʻlgan Mesopotamiya bilan chegaradosh pasttekisliklarda u Mesopotamiya naqshiga yaqinlashishi mumkin.[18]

Parij tinchlik konferensiyasidagi kurd vakili general Muhammad Sharif Posho edi. Yosh turklar inqilobi sulton Abdulhamid II ni taxtdan agʻdarib, Sharif poshoni oʻlimga hukm qilganidan soʻng, u Usmonlilar imperiyasidan qochib ketdi. Sharif posho urush boshida inglizlarga oʻz xizmatlarini taklif qilgan edi, biroq uning taklifi rad etildi, chunki inglizlar ularning Kurdistondagi operatsiyalari bilan shugʻullanishlarini kutmaganlar. Urush yillarini Monte-Karloda boshqa fursat kutib oʻtkazdi. Sharif posho inglizlardan hafsalasi pir boʻlganiga qaramay, urush tugashiga yaqin inglizlar bilan aloqani tikladi. 1918-yilda u Mesopotamiyadagi Britaniya qoʻshinlari boshligʻi ser Persi Koks bilan muxtor Kurdiston ustidan Britaniya himoyasini oʻrnatish masalasini muhokama qilish uchun muloqot qila boshladi. U Mesopotamiyada va boshqa joylarda shunga oʻxshash tartiblarni talab qilib, mandat tizimiga oʻxshash narsani tasvirlab berdi. U, shuningdek, kurdlar va armanlar oʻrtasidagi munosabatlarni yarashtirishga qaratilgan Britaniya homiylik qoʻmitasi uchun bahslashdi. Kurd millatchi tashkilotlari Sharif Poshoni strategik qarashlari va Britaniya hukumati ichidagi yuqori darajadagi aloqalari tufayli Parij tinchlik konferensiyasida oʻz vakili sifatida koʻrsatdi.[13]

Parijda Sharif Posho kurdlarning hududga daʼvolarini ehtiyotkorlik bilan bayon qildi va kurdlarning mustaqilligi uchun argument yaratdi. Uning daʼvolari kurdlar ustunlik qiladigan hududlarga asoslangan edi. U Usmonli yerlaridan tashqari Fors imperiyasining kurd hududlarini ham oʻz ichiga olgan. Uning Fors kurd yerlarini qoʻshib qoʻyishi shunchaki kurdlar katta hududni egallagan katta xalq ekanligini va shu tariqa Kurdistonni tez-tez qiynayotgan tashqi aralashuvdan xoli vatanga loyiqligini koʻrsatish uchun edi.

Kurdlar, armanlar va ossuriyaliklar vakili boʻlgan delegatlar hudud va mustaqillikka daʼvo qilishdi. Armanistonning bosh delegati Bughos Nubar Britaniya delegatsiyasining ser Lui Malletga ittifoqchilar „Armanistonni oʻz taqdiriga tashlab ketayotganidan“ qoʻrqishini taʼkidladi. U Fransiyaning Armanistondagi ambitsiyalaridan xavotirda edi va Britaniya va AQShdan Armaniston mustaqilligini tan olishga intildi.

Sharif Posho va Bugʻos Nubar bir-birlarining mustaqillik yoʻlidagi tashabbuslarini qoʻllab-quvvatlashga rozi boʻlishdi, hatto hududning xususiyatlari boʻyicha kelishmovchiliklar boʻlsa ham. Ikkalasi bir-biriga oʻxshash daʼvolarni ilgari surdilar va bir-birlarining talablarini tanqid qilishdi, ammo sxema ishladi. Muzokarachilar kurdlar ham, armanlar ham yangi Yaqin Sharqda vatanlarga loyiq ekanligiga ishonch hosil qilishdi va Sevr shartnomasida davlatchilik va oʻz taqdirini oʻzi belgilash qoidalarini taqdim etdilar.

Turkiyadagi kurdlar

tahrir

Turklar uchun Sevr shartnomasi. Bu yangi shartnomada kurdlar yoki Kurdiston haqida hech qanday toʻgʻridan-toʻgʻri aytilmagan;Usmonli Kurdistoni Turkiya va janubdagi ikki arab davlati, Iroq va Suriya oʻrtasida boʻlingan, ular mos ravishda Britaniya va Fransiya mandati ostida edi. Keyingi boʻlimlar Turkiya va Iroqda ikki davlat oʻrtasida hududlar boʻlinganidan keyin kurdlarning faoliyatiga qisqacha qarashdir.

1982-yildagi Turkiya Konstitutsiyasining 57-moddasida „Turkiya Respublikasining milliy birligi va hududiy yaxlitligiga zarar yetkazuvchi har qanday faoliyat“ni qonundan tashqari qonunlar ijrosi bilan kurdlarning fuqarolik huquqlari tenglikni kafolatlovchi Konstitutsiya doirasida ularni tan olmasdan cheklanishi mumkin. alohida guruh sifatida.[19] Teng fuqarolik huquqlari Turkiyaning 1920-yilgi Muvaqqat Konstitutsiyasida mustahkamlangan. 8-moddada taʼkidlanishicha, mamlakat ham turklar, ham kurdlardan iborat, ammo qonunga koʻra ular oddiy fuqarolar sifatida koʻriladi.[20] Biroq, 1923-yilda Turkiya Respublikasining tashkil topishi kurdlar uchun fuqarolik huquqlarining qisqarishi davom etayotgan davrning boshlanishi edi. Bir yildan soʻng xalifalik, shuningdek, kurd kimligining barcha ommaviy ifodalari va institutlari bekor qilindi. Kurd madrasalari, gazetalari, diniy birodarlik tashkilotlari va uyushmalari yopildi.[21]

Ilk respublika hukumatining kurdlarning fuqarolik huquqlariga boʻlgan munosabatiga misol keltirish uchun xalq qoʻzgʻolonlaridan soʻng 1850-sonli qonun joriy etilgan boʻlib, qoʻzgʻolon paytida kurdlarni oʻldirgan tinch aholi va harbiy xizmatchilarga qonuniy sanktsiyalar berilgan.

Kurd hududlarida harbiy holat joriy etildi va kurd tili, kiyimi, folklori va nomlaridan foydalanish taqiqlandi. Aynan shu davom etgan repressiya 1960—1970-yillarda kurd millatchiligining qayta paydo boʻlishiga olib keldi.[22] Bu davrda harakatning asosiy maqsadi Turkiya hukumati bilan boʻlgan noroziliklarini qonuniy yoʻllar orqali hal etish edi. Bu urinishlar qattiq bostirildi.[22]

 
Kurdparast HDP tarafdorlari Istanbulda saylov natijalarini nishonlashmoqda, 8-iyun, 2015-yil

Fuqarolik huquqlari 1961-yilgi Turkiya Konstitutsiyasi bilan vaqtincha yaxshilandi, bu esa kurdlar uchun soʻz, matbuot va uyushmalar erkinligini taʼminladi. 1964-yilda qabul qilingan „Siyosiy partiyalar toʻgʻrisida“gi qonun kurd siyosiy partiyalarini va Turkiyada turli tillar va irqlarning mavjudligini tan olishni jinoyat deb hisobladi. 1972-yilgi Uyushma toʻgʻrisidagi qonun birlashma va siyosiy tashkilot huquqlarini yanada chekladi.

1960 va 1970-yillar davomida kurdlarning shikoyatlarini koʻrib chiqmaslik muqobil yechim yoʻllariga olib keldi.[22] 1984-yilda Kurdiston ishchilar partiyasi (PKK) Turkiya Respublikasiga qarshi partizan qoʻzgʻoloni boshladi. PKK qoʻzgʻoloni 1999-yilda davom etgan otashkesimga qadar shiddatli isyon boʻlib davom etdi. Bu davr mobaynida koʻplab ijtimoiy va siyosiy oʻzgarishlarga qoʻshimcha ravishda sezilarli hayot yoʻqotildi.[23]

1991-yilda 2932-sonli qonun bekor qilindi va kurd tiliga norasmiy nutq va musiqa uchun ruxsat berildi, lekin siyosiy yoki taʼlim maqsadlarida yoki ommaviy axborot vositalarida emas.[24] Oʻsha yili terrorizmni „Respublika xususiyatlarini oʻzgartirishga qaratilgan har qanday harakat“ deb taʼriflaydigan yangi „ Terrorga qarshi kurash“ qonuni qabul qilindi.[25] 2004-yilda kurd tilidagi eshittirishlarga ruxsat beruvchi qonunlar yanada liberallashtirildi va boshqa cheklovlar, jumladan, chaqaloqlarga kurdcha ism qoʻyish ham olib tashlandi.[26]

Iroqdagi kurdlar

tahrir
 
Iroq kurd fuqarolar urushidan keyin KDP va PUK Kurdistonning hududlarini nazorat qilgan.

Birinchi jahon urushidan keyin Britaniya mandati

tahrir

Birinchi jahon urushidan keyin Iroq Britaniya mandati ostiga oʻtdi. Koʻpgina kurdlar mustaqil kurd davlatini barpo etishga urinib koʻrdilar, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Kurdiston Qirolligini eʼlon qildilar. Noroziliklarning oldini olish uchun inglizlar shimoliy kurd mintaqasiga katta avtonomiyalar berdi va ularning millatchilik daʼvolarini tan oldi. Ular hatto 1921-yilgi Iroqning Muvaqqat Konstitutsiyasida kurdlarning etnik oʻziga xosligini institutsionalizatsiya qilishga urinib koʻrdilar, unda Iroq teng huquqli ikki etnik guruh, arablar va kurdlardan tashkil topgan va kurd tilining arab tili bilan teng huquqiy maqomi mustahkamlangan. Mandat hukumati mamlakatni ikkita alohida mintaqaga, maʼmuriy siyosat va amaliyotga koʻra bir arab, bir kurd hududiga ajratdi.[27] Iroqdagi kurdlarga nisbatan ikkita siyosat paydo boʻldi: biri qabilaviy boʻlmagan shahar aholisi uchun va ikkinchisi shahar migratsiyasini toʻxtatish uchun qishloq qabila aholisi uchun. Hukumat qishloq kurdlari uchun imtiyozlarni institutsionalizatsiya qildi — qabilalar maxsus huquqiy yurisdiktsiyaga, soliq imtiyozlariga va parlamentdagi norasmiy kafolatlangan oʻrinlarga ega edi. Bundan tashqari, ular zamonaviy davlatning ikkita eng kuchli tomonlaridan ozod qilindi; ularning oʻz maktablari bor edi va milliy sudlar yurisdiktsiyasidan tashqarida edi. Bu imtiyozli mavqe 1950-yillargacha davom etdi.[27] Kurdlarning huquqlari 1932-yilda Mahalliy tillar toʻgʻrisidagi qonun bilan yanada mustahkamlandi , Millatlar Ligasining sharti (shubhasiz, Britaniya taʼsiri ostida) Iroq qoʻshilish uchun kurdlarni konstitutsiyaviy himoya qilishini taʼminlashi kerak edi.[28] Siyosiy huquqlar urushlararo yillarda juda ochiq edi, chunki Britaniyaning ichki aralashuvi davom etdi va bir qator zaif hukumat har qanday harakatning milliy siyosatda hukmronlik qilishiga toʻsqinlik qildi, rasmiy istisno fuqaroligini yaratishga toʻsqinlik qildi. Biroq, keyinchalik markaziy hukumatlarning davlat qurish strategiyasi Iroqning sunniy arabistlar hukmronlik qilgan hukumati bilan birligi (al-vadha al-iroqiya) tuygʻusiga asoslangan milliy oʻziga xoslikning dunyoviy kontseptsiyasiga asoslangan edi.[27] Ushbu yangi doirada, arab boʻlmaganlar sifatida, kurdlar maqomida istalmagan oʻzgarishlarga duch kelishadi.[27]

Ikkinchi jahon urushidan keyin

tahrir

1950, 1960 va 1970-yillar namunasini koʻrsatdi. Yangi arab yetakchisi kurdlarni Iroqdagi oʻziga xos va teng siyosiy huquqlarga ega etnik guruh sifatida eʼtiqod qiladi. Masalan, 1960-yilgi Konstitutsiyada „Kurdlar va arablar bu xalqning sheriklaridir. Konstitutsiya Iroq respublikasi doirasida ularning huquqlarini kafolatlaydi“. Oʻz hokimiyatini mustahkamlashda muvaffaqiyat qozongandan soʻng, ular kurdlarning siyosiy huquqlarini bostirish, kurd hududlarini harbiylashtirish, millatchi siyosiy partiyalarni taqiqlash, kurd qishloqlarini vayron qilish va majburan koʻchirishni (ayniqsa, neftga boy hududlarda) majburlashdi.[29] Natijada, 1961-yil oxiridan boshlab Iroq Kurdistonida deyarli doimiy nizolar boʻldi.[28] Iroq hukumati va kurd rahbarlari 1970-yilgi Tinchlik shartnomasini imzolaganlarida katta oʻzgarishlar yuz berdi. U kurdlarning oʻz-oʻzini boshqarishini, Iroqning ikki millatli xarakterini tan olishni, markaziy hukumatda siyosiy vakillikni, keng rasmiy til huquqlarini, uyushmalar va tashkilot erkinligini va kurd aholisiga fuqarolik huquqlarini toʻliq tiklashga qaratilgan bir qator boshqa imtiyozlarni vaʼda qildi. .[30] U toʻrt yil ichida kuchga kirishi kerak edi.

Koʻrfaz urushidan keyin

tahrir
 
Erbilda mustaqillik tarafdorlari mitingi, Iroq Kurdistoni, 22-sentabr, 2017-yil

Koʻrfaz urushidan soʻng Shimoliy Iroqda BMT ostida AQSh havo kuchlari va Britaniya qirollik havo kuchlari havodan himoyalangan avtonom „xavfsiz boshpana“ tashkil etildi. Demokratik yoʻl bilan saylangan Kurdiston mintaqasida fuqarolar ilgari hech qachon foydalanilmagan fuqarolik huquqlariga ega boʻlishdi. Talabalar uyushmalari, nodavlat notijorat tashkilotlari va ayollar tashkilotlari yangi fuqarolik jamiyatida kuch sifatida paydo boʻldi va mintaqadagi oʻz etnik, diniy va tilli ozchiliklarga, masalan, Iroq turkmanlariga nisbatan bagʻrikenglikni mustahkamladi. 2003-yilda Iroqqa bostirib kirishi va Saddam Husayn qulaganidan beri kurd aholisi Iroqqa qaytib kelib, ozchilikning kuchli huquqlari va kamsitishlarga qarshi kafolatlarga ega federal, etnik jihatdan qamrab oluvchi modelga asoslangan avtonomiya va fuqarolik vaʼdalari bilan qaytdi.[31] 2005- yilda Kurdiston mintaqasi mustaqillik referendumida 98,98 foiz ovoz berganidan soʻng, 2005 -yilda qabul qilingan Iroqning yangi Konstitutsiyasi Kurdiston mintaqasiga hukumat muxtoriyatini beradi, kurd tilini arab tili bilan bir qatorda rasmiy til sifatida oʻrnatadi, kurd xalqining milliy huquqlarini tan oladi va fuqarolarning irqi va dinidan qatʼiy nazar tengligini vaʼda qiladi. Kurd harbiylari Iroqdagi fuqarolar urushi (2014-2017) davrida IShIDni magʻlub etishga yordam berdi va Kirkuk va uning atrofidagi neft konlarini oʻz ichiga olgan hududlarni qoʻlga kiritdi. 2017-yilgi Kurdiston viloyatining mustaqillik referendumi 25-sentyabr kuni boʻlib oʻtdi, unda 92,73 % mustaqillik uchun ovoz bergan. Bu Iroq hukumati Kerkuk va uning atrofidagi hududlar ustidan nazoratni qaytarib olgan va KRHni referendumni bekor qilishga majbur qilgan harbiy operatsiyaga sabab boʻldi.

Zamonaviy tarix

tahrir

Kurdlar Iroqning ozchilik xalqini ifodalaydi, tili, madaniyati va oʻziga xosligi arablardan ajralib turadi. Oʻtgan asrning koʻp qismida bu anʼanalar chetga surildi va kurdlarning manfaatlari chetga surildi.

Saddam davrida kurdlar yashaydigan hududlarni qasddan taʼqib qilish va " arablashtirish " jarayoni boʻlib, 1980-yillarning oxirlarida minglab qishloqlarni vayron qilgan va juda koʻp tinch aholini oʻldirgan Anfal kampaniyasi bilan yakunlandi. 1988-yil mart oyida Xalabjaga kimyoviy qurol hujumi natijasida bir kunda 5000 ga yaqin odam halok boʻldi.

Soʻnggi yillarda IShID tahdidi va jasur kurd peshmerga askarlarining islomiy ekstremistlarga qarshi koalitsiyaga yordam berishda, xususan, yazidiylar va ossuriyaliklar kabi boshqa ozchiliklarning genotsidining oldini olishda quruqlikdagi operatsiyalarda juda muhim rol oʻynadi.[32]

1974-yilda Kurdiston hududida kuchsizroq boʻlgan avtonomiya qonuni amalda fuqarolik himoyasi ancha zaiflashgan holda amalga oshirildi va tez orada mojaro qayta boshlandi. 1980-yillar, ayniqsa Eron-Iroq urushi davrida, Iroqdagi kurdlarning huquqlari uchun juda past nuqta edi. Taxminan 500 000 tinch kurd fuqarosi Iroqning janubiy va sharqiy qismidagi hibs lagerlariga yuborildi va Iroq qurolli kuchlari jang maydoni va yaqinidagi qishloq va qishloqlarni vayron qildi. Aynan shu vaqt ichida Iroq harbiylari kurd shaharchalarida kimyoviy qurol ishlatgan.[33]

Suriyadagi kurdlar

tahrir

Koʻpgina kurdlar Suriyaning shimoliy va shimoli-sharqidagi kurdlar koʻp boʻlgan hududlarni Gʻarbiy Kurdiston ( kurdcha: Rojavaye Kurdistane) deb hisoblashadi va Suriya ichida siyosiy avtonomiya (Iroqdagi Iroq Kurdistoniga oʻxshash) yoki mustaqil Kurdistonning bir qismi sifatida toʻliq mustaqillikka intilishadi.[34][35]

 
Millatchi Kurd Milliy Kengashi tarafdorlari Shimoliy va Sharqiy Suriya avtonom maʼmuriyatining taʼlim siyosatiga qarshi namoyishda, Qamishli, 2015-yil noyabr

Muvaffaqiyatsiz Shayx Said qoʻzgʻolonidan soʻng, minglab shimoliy kurdlar oʻz uylarini tark etib, Suriyaning Fransiya mandatidagi Gʻarbiy Kurdistondagi suriyalik kurdlar orasida yashashdi.[36] Mandat ostida kurdlar va boshqa ozchiliklar sunniy arab koʻpchilik uchun rad etilgan imtiyozlarga ega edi. Fransiya hukumati ozchiliklarning mustaqillik harakatlariga koʻmaklashdi, shuningdek, " boʻlin va hukmronlik " strategiyasining bir qismi sifatida mahalliy militsiyalarga ozchiliklarni yollash va oʻqitishga yordam berdi.[37] Kurdlarning fuqarolik huquqlarini repressiya qilish 1946-yilda Suriya Arab Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin boshlangan. Bu 1958-yilda Suriya va Misrning Birlashgan Arab Respublikasi sifatida qisqa muddatli birlashishi bilan kuchaydi, qisman kurdlarning demokratiya, etnik guruh sifatida tan olinishi va davlat politsiyasi va harbiy akademiyalari kurdlar uchun yopilganligi haqidagi shikoyatlariga javoban. .[37] 120 000 kurd (Suriya kurdlari aholisining 40 %) 1962-yilgi aholini roʻyxatga olishda hukumat ularni aslida turklar va iroqliklar mamlakatda noqonuniy yashayotganini daʼvo qilganda fuqaroligidan mahrum qilingan.[38] Oʻz fuqaroligidan mahrum boʻlgan bu endi fuqaroligi yoʻq kurdlar hali ham harbiy xizmatga chaqirish orqali oʻz majburiyatlarini bajarishdi. Kurd tili va madaniy ifodalari taqiqlandi. 1962-yilda Suriya hukumati kurd aholisini 350 kishidan majburan quvib chiqarishni maqsad qilgan oʻzining " Arab belbogʻi " rejasini (keyinchalik „namunaviy davlat fermalarini tashkil etish rejasi“ deb nomlandi) eʼlon qildi. km uzunligi, 10 dan 15 gacha km chuqurlikda Suriyaning shimoli-sharqiy chegarasi boʻylab er uchastkasini ajratib, ularni arab koʻchmanchilari bilan almashtirdi va bu qisman amalga oshirildi.[38] 1963-yildan keyin yangi Baʼs rejimi ostida siyosatda hech qanday oʻzgarish boʻlmadi. U 1971-yilgacha asosan kurdlar foyda koʻradigan arab dehqonlari uchun foydali boʻlgan yer islohoti dasturini amalga oshirishdan bosh tortdi[39] 1970-yillardan boshlab kurdlarga nisbatan rasmiy munosabat yumshab bordi, biroq 1980-yillarning oxirlarida suriyalik kurdlarga Suriya fuqaroligi maqomini, xususan, pasport kabi milliy shaxsni tasdiqlovchi hujjatlardan voz kechish keng tarqalgan inkor etildi.[40]

Suriyadagi fuqarolar urushi boshlanganidan beri Suriya hukumat kuchlari kurdlar yashovchi koʻplab hududlarni tark etib, kurdlar hokimiyat boʻshligʻini toʻldirishga va bu hududlarni avtonom tarzda boshqarishga majbur boʻldi.[41] Shimoliy va Sharqiy Suriya avtonom maʼmuriyati (AANES) dastlab asosan kurdlar yashaydigan hududlarda joylashgan boʻlsa-da, janubdagi Arabistonning katta qismini qamrab oldi. AANES millatchilikni rad etib, Suriyani federallashtirishga intiladi. Suriyadagi eng nufuzli kurd millatchi guruhi Iroq Kurdistonidagi Kurdiston Demokratik partiyasiga aloqador Kurd Milliy Kengashidir .

Erondagi kurdlar

tahrir

Turklar va arablarga nisbatan kurd va fors tili va madaniyati oʻrtasidagi oʻxshashlik, koʻpchilikni tashkil etuvchi forslar va kurdlar kabi etnik ozchiliklar oʻrtasidagi teng aholi muvozanati Eron kurdlari uchun birmuncha boshqacha fuqarolik tajribasiga olib keldi, chunki ularning aksariyati avtonomiyaga intilishadi. mustaqillikdan koʻra.[42]

Qojar imperiyasi ostida

tahrir

Eron guruhining identifikatsiyasi va ijtimoiy tartibi Islom bilan, xususan, hukmron mazhab boʻlgan shia islomi bilan diniy identifikatsiyaga asoslangan edi. Kurdlarning aksariyati sunniy boʻlsa-da, Eronda ular taxminan teng ravishda sunniylar, shialar va soʻfiylar kabi shialarga boʻlingan guruhlarga boʻlingan. Etnik kelib chiqishi ustida din bilan shugʻullanganligi sababli, amalda kurdlarga koʻpchilikning bir qismi sifatida munosabatda boʻlishdi va keng fuqarolik huquqlaridan foydalanishdi. Usmonli imperiyasidan farqli oʻlaroq, bu ijtimoiy tartib imperatorlik tizimi tanazzulga uchragan va zamonaviy Eron oʻziga xosligi 19-asr oxirida kurdlar manfaati uchun islohot harakati tomonidan shakllantirilganda saqlanib qoldi.

Bu tuzum davrida sunniy va shia kurdlari musulmonlar sifatida imtiyozli mavqega ega edilar. Boshqa ozchiliklardan farqli oʻlaroq, nasroniy armanlar, yahudiylar, zardushtiylar va boshqalardan farqli oʻlaroq, ular oziq- ovqat ishlab chiqarishda ishlash va toj yerlarini sotib olish huquqiga ega edilar. Shuningdek, ular musulmonlarga maʼqul keladigan tuyal yer egalik tizimidan ham foydalandilar. Bu ustunlik kurdlarga oziq-ovqat ishlab chiqarish va yer ustidan kuchli nazorat oʻrnatish imkonini berdi.[43] Hukumat lavozimlarini egallashda etnik cheklovlarning sezilarli darajada yoʻqligi kurd qabilalari rahbarlari va zodagonlariga mansab sotib olish va Eron siyosatida kuchli kurd ishtirokini oʻrnatish imkonini berdi. Qajarlar ichki xavfsizlik kafolatlari evaziga koʻplab qabila boshliqlarini hukumat lavozimlariga tayinlaganlari uchun bu siyosiy ishtirok kuchaydi.[44] Ushbu tizim doirasida koʻplab kurdlar taniqli harbiy, siyosiy va diplomatik mavqega erishdilar.[45] 19-asr va 20-yillarning boshlarida Eronda istisno tariqasida millatchilik islohot harakati radikal, istisno qiluvchi, etnikga asoslangan milliy tushunchani rivojlantirmadi, balki oʻzini etnik jihatdan fors deb belgilamagan eronlik oʻziga xoslikni rivojlantirdi.[16]

Konstitutsiyaviy monarxiya

tahrir

Mavjud foydali ijtimoiy asos 1925-yilda Rizo Shoh tomonidan konstitutsiyaviy monarxiya oʻrnatilishi bilan oʻzgardi. Boshqa davlatlar singari, u dunyoviy, etnik fors eronlik oʻziga xosligiga asoslangan eksklyuziv milliylikni yaratish va etnik ozchiliklarning madaniy ifodalarini va teng maqomlarini bostirish orqali davlat qurishga harakat qildi. Bu ozchiliklar, jumladan kurdlar fors madaniyatini qabul qilishga majburlangan va koʻplari kurd tilida gaplashgani uchun hibsga olingan.[46] Biroq kurdlar forslar bilan madaniy oʻxshashligi va arab boʻlmagan etnikligi sababli rasmiy davlat etnik millatchilikda alohida mavqega ega edi. Shuningdek, Majlisda (parlamentda) oʻrinlar taqsimoti etnik emas, dinga asoslangan edi, kurdlar armanlar va yahudiylar kabi musulmon boʻlmagan ozchiliklarga qaraganda koʻproq siyosiy hokimiyatga ega edi.[47] Shtatning harbiy xizmatga chaqirish va markazlashtirilgan taʼlim tizimi shahar kurdlari aholisini birlashtirishga xizmat qilgan, ammo koʻpchilik qishloqda qolgan.[48] Ikkinchi jahon urushidan soʻng, Sovet qoʻshinlari kurd hududlarini (ular Mahabad respublikasi sifatida avtonom kurd hukumatini ragʻbatlantirgan) olib chiqib ketganidan soʻng, Shoh baʼzi kurd siyosiy partiyalarini taqiqladi, madaniy oʻzlikni ifodalash ochiq siyosiy partiyalar tizimini tugatdi va ferman tomonidan boshqarildi.[49] 1958-yilda kurd madaniy tashkilotlari va talabalar uyushmalari faoliyatiga ruxsat bergan, ammo siyosiy partiyalarni hali ham cheklangan darajada erkinlashtirish amalga oshirildi.[50] Boshqa mamlakatlardan farqli oʻlaroq, kurdlar madaniy va tarixiy maʼlumotlarni oʻz tillarida nashr etishda erkin edi.[51] Biroq, gʻarb dunyosining katta sarmoyasi va harbiy yordami bilan 1950—1960-yillarda Eron koʻplab fuqarolik huquqlarini siqib chiqaradigan politsiya davlatiga aylandi.[52]

Inqilobdan keyingi Eron

tahrir

Eron inqilobidan soʻng, baʼzi kurd guruhlari (asosan Eron Kurdistoni Demokratik partiyasi) Oyatulloh Humayniy hukumatiga qarshi Eronning soʻl va kommunistik guruhlari bilan ittifoq tuzdilar. 1979-yilda kurdlarning muxtoriyat uchun qoʻzgʻoloni Tehron tomonidan zoʻrlik bilan bostirildi, buning natijasida minglab kurd isyonchilari va tinch aholi halok boʻldi.

Yangi teokratik hukumat juda konservativ shia islomiga asoslangan millatchilikning yangi istisno kontseptsiyasini ishlab chiqdi. Xomeyni hokimiyatni mustahkamlagandan soʻng u sunniy kurdlarni hukumat idorasidan haydab chiqardi, soʻz erkinligini chekladi va Iroq bilan urushning bir qismi sifatida kurd hududlarini harbiylashtirdi.[53] Boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda, kurdlarga hali ham cheklangan nashrlarga ruxsat berilgan, bayramlarni nishonlash, anʼanaviy kiyim kiyish va kurd tilidan foydalanish (taʼlim tilidan tashqari). 1997-yilda sezilarli yaxshilanishlar amalga oshirildi, buning natijasida hukumat ommaviy axborot vositalarida kurd tilining koʻp boʻlishiga ruxsat berdi, garchi bu nashrlarning baʼzilari keyinchalik cheklangan edi.[54]

Kurd aholisi

tahrir

Kurdlar soni boʻyicha aniq raqamlarni aniqlash bir qancha sabablarga koʻra qiyin: mintaqadagi baʼzi davlatlar oʻz aholini roʻyxatga olishda kurd aholisini ajratib koʻrsatishmaydi; raqobatlashuvchi siyosiy rejalar kurd aholisi sonini koʻpaytirish yoki minimallashtirishga intiladi; turli xil hisoblash usullari zazalar kabi guruhlarni oʻz ichiga olishi yoki istisno qilishi mumkin; Iroq ham, Suriya ham oxirgi yillarda urush va fuqarolar tartibsizliklaridan aziyat chekdi; kurd jamoalari orasida aholi sonining yuqori oʻsishi raqamlarning tezda eskirganligini anglatadi.

Quyidagi raqamlar mustaqil manbalardan olingan eng soʻnggi taxminlardir.

  • Turkiya: 2010-yilda oʻtkazilgan tadqiqot 13,26 aholini koʻrsatdi Turkiyada yashovchi million kurdlar, umumiy aholining 18,3 % 72,553 million.[55]
  • Eron: Taxminan 6,7-8,2 Eronda million kurd istiqomat qiladi.[56][57][58]
  • Iroq: 6-7 Iroqda million kurd yashaydi. 
  • Suriya: 1-2 Suriyada million kurd yashaydi. 

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Hama. „کوردایەتی؛ هاوکاریی نێوان کوردەکان و نەخوێندنەوەی سنوورەکان لە سەردەمی جەنگ و هێدمەکاندا“. Qaraldi: 2019-yil 18-dekabr.
  2. ↑ 2,0 2,1 „Iranian Kurds march in support of independence vote in northern Iraq“ (en). Reuters (2017-yil 26-sentyabr).
  3. ↑ „VIDEO: Iranian Kurds celebrate independence referendum“ (en). Kurdistan24.
  4. ↑ Curtis, Andy. Nationalism in the Diaspora: a study of the Kurdish movement.
  5. ↑ The Armenians were able to gain their own state. USA: Chaliand, 1930. 
  6. ↑ Sheikh, Ubeydullah. The prospects for an independent Kurdish state. 
  7. ↑ Ozoglu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries. Feb 2004. ISBN 978-0-7914-5993-5. Pg 75.
  8. ↑ 8,0 8,1 Natali, Denise (2004). „Ottoman Kurds and emergent Kurdish nationalism“. Critique: Critical Middle Eastern Studies. 13-jild, № 3. 383–387-bet. doi:10.1080/1066992042000300701.
  9. ↑ Laçiner, Bal; Bal, Ihsan. „The Ideological And Historical Roots Of Kurdist Movements In Turkey: Ethnicity Demography, Politics“. Nationalism and Ethnic Politics. 10-jild, № 3. 473–504-bet. doi:10.1080/13537110490518282. 2007-10-11da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2007-10-19.
  10. ↑ Natali 2005, s. 2
  11. ↑ Natali 2005, s. 6
  12. ↑ Natali 2005, s. 9
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Natali 2005, s. 14
  14. ↑ Natali 2005, s. 26
  15. ↑ "Kurdistan". Dictionary.com. http://dictionary.reference.com/browse/Kurdistan. Qaraldi: 2007-10-21. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Natali 2005, s. 21
  17. ↑ „Who are the Kurds?“. BBC News (2016-yil 14-mart). Qaraldi: 2016-yil 9-noyabr.
  18. ↑ 18,0 18,1 Durham. „THE 1920 TREATY OF SÉVRES AND THE STRUGGLE FOR A KURDISH HOMELAND IN IRAQ AND TURKEY BETWEEN WORLD WARS“ (2010). 2022-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-avgust.
  19. ↑ Short & McDermott 1981, s. 7
  20. ↑ Natali 2005, s. 73
  21. ↑ McDowall 1992, s. 36
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Gunes. 2012. "The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance". Routledge:Taylor & Francis Group. Print. 2012. p. 1
  23. ↑ Gunes. 2012. "The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance". Routledge:Taylor & Francis Group. Print. 2012. Chapter 7
  24. ↑ Natali 2005, ss. 52–53
  25. ↑ Natali 2005, s. 53
  26. ↑ „Sık Sorulan Sorular Doğum İşlemleri“. nvi.gov.tr. 2008-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Natali 2005, s. 28
  28. ↑ 28,0 28,1 Short & McDermott 1981, s. 9
  29. ↑ Natali 2005, ss. 57–58
  30. ↑ Short & McDermott 1981, s. 21
  31. ↑ Natali 2005, s. 60
  32. ↑ „Why Britain owes a debt to the Kurdish people“ (en-GB). The Telegraph (2017-yil 19-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 31-yanvar.
  33. ↑ McDowall 1992, s. 119
  34. ↑ „Ankara Alarmed by Syrian Kurds' Autonomy“. Wall Street Journal. Qaraldi: 2012-yil 16-avgust.
  35. ↑ „Syrian Kurds more a chance than challenge to Turkey, if…“. Al-Arabiya. 2017-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 16-avgust.
  36. ↑ Chatty, Dawn, 2010. Displacement and Dispossession in the Modern Middle East. Cambridge University Press. pp. 230-231.
  37. ↑ 37,0 37,1 McDowall 1992, s. 122
  38. ↑ 38,0 38,1 Short & McDermott 1981, s. 13
  39. ↑ McDowall 1992, s. 123
  40. ↑ McDowall 1992, s. 125
  41. ↑ „Kurds seek autonomy in a democratic Syria“. BBC News. Qaraldi: 2012-yil 16-avgust.
  42. ↑ McDowall 1992, s. 65
  43. ↑ Natali 2005, s. 16
  44. ↑ Natali 2005, ss. 18–19
  45. ↑ Natali 2005, s. 19
  46. ↑ McDowall 1992, s. 120
  47. ↑ Natali 2005, s. 125
  48. ↑ Natali 2005, s. 123
  49. ↑ McDowall 1992, s. 70,

    Natali 2005, s. 130
  50. ↑ Natali 2005, s. 132
  51. ↑ Natali 2005, s. 133
  52. ↑ Natali 2005, s. 134
  53. ↑ Natali 2005, s. 149
  54. ↑ Natali 2005, s. 157
  55. ↑ Kürt Meselesini Yeniden Düşenmek (PDF) (turk), Konda, 2016-01-22da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 2016-06-15
  56. ↑ „Iran Provinces“. statoids.com.
  57. ↑ „Country Factfiles — Iran“, Atlas A–Z, Fourth Hoare: , London: Dorling Kindersley Publishing, 1 March 2010 — 238-bet. ISBN 9780756658625. „Population: 74.2 million; Religions: Shi'a Muslim 93%, Sunni Muslim 6%, other 1%; Ethnic Mix: Persian 50%, Azari 24%, other 10%, Kurd 8%, Lur and Bakhtiari 8%“ 
  58. ↑ World Factbook, Online, Langley, Virginia: US Central Intelligence Agency, 2015. Qaraldi: 2015-yil 2-avgust.  (Wayback Machine saytida 2009-09-12 sanasida arxivlangan) A rough estimate in this edition has populations of 14.3 million in Turkey, 8.2 million in Iran, about 5.6 to 7.4 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to approximately 28-30 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. CIA estimates are -avgust, 2015-yil(2015-08-00) holatiga koʻra — Turkey: Kurdish 18 %, of 81.6 million; Iran: Kurd 10 %, of 81.82 million; Iraq: Kurdish 15 %-20 %, of 37.01 million, Syria: Kurds, Armenians, and other 9.7 %, of 17.01 million.

 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kurd_millatichiligi&oldid=5253491" dan olindi