Liao daryosi
Liao daryosi (xit. an’anaviy 遼河, soddalashtrilgan 辽河, pinyin: Liáo Hé) - Xitoyning janubi-sharqidagi asosiy daryo va yettita asosiy daryo tizimidan biri. Uning nomi Liao mintaqasidan olingan. U janubiy Manjuriyaning tarixiy nomi bo‘lib, undan Liaonin viloyati, Liaodun yarim oroli va Liao sulolasi ham o‘z nomlarini olgan.[1] Daryo Shimoliy-Sharqiy Xitoy xalqi orasida "ona daryo" nomi bilan ham mashhur.[2] Uzunligi 1345 km (836 mi). Liao daryosi tizimi 232,000 kvadrat kilometr (90 000 mi2)dan ortiq suv havzasini o‘z ichiga oladi. Uning o‘rtacha suv chiqarish hajmi juda kichik, sekundiga atigi 500 kub metr (18 000 cu ft/s) bo‘lib, Pearl daryosining yigirmadan bir qismini tashkil etadi. Liao daryosi juda yuqori cho‘kindi yukiga ega. Chunki uning katta qismi chang lyoslaridan oqib o‘tadi.
| Liao daryosi | |
|---|---|
| 辽河 | |
| |
| Tavsif | |
| Uzunligi | 1,345 km (836 mi) |
| Havzasi | 232,000 km2 (90,000 kv mi) |
| Suv sarfi | 630 m³/s |
| Joylashuvi | |
 Liao daryosi drenaj havzasining xaritasi | |
| Davlat | Xitoy |
| Mintaqa | Sharqiy Osiyo |
| Liao daryosi | |
Liao daryosi muhim geografik joy hisoblanadi. Chunki u zamonaviy Liaoning provinsiyasini ikkita mintaqaga ajratadi. Ular Liaodun ("Liao daryosining sharqi") va Liaoxi ("Liao daryosining g‘arbi").
Daryolar tahrir
Liao daryosi ikki asosiy irmogʻi mavjud. Gʻarbdan Xilyao daryosi va sharqdan Dongliao daryosining qoʻshilishidan hosil boʻlgan. Gʻarbiy irmogʻi butunlay Ichki Moʻgʻulistonda joylashgan boʻlib, Xar Moron daryosi va Laoxa daryosining qoʻshilishidan taxminan 43° 25' shimoliy kenglik va 120° 45' shimoliy uzunlikda hosil boʻladi. Undan oldin Sinkay daryosi deb ataladigan boshqa irmoq bilan mustahkamlanadi. Sharqiy irmog‘i G'arbiy Jilin provinsiyasida shakllanib, S shaklidagi yo‘nalish bo‘ylab boshqa daryo bilan qo‘shilishidan oldin Liaoning, Jilin va Ichki Mo‘g‘ulistonning tutashgan hududi bo‘ylab oqib o‘tadi.
Natijada paydo bo‘lgan daryo, Liao daryosi Liaoning provinsiyasiga kiradi va shimoli-sharqiy Xitoy tekisligi bo‘ylab janubga qarab oqib, yo‘lda ko‘plab irmoqlarni qo‘shib oladi. U Tieling okrugidagi Pingdingbao shahri yaqinidan gʻarbga burilib, koʻproq irmoqlarni olgandan soʻng kamdan-kam ishlatiladigan Juliu daryosi nomiga ega boʻladi (“bahaybat daryo”). Keyin Liao daryosi janubi-g‘arbiy tomonga yo‘naladi, u Tai'an okrugidagi Liujianfang gidrologik stansiyasi yaqiniga yetib boradi va tarixan ikki taqsimlash boʻlinmasiga boʻlinib, Liao daryosi deltasini hosil qiladi. Dastlab kichikroq boʻlgan deltaning gʻarbiy distribyutori 2011-yilgacha Shuangtaizi daryosi deb nomlangan va Dawa okrugining gʻarbidagi Boxay dengizining Liaodun koʻrfaziga quyilishidan oldin Panjinning Panshan okrugidagi Raoyang daryosining irmogʻini ham oladi. Sharqiy distributor Vailiao daryosi ("Tashqi Liao daryosi") deb nomlangan. Vailiao daryosi janubga qarab ikki yirik irmoqni: Xun daryosi va Taizi daryosini olish uchun yo‘l oladi. Mahalliy aholi "Trident daryosi " deb ataydigan qo‘shilish joyidan o‘tib, u yerda Daliao daryosi (Buyuk Liao daryosi") degan yangi nomni oladi. Shundan so‘ng Yingkouning g‘arbiy qismidagi Liaodun ko‘rfaziga quyiladi.
Liao daryosi deltasi yumshoq cho‘kindi tuproqdan tashkil topgan tekis topografiyaga ega bo‘lib, yo‘nalishni o‘zgartirishning boy tarixiga ega bo‘lgan chuqur suv yo‘llari mavjud. Bu mintaqaning past balandligi tufayli bo‘ron ko‘tarilish xavfi bilan birgalikda toshqinni nazorat qilishda katta muammo tug‘diradi. Liao daryosi tizimining qirg‘oq bo‘yidagi suv toshqini xavfi, ayniqsa, Daliao daryosiga yaqin joylashgan va 2 million aholi istiqomat qiladigan Yingkou shahriga xavf soladi. 1958-yilda Liujianfangdagi Vailyao daryosining yuqori oqimi daryo muhandislik loyihasi tufayli to‘sib qo‘yildi. Bu esa Liao daryosidan suv oqimini butunlay Shuangtaizi daryosiga (2011-yilda oddiygina "Liao daryosi" deb o‘zgartirilgan) yo‘naltirdi. Xun daryosi va Taizi daryosini Liao daryosi tizimidan ajratib turadi. Shu sababli, Daliao daryosi tizimi 1958-yildan beri mustaqil suv tizimi hisoblanadi. Xun va Taizi daryolari endi Liao daryosining irmoqlari emas. Bundan tashqari, Vailiao daryosining yuqori oqimi kesilganligi sababli, Liao daryosi endi distribyutorga ega emas. Shuning uchun Liao daryosi deltasi ham texnik jihatdan 1958-yildan boshlab mavjud bo‘lishni to‘xtatdi. Ammo bu atama Panjin mintaqasi uchun qo‘llaniladi.
Irmoqlar tahrir
Yirik irmoqlar tahrir
- Xiliao (西辽河, "G'arbiy Liao daryosi"), tarixan Xuang daryosi nomi bilan ham tanilgan. Liao daryosining eng katta irmog‘i bo‘lib, uzunligi 449 kilometr (279 mi) va havzasining hajmi 136,000 kvadrat kilometr (53 000 mi2). Xiliao daryosi janubi-gʻarbdan oqib oʻtuvchi Laoxa daryosi va gʻarbdan oqib oʻtadigan Xar Moron daryosi qoʻshilishidan hosil boʻladi. Uning quyi oqimida Xingan tog‘larining janubi-sharqiy yonbag‘irlaridan oqib o‘tuvchi katta irmog‘i - Sinkay daryosi qo‘shiladi. Shuanglyao shahridan shimolda, janubi-sharqqa burilib, Dongliao daryosiga qo‘shilishdan oldin, Liaoning, Jilin va Ichki Mo‘g‘ulistonning umumiy chegarasi yaqinida Liao daryosini hosil qiladi.
- Dongliao daryosi (东辽河, "Sharqiy Liao daryosi") - Liao daryosining boshqa yirik irmog‘i bo‘lib, uzunligi 360 kilometr, havzasining hajmi 11500 kvadrat kilometrdan iborat va 88 ta irmoqdan tashkil topgan boy suv havzasiga ega. Irmoqlaridan 23 tasi katta hajmga ega. Uning bosh suvlari Jilin provinsiyasidagi Dongliao okrugi yaqinidagi past tog‘larda paydo bo‘lib, butun uzunligining 80% dan ortig‘i bu yerda joylashgan. Keyin Dongliao daryosi Liaoning provinsiyasi boʻylab qisqa gʻarbiy yoʻnalish boʻylab oʻtadi va shimolga qaytib Jilinga burilib, janubi-gʻarbiy tomonda Xiliao daryosiga qoʻshiladi.
Kichik irmoqlar tahrir
Quyidagi irmoqlar Liaoning provinsiyasida Liao daryosiga quyiladi.
- Sutai daryosi (苏台河)
- Sin daryosi ( 清河)
- Chay daryosi ( 柴河)
- Fan daryosi (泛河)
- Xiushui daryosi (秀水河)
- Yangximu daryosi (养息牧河)
- Liu daryosi (柳河)
- Raoyang daryosi (绕阳河)
Sobiq irmoqlar tahrir
- Xun daryosi (浑河 , "loyqa daryo"), tarixan Kichik Liao daryosi yoki Shen daryosi nomi bilan ham tanilgan. Ilgari Liao daryosining Xiliao daryosidan keyin ikkinchi yirik irmog‘i bo‘lgan. Oqimining uzunligi 458 kilometr (258 mi). Xun daryosining o‘ziga xos ko‘plab irmoqlari bor, ulardan 31 tasining suv havzasining hajmi 100 kvadrat kilometrdan ortiq. U Liaoning provinsiyasining eng gavjum hududi, jumladan, viloyat markazi va eng yirik shahri (shuningdek, butun Shimoli-Sharqiy Xitoyda) Shenyang va 10-yirik shahar Fushun orqali oqib oʻtadi. Daryo hozirgi nomini oqim tezligi va yuqori cho‘kindi yuki tufayli olgan. Xun daryosining bosh suvi Changbay tog‘larining bir tarmog‘i bo‘lgan Sian tog‘laridan boshlanadi. Bu yerda daryo Nalu daryosi yoki Qizil daryo deb ataladi va Dahuofang suv omboriga 5437 kub kilometr suv quyiladi.Mazkur suv ombori atrofdagi Shenyang, Fushun, Liaoyang, Anshan, Panjin, Yingkou va Dalian shaharlarini ichimlik suvi bilan ta'minlaydi. Daryoning oʻrta qismi Shen daryosi deb ham atalgan. Bu uning shimolidagi poytaxt Shenyang shahriga nom bergan, pastki qismi esa Clam daryosi deb ham ataladi.
- 1958-yilgacha Xun daryosi Vailyao daryosiga, keyin Xaycheng yaqinidagi Taizi daryosiga qo‘shiladi. Uchta daryoning qo‘shilishi "Trident daryosi" sifatida ham tanilgan. U Liaodong ko‘rfaziga quyiladigan Daliao daryosini hosil qiladi. Biroq, 1958-yilda Yingkou yaqinidagi qirg‘oq hududida suv toshqini bilan kurashish muammosini hal qilish uchun daryo muhandislik loyihasi amalga oshirildi. Liujianfangdagi Vailyao daryosining yuqori oqimi to‘sib qo‘yilib, Liao daryosi oqimi Shuangtaizi daryosi tomon burilib, Xun daryosi va Taizi daryosini Liao daryosi tizimining asosiy qismidan samarali ravishda ajratib olindi. Shuning uchun 1958-yildan beri Xun va Taizi daryolari mustaqil daryo tizimi hisoblanib, hozirda Liao daryosining irmoqlari emas.
- Taizi daryosi (太子河 , "Toj shahzoda daryosi"), tarixda Yan daryosi yoki Lyan daryosi nomi bilan ham tanilgan. Afsonaga ko‘ra, bu joy qochqin Yan valiahd shahzodasi Dan uchun so‘nggi boshpana joyi bo‘lganligi uchun shunday nomlangan. Ilgari u Liao daryosining uchinchi yirik irmog‘i bo‘lgan. Uzunligi 413 kilometr (257 mi) va havzasining hajmi 13900 kvadrat kilometr (5400 mi2). Taizi daryosi Xun daryosi singari shimolga parallel ravishda janubiy Liaoningning eng muhim qishloq xo‘jaligi va sanoat hududlari, jumladan Benxi, Anshan va Liaoyang shaharlaridan oqib o‘tadi. O'zining qardosh daryosi Xun daryosi singari Taizi daryosining ham ko‘plab irmoqlari bor. Uning bosh suvlari Benxi va Fushun o‘rtasidagi tepalik mintaqalaridan kelib chiqadi va mashhur Benxi suv g‘orlarini o‘z ichiga oladi. Xun daryosi singari Taizi daryosi ham 1958-yilda Vailiao daryosining yuqori oqimi yo‘q qilinganidan beri Liao daryosining irmog‘i emas.
Manbalar tahrir
- ↑ „Liao River“. Encyclopædia Britannica. Qaraldi: 2013-yil 1-yanvar.
- ↑ Cao. „Liao River in Deep Trouble“. 2009-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-yanvar.