Luba (xalq)

Luba (baluba) — Kongo Demokratik Respublikasining (sobiq Zair) janubi-sharqidagi etnik jamoa boʻlib, bu davlatdagi eng yirik aholi sanaladi. Ular asosan Kasai, Lulua, Sharqiy Kasai, Lomami, Yuqori Lomami, Maniema, Tanganyika, Yuqori Katanga va Lualaba viloyatlar hududlarida isteqomat qilishadi.

Luba qabilasining 11 millionga yaqin. Diniga koʻra — xristianlar (katoliklar, presviterianlar va boshqalar), baʼzilari sunniy musulmonlar, ammo qadimgi eʼtiqodlar (ajdodlarga sigʻinish, animizm va boshqalar), sinkretik sektalar tarafdorlari ham mavjud.

Oʻrta asrlarda Luba oʻzlarining Luba davlatini yaratdilar. Qadim zamonlardan buyon qoʻlda dehqonchilik (makkajoʻxori, tariq, manok, yams) bilan shugʻullanganlar. Amaliy sanʼat, ayniqsa, badiiy yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan edi.

Anʼanaviy ijtimoiy tashkilot matrilineal qabila tuzilmalari bilan tavsiflanadi.

Tarkib

Luba qabilasi quyidagi guruhlarni oʻz ichiga oladi.

Gʻarbiy bast (luba-kasai, lulua, luva) — taxminan. 7 million kishini tashkil etgan. Kuba-katanga (shaba) esa — 2 million kishi boʻlgan. Janubiy bast (sanga) — 720 ming kishini tashkil etgan yana bir oʻtmon hududlarda keng yashovchi guruhlardan biri boʻlgan Kanoelar esa soni— 340 ming kishini tashkil etgan. Sharqona bast (hemba) — 230 ming kishi va Lvalu — 65 ming kishini tashkil etgan guruhlar hisoblangan.

Til

Luba tillarida soʻzlashadi: Luba-Kasai (Chiluba), Luba-Katanga (Shaba), Kanyok, Hemba, Sanga va Lvalu kabi tillarda soʻzlashadilar Luba-Kasai Kongo Demokratik Respublikasi va butun Markaziy Afrikaning eng keng tarqalgan tillaridan biri boʻlib, lotin yozuviga asoslangan til hisoblanadi.

Suahili tilining gʻarbiy lahjasi ham keng tarqalgan..

Tarixi

Luba, 1908-yil.

Miloddan avvalgi V asrga kelib Bantu xalqlarining koʻchishi paytida zamonaviy Kongo Demokratik Respublikasi hududining janubi-sharqidagi Upemba vodiysining botqoqli hududlariga yetib bordi. Hududda toʻgʻon va drenaj ariqlarini qurish va ularga xizmat koʻrsatishda yuqori darajadagi tashkiliylik talab qilingan edi. Qurilgan toʻgʻonlar tufayli qurgʻoqchilik mavsumida baliq saqlash imkoniyati paydo boʻldi. VI asrda basta temirni qayta ishlay boshladi. Luba aholi punktlarini kilololar boshqargan.

Luba imperiyasi

1500—yilga kelib, ehtimol undan oldinroq, Luba urugʻlarining monarx, „ilohiy himoya“ boshqaruvi ostida yagona qirollikka birlashishi boshlanadi. Qirol Mulopve odamlar dunyosi va ruhlar dunyosi oʻrtasida vositachi boʻlgan Balopve urugʻidan edi. Mulopwe har hil vazifalarni bajargan, jumladan.

Dunyoviy boshqaruv hokimiyat rahbari vazifasini bajargan. Shuningdek, mahalliy rahbarlardan soliq yigʻish. Qabul qilingan narsalar monarxiyaning sodiq izdoshlari oʻrtasida sovgʻalar shaklida qayta taqsimlandi. Amalda bu soliq tizimi davlat tomonidan boshqariladigan savdo tarmogʻining asosini tashkil etar edi. Luba qabilasining Bambudiyyaning boshligʻi, shohlar, boshliqlar va boshqa amaldorlarni, ham erkaklar, ham ayollarni oʻz ichiga olgan yashirin marosim jamiyati tuzar edi. Ular saltanatning yaxlitligini saqlashni nazorat qilib, qabila urf-odatlarini, shu jumladan ogʻzaki urf-odatlarni saqlovchilar edilar.

1585-yildan boshlab Luba qirolligining taʼsiri tez oʻsishni boshladi. XVIII asrning boshlarida ular portugallar tomonidan Yangi Dunyodan olib kelingan manokok va makkajoʻxori yetishtirishdi. Doimiy oziq-ovqat manbasining mavjudligi demografik va iqtisodiy oʻsishga sabab boʻldi.

Qirollik Ilung Sung (1780—1810), uning oʻgʻli Kumvimbe Ngombe (1810—1840) va Ilunga Kabal (1840—1874) hukmdorlari davrida eng yuqori gullab-yashnagan davr edi. Portugallarning vositachiligida Lubalar Angola hududidagi forpostlarda savdo qilishgan. Savdo tarmogʻida xoch shaklidagi mis quyma va toʻqilgan rafiya gazlamalari aylanma vositasi boʻlib xizmat qilgan, bu yerda oʻqlar uchun zaharlar, hayvonlarning terilari, fil suyagi va quritilgan baliqlar qoramol, paxta, munchoq, temir va asboblarga savdo almashuv vositalridan foydalanishgan.

Taxminan 1870-yilda Luba davlatining tanazzulga uchrashi boshlandi, u asta-sekin oʻz oʻrnini yoʻqota boshladi. Bundan tashqari, Luba Tanganika koʻli yoʻnalishidan koʻchib oʻtadigan Nyamwezi qabilasi va Afrikaning sharqiy qirgʻogʻidan ichkariga koʻchgan arab koʻchmanchilari tomonidan bostirib kirish xavfi ostida edi. Hal qiluvchi omil ikkala oʻqotar qurolning mavjudligi edi. Luba zabt etilmadi, ammo arablar shimoliy savdo yoʻllarini, Nyamwezi — janubiy savdo yoʻllarini toʻsib qoʻyishdi va shtat iqtisodiyotiga jiddiy zarar yetkazila boshlandi. Zararni qoplash va qurol-yarog 'qoʻlga kiritish uchun Luba aholini qullikka sotishni boshlashga majbur boʻldi, bu esa qulashni tezlashtirdi. Qullarning narxi pasayib, xalq orasida norozilik kuchaydi. 1874-yilda Ilunga Kabale oʻldirildi. Uning vafotidan keyin saltanatda sulolaviy nizolar boshlandi. 1880-yilda Kongoning sharqiy qismi Hamed bin Muhammad al-Marjebi boshchiligida arablar nazoratiga oʻtdi. Bundan tashqari, arablar Luba hududiga chechak kasalliklarni olib kelishdi.

Kongo erkin davlati

Mahalliy qabilalar temir yoʻllar, shaharlar va konlar qurilishida erkin mehnat qilganlar. Mehnatga xizmat koʻrsatish va resurslar bilan taʼminlashdan bosh tortganlik uchun jazo choralari — aholini qirib tashlash, qishloqlarni vayron qilish kabilar foydalanilgan. Luba bir nechta qoʻzgʻolonlarni koʻtardi, ammo ular bostirildi va ishtirokchilar mis konlariga surgun qilindi.

Mustaqillik

Faqat 1960-yilda milliy ozodlik harakati kuchayishidan qoʻrqib, belgiyaliklar KDRga mustaqillik berdilar. Oʻsha yili togʻ-kon sanoati markazi Katanga provinsiyasi oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqini eʼlon qildi. Luba ikki lagerga boʻlingan — Emanuel Ndaye boshchiligidagi Katanga boʻlinishi tarafdorlari va markaziy hukumat tarafdorlari, ularning rahbari Kisula Ngoye edi. Ayirmachilar magʻlub boʻlgach, Kisula Ngoye Luba xalqining eng obroʻli rahbariga aylandi.

Din

Anʼanaviy luba tatuirovkalari, 1898-yil.

Luba dini — nasroniylik hisoblanadi, uni portugal missionerlari targʻib qilgan edi. Qadimgi eʼtiqodlar ham saqlanib qolgan: ajdodlarga sigʻinish, animizm va boshqalar.

Lubaning yaratuvchisi xudosining ismi — Kabezya-Mpungu sanaladi. Dunyoning yaratilishi haqidagi afsona Xudoning koʻrinmasligi va Kabezya-Mpunguga tegishli boʻlgan ilohiy tarkibiy qism boʻlgan odamlarning iqtidorliligi oʻrtasidagi bogʻliqlikni tushuntirar edi. Afsonaga koʻra, dunyo va hali yuragi boʻlmagan odamlar yaratilgandan soʻng, Kabezya-Mpungu koʻrinmas boʻlishga qaror qiladi. Yomgʻir, quyosh, oy va zulmat oʻrtasidagi muvozanatni oʻrnatgandan soʻng, u gʻoyib boʻladi, lekin oʻzini koʻrinadigan oʻrnini egallash uchun u odamlarga Mutshima yuboradi deb faraziyalar qilishadi.

Anʼanaviy turmush tarzi

Aholi punktlari

Luba qishlogʻi bitta yoʻl boʻylab qurilgan toʻrtburchaklar uylarndan tashkil topgan.

Hunarmandchilik

Luba xalqi vakillari mohir yogʻoch oʻymakorlari sifatida tanilgan. Ular tomonidan tayyorlangan niqoblar, pichoqlar, bilaguzuklar va boltalar qimmat hisoblanadi. Luba xalqida sanoat mahsulotlarining mavjud boʻlmaganligi shuningdek iqlimiy jihatdan nisbatan oʻrmon hududlarining borligi va oʻrmonlardagi daraxtlar asosiy hunarmandchilik vositalarining hom ashyosi vazifasini bajarar edi. Mahalliy hunarmandchilik Luba xalqining tarixiy kelib chiqishi va geografik xususiyatlariga bogʻliq holatda rivojlangan.

Marosimlar, marosimlar, urf-odatlar

Tabure shaklida bast karyatid, yogʻoch, XIX asr.

Kibbut folbinligi Luba xalqi orasida qoʻllangan. Bilumbu, folbin-medium, ichi tantanali narsalar boʻlgan mbokoslarga, muqaddas savatlarga yoki qovoqlarga qarab taxminlar qilar edi. Ularning fikricha, Mbokolarning pastki qismida bu narsalarni tartibga solish orqali ruhlar oʻz irodasini folbinga yetkazishar edi.

Bambudiya maxfiy jamiyati aʼzolari Luba xalqining tarixi va marosimlarini saqlash va eslab qolishga yordam beradigan qurilmaga ega edilar. U lukasa, „esdalik lavhasi“ deb nomlangan.

Tananing ranglanishida bezak, marosim, ramziy xabar paydo boʻladi. Bastdagi oq rang kasal, oʻliklarning ramzi, motam va qaygʻu belgisi hisoblanadi. Dafn marosimida bast murdani oq rangga boʻyadi. Oq boʻyoq oq loyni suyultirish orqali olinadi. Qizil rang hayot, sogʻliq, quvonch, kuch, boylik, odamlar yoki taqiqlangan narsalarni bildirar edi. Luba ayollari emizish paytida ikki-uch yil davomida qizil rangga boʻyashadi va ayollar jinsiy aloqa qila olishmaydi.

Baʼzi yashirin luba birlashmalarining raqslarida shaxslar oʻrtasidagi alohida munosabatlarni ifodalash uchun rang berish ham sodir boʻlishi mumkin: tun boshlanishi bilan erkak va ayol bir-biriga rangli dogʻlar yordamida raqsni tark etish istagining belgilarini berishi mumkin. tananing biron bir joyida.

Luba xalqining mashhur vakillari

• Feliks Tshisekedi — DRC prezidenti.
• Mutombo, Dikembe — NBA professional basketbolchisi.

Havolalar

• Afrika darvozasi. Com Luba haqida maʼlumot. Kristofer D. Roy
• Luba: [1]
• Maurer toʻplami, Amherst universiteti: [2] (Wayback Machine saytida 2006-02-25 sanasida arxivlangan) Slit gongs & Musical Oracles
• Afrika xalqlarining soch turmagi: [3]
• Baluba qabilasi sanʼati Mirimanov V. B. Tropik Afrika sanʼati

Adabiyot

• Tropik Afrikaning qadimgi davrlardan 1870-yilgacha boʻlgan tarixi / Ed. ed. Olderoge D. A. / Perev. Matveeva G. A., Kalshchikova E. N. M.: „Fan“, 1984-yil.
• Korochantsev V.A. Tomtamlar jangi tushni uygʻotadi // Gʻarbiy va Markaziy Afrika xalqlari haqida. M.: 1987-yil.
• Lvova E. S. Luba // Dunyo xalqlari va dinlari / Bob. ed. V. A. Tishkov . M.: Buyuk rus entsiklopediyasi, 1999. S. 295.
• Orlova A.S., Lvova E.S. Buyuk Savanna tarixi sahifalari. M., 1978-yil.
• Pirsio Biroli, Tafsilot. Tropik Afrikaning madaniy antropologiyasi. M .: „Sharq adabiyoti“, 2001-yil
• Karl Eynshteyn (Tahr.) 1925: Afrikanische Märchen va Legenden; Rovolt, 1925-yil. Neuausgabe (1980) MEDUSA Verlag Wölk + Schmid, Berlin.^(olm.) )
• Gohung X. Baluba. Studien zur Selbszuordnung und Herrschaftsstuktur der Baluba. Meisenxaym a. Glans, 1970-yil.^(olm.) )
• Leslau, Sharlotta; Boʻri Leslau (Tahr.): Afrika xalq ertaklari; Vernon togʻi. NY: Piter Pauper Press, 1963-yil.
• Fage, JD va Oliver, Roland (umumiy muharrirlar). Afrikaning Kembrij tarixi. V va VI jildlar. Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti, 1976-yil.
• Rif T. Kamalak va qirollar. Nyu-York, 1995-yil.
• Roberts MN va A.F. Luba. 1997-yil.