Madeyra (arxipelag)

Madeyra (portugalcha: Madeira — yogʻoch) — Atlantika okeanida, Marokashdan 680 km gʻarbda va Kanar orollaridan 450 km shimolda joylashgan vulqon kelib chiqishi boʻlgan arxipelagidir. Arxipelagda Portugaliya — Madeyra avtonom viloyati joylashgan. Arxipelagi markaziy orol Madeyra, Portu-Santo oroli, Ilhas Desertasning uchta qoʻriqlanadigan orollari guruhi, shuningdek Madeyra va Portu Santo qirgʻoqlaridagi bir nechta kichik orollardan iborat. Kichik Selvagens arxipelagi (3,6 km²), janubdan 230 km uzoqlikda joylashgan, avtonom viloyat tarkibiga kiradi, lekin odatda arxipelagga kirmaydi. Arxipelagning maydoni 797 km², aholisi 267 785 kishi (2011).

Madeyra (arxipelag)

Geografiya
Maydoni	797 km2
Dengiz sathidan balandligi	1862 m.
Ma'muriyat
Davlat	Portugaliya
Mintaqa	Madeira
Demografiya
Qo'shimcha ma'lumot

Madeyra oroli

Madeyra oroli — arxipelagning eng katta oroli boʻlib, maydoni 740,7 km² (arxipelagning umumiy maydonining 90 % dan ortigʻi), uning uzunligi 57 km va kengligi — 22 km, eng keng joyida qirgʻoq chizigʻi 150 km. Eng uzun oʻq sharq va gʻarb oʻrtasida joylashgan boʻlib, uning boʻylab balandligi 1220 metrgacha boʻlgan togʻlar zanjiri joylashgan boʻlib, ulardan qirgʻoqqa qarab koʻplab chuqur daralar boshlanadi. Kabo Girao — orolining eng mashhur qoyasi Evropadagi eng baland jarliklardan biridir. Orolning eng baland nuqtasi — Piko Ruivo, dengiz sathidan 1862 metr balandlikda.

Janubda juda kam mahalliy Monteverde, subtropik oʻrmonlar mavjud boʻlib, ular butun orolni qoplagan (Portugallar ularni dehqonchilik qilish uchun yoqib yuborishgan) va unga oʻz nomini bergan (Portugal tilida Madeyra yogʻoch degan maʼnoni anglatadi). Shimolda koʻplab mahalliy oʻrmonlar vodiylarda qolmoqda, xususan Madeyraning shimoliy yon bagʻirlaridagi oʻrmonlar YuNESKOning Butunjahon merosi ob’ekti sifatida tan olingan. 2019-yilda arxipelag sayyohlar tashrif buyuradigan eng yaxshi Yevropa oroli deb topildi va nufuzli World Travel Awards mukofoti bilan taqdirlandi.

Arxipelag orollari

Atlantika okeanidagi Madeyra arxipelagi

Porto Santo orolidagi 6 kilometrlik sohil.

• Madeyra (740,7 km²)
  • Agostinyo (sharqda)
  • San Lourenço (sharqda)
  • Moli (shimoli-gʻarbda)
• Portu Santo (42,5 km²)
  • Baixo y da Cal (janubda)
  • Ferrou (janubiy-gʻarbiy qismida)
  • Senurash (shimolda)
  • Fora (Senurasha shimolida)
  • Sima (sharqda)
• Ilyash-Dezertas (14,2 km²)
  • Ilha Deserta Grande
  • Bujiu
  • shang

Maʼmuriy boʻlinish

Madeyra avtonom viloyati 10 ta munitsipalitetdan iborat:

• Santa-Kruz;
• kalheta;
• Camara-de-Lobos;
• Funchal;
• Santana;
• San-Visente;
• Machico;
• Ponta-do-Sol;
• Porto-Manish;
• Ribeira-Brava;
• Portu-Santo.

Iqlim

Madeyra orolining geografik joylashuvi va togʻli landshafti shimoldan janubga va arxipelag oroliga qarab bir oz farq qiladigan juda yoqimli iqlimni yaratadi. Madeyra subtropik-Oʻrta er dengizi iqlimiga ega (Köppen iqlim tasnifi: Csb) bu orolni dunyodagi eng yumshoq iqlimlardan biri bilan taʼminlaydigan Fors koʻrfazi oqimining katta taʼsirida. Dengizning oʻrtacha yillik harorati 20 °C Qishda va 23 °C Yozda. Yoz mavsumi deyarli butun yil davomida davom etadi, garchi dekabr va aprel oylari orasida harorat koʻpincha 20 °C darajadan pastga tushadi.

Geologik kelib chiqishi va vulkanizm

Madeyra oroli — Afrika plitasidagi Tore togʻ tizmasidagi Atlantika okeani tubidan taxminan 6 km balandlikda koʻtarilgan yirik qalqon vulqonining choʻqqisi. Vulqon okean qobigʻidagi yoriqda hosil boʻlgan. Vulqonning shakllanishi 5 million yil oldin Miosen davrida boshlangan va taxminan 700 000 yil oldin pleystosenda tugagan. Buning ortidan orolning markaziy qismida ikkita katta doira hosil boʻlgan kuchli eroziya sodir boʻldi.

Keyinchalik vulqon faolligi qayta tiklanib, yangi choʻqqilarni hosil qildi va eski qatlamlar ustida lava oqimlari paydo boʻldi. Eng soʻnggi vulqon otilishi orolning gʻarbiy-markaziy qismida 6500 yil oldin sodir boʻlgan.

Tabiat

Madeyradagi gulli oʻsimliklarning xilma-xilligi

Madeyran karamining urgʻochi.

Madeyrada uchta endemik qush turlari yashaydi: Madeyra tayfunu, Madeyra kaptari va Madeyra qirolligi.

Orol boshqa dengiz qushlarini, jumladan Madeyran qushi va Atlantika qushini koʻpaytirish uchun ham juda muhimdir.

Makaroneziya muhim tabiiy xilma-xillik joyidir. Arxipelagdagi oʻrmonlar million yillar oldin Janubiy Yevropa va Shimoliy Afrikani qamrab olgan uchinchi davr oʻrmonlariga juda oʻxshaydi.

Madeyraning ulkan biologik xilma-xilligi fitogeografik jihatdan Oʻrta yer dengizi, Afrika, Amerika va Avstraliya bilan bogʻliq. Soʻnggi paytlarda oʻsimliklar geografiyasiga boʻlgan qiziqish juda boshqacha rivojlanishga ega epifitlarning yangi turlarining kashf etilishi tufayli ortdi.

Madeyra juda koʻp endemik turlarga ega, asosan umurtqasizlar, shu jumladan juda kam uchraydigan Madeyra karamlari, shuningdek, yuqorida aytib oʻtilgan kaltakesaklar va qushlar kabi baʼzi umurtqali hayvonlar. Yevropadagi eng katta tarantula Ilyash-Desertash choʻllarida yashaydi va inson qoʻlining oʻlchamiga yetadi. Xuddi shu orollarda quruqlik mollyuskalarining 250 dan ortiq turlari (salyangozlar va shilimshiqlar) yashaydi, ularning baʼzilari gʻayrioddiy qobiq naqshlari va ranglariga ega. Ularning aksariyati endemik va yoʻqolib ketish xavfi ostida (Boettgeria obesiuscula salyangozi kabi).