Milan sobori

Milan Sobori
Milan Sobori
Umumiy maʼlumot
Shahar	Milan
Mamlakat	Italiya
Qurilishi boshlangan	1386-yil
Qurilishi tugagan	1965-yil
Balandligi
Balandligi	108,5
Tip	bazilika
Texnik holati
Material	marmar
Dizayn va konstruksiya
Meʼmor	Simone da Orsegino
	Milan sobori

Milan sobori (italyancha: Duomo di Milano, lomb. Domm de Milan) yoki Deva Mariyaning tugʻilgan sobori (italyancha: Cattedrale metropolitana di Santa Maria Nascente) – Milanning tarixiy markazida joylashgan. Deva Mariyaning tugʻilgan kuniga bagʻishlangan.

Oq marmardan Flamboyant Gothic uslubida qurilgan. Qurilish 1386-yilda boshlangan, biroq 19-asrning boshlarida, Napoleon buyrugʻi bilan fasadni loyihalash tugagandan soʻng yakunlandi. Baʼzi tafsilotlar keyinchalik, 1965-yilgacha yakunlangan.

Bu juda koʻp sonli koʻtarilgan tayanchlar bilan bogʻlangan koʻplab shpallar va haykallar, marmar qirrali minoralar va ustunlarni oʻz ichiga olgan kechki gotika binosidir.

Yevropadagi eng yiriklaridan biri boʻlgan, gotika ibodatxonalari orasida Milan sobori hajmi boʻyicha Sevilya ibodatxonasidan, Italiya ibodatxonalari orasida esa Vatikandagi Avliyo Pyotr soboridan keyin turadi. Birgina soborda 3400 ta haykal bor.

Tarixi

Dastlab, sobor joyida keltlar muqaddas joyi boʻlgan, rimliklar davrida bu yerda Minerva ibodatxonasi paydo boʻlgan. Milanning sobori yoki uning atrofidagi koʻchalar bilan rejalashtirilishi shuni koʻrsatadiki, sobor qadim zamonlardan beri Rim Mediolanumida Markaziy oʻrinni egallab kelgan, yaʼni forumga qaragan jamoat bazilikasi joylashgan joyda joylashgan. Sobor ostida joylashgan eski sakkiz burchakli baptisteriya (italyancha: Battistero Paleocristiano) 335-yilga toʻgʻri keladi. Birinchi sobor, yangi bazilika (italyancha: basilica nuova), muqaddas Fekla (Santa-Tekla) ga bagʻishlangan, 355-yilda qurilgan va 6-asrda vayron qilingan. Qoʻshni bazilika 836-yilda qurilgan. 7-asrdan boshlab Santa-Mariya-Madjore cherkovi joylashgan edi. 1075-yilda yongʻin oqibatida sobor va bazilikaga zarar yetkazgan, va keyinchalik duomoda qayta qurilgan.

1386-yilda arxiyepiskop Antonio da Saluzzo soborni qurishni boshlagan^[1]. 1387-yilda soborni loyihalash, qurish, bezash va undan keyingi foydalanish boʻyicha barcha ishlarni bajarish uchun „Milan sobori fabrikasi“ tashkil etilgan. 1389-yilda bosh muhandis boʻlib frantsuz Nikolas De Bonaventura (Nicolas De Bonaventure) tayinlangan, u cherkovga Italiya uchun noodatiy boʻlgan fransuz gotik uslubini qoʻshdi. U gʻisht konstruktsiyasini marmar bilan qoplash kerak deb qaror qilgan. Dyuk Jan Galeazzo Viskonti sobor quruvchilariga Kandogliya kareridagi marmardan maxsus foydalanish ruxsatini berdi va uni soliqlardan ozod qilgan. Oʻn yil oʻtgach, Parijdan yana bir fransuz arxitektori, Jean Mignot, bajarilgan ishlarni baholash va takomillashtirish uchun chaqirildi, chunki massonlar toshlarni misli koʻrilmaydigan balandlikka koʻtarish uchun yangi texnik yordamga muhtoj edilar^[2]. Mignot shu paytgacha bajarilgan barcha ishlarni pericolo di ruina (italyancha: „Xaroba boʻlish xavfi“) deb eʼlon qilgan, chunki u sine scienzia („ilmsiz“) qilingan edi. Keyingi yillarda Mignotning bashoratlari amalga oshmadi, ammo ular Galeazzo muhandislarini asboblari va texnikasini takomillashtirishga undadi. Ish tez davom etdi va 1402-yilda Jan Galeazzo vafotidan keyin, sobor taxminan yarmi qurilib bitkazilgan edi. Biroq, qurilish 1480-yilga kelib pul va gʻoyalar yetishmasligi sababidan deyarli butunlay toʻxtab qoldi: bu davrning eng koʻzga koʻringan asarlari shaharga boy meros qoldirgan savdogar va xayrixoh Marko Karelli qabrlari va Martin V (1424), shuningdek apsis oynalari (1470-yillar). 1452-yilda Francesko Sforza Nef davrida yoʻlaklar oltinchi darajaga qadar qurib bitkazildi.

Yevropadagi yagona oq marmar gotika sobori qurilishi bir necha asrlar davom etgan: maskanning birinchi bloklari va poydevori 1386-yilda Gian Galeazzo Viskonti boshchiligida qoʻyilgan.

1660-yildagi sobor koʻrinishi

1745-yildagi sobor koʻrinishi

Soborni oʻsha paytgacha Alp togʻlarining bu tomonida koʻrilmagan gotika uslubida qurishga qaror qilindi. Dastlabki loyiha italyanlik Simone de Orsenigo tomonidan ishlab chiqilgan boʻlsa-da, Fransiya va Germaniyadan gotika mutaxassislari taklif qilingan edi .10 yil davomida nemislar va italiyaliklar bosh arxitektor sifatida bir-birini almashtirishgan, 1470-yilda Djuniforte Solari soborni egallab oldi. U Bramante va Leonardoni maslahatchilar sifatida taklif qildi va ular gotikani oʻsha vaqt uchun zamonaviyroq boʻlgan Uygʻonish davri elementlari bilan suyultirishni taklif qildilar, natijada poydevorda sakkiz burchakli gumbaz paydo boʻldi. 1417-yilda qurilishi tugallanmagan soborning asosiy qurbongohi Martin V tomonidan muqaddas qilingan va butun sobor 1572-yilda kelajakdagi avliyo kardinal Karlo Borromeo tomonidan ochilganidan keyin ishlay boshlagan.

1769-yilda Madonnaning toʻrt metrli zarhal bronza haykali bilan 106 metrli shpil paydo boʻldi. Shundan soʻng, Milanda hech qanday bino shahar homiysini yashirmasligi kerakligi toʻgʻrisida farmon chiqarildi (bu qoidani yagona buzuvchi Pirelli osmonoʻpar binosining tomida Madonna haykalining aniq oʻlchamdagi nusxasi oʻrnatilgan).

Milan sobori 1813-yilda meʼmorlar Karlo Amati va Juzeppe Zanoyya tomonidan Italiyada oʻz tarafdorlarini yoʻqotmagan gotika uslubida qurib bitkazildi. Fasad loyihasi 1805-yilda Napoleon tomonidan tasdiqlangan. Uning buyrugʻi bilan Amati sobor maydoniga chiqadigan jabhada ishlandi va birinchi meʼmorning loyihasiga binoan, osmonga yoʻnaltirilgan va gotika meʼmorchiligi kayfiyatini yetkazuvchi 135-marmar ignadan iborat „tosh oʻrmon“ ni qurgan. 1805-yilda Napoleon I Milan soborida Italiya qiroli unvoniga sazovor boʻldi ^[3] .

Turistlar soborning tomida

Tashqi va Ichki bezatish

La Madonnina

Maʼbadning umumiy uzunligi 158 metr, koʻndalang nefning kengligi 92 metr, shpil balandligi 106,5 metr. Sobor 40 ming kishini sigʻdira oladi.

Soborning asosiy diqqatga sazovor boʻlgan joyi – Milaning homiysi (La Madonnina) shpil ustidagi oltin haykali. Qurbongoh tepasida, afsonaga koʻra, Iso Masihni xochga mixlash uchun ishlatilgan mix bor ^[4] . Har yili 14-sentyabrda, Muqaddas Xochni koʻtarish bayramida, tirnoq maxsus qurilma – nivola (bulut shaklidagi lift) yordamida tushiriladi va festival tugagandan soʻng orqaga qaytariladi ^[5]

Sankt Thekla ibodatxonasida Sankt Theklaning halol boshligʻi .

Soborda Jan Jakomo Medichining maqbarasi (1563), suvga choʻmish uchun shrift sifatida ishlatilgan IV asrdagi porfiritli Misr hammomi, nasroniy shahidi va oʻn ikki havoriy Avliyo Bartolomey haykali mavjud va oʻyilgan yogʻoch xor lofti ham ajralib turadi. Oʻng nef devorining dastlabki oltita oynasi 15-asrga oid vitrajlar bilan qoplangan, bu bazilikadagi eng qadimgi.

Har yili noyabr-dekabr oylarida soborda Sankt-Karlo Borromeo quadroni namoyish etiladi – 17-asrning boshlarida bir guruh italiyalik rassomlar tomonidan ijro etilgan Milan arxiyepiskopi Karlo Borromeo hayotidan sahnalarga asoslangan bir qator katta rasmlar.

Rassom va meʼmor Alessandro Sankviriko, boshqalar qatori, 19-asrning boshlarida soborning rasmlari ustida ishlagan. Soborning vitrajlari (birgina asosiy jabhaning vitrajlari, boshqalari transeptning qoʻllarida va ambulatoriyada) 19-asrning oʻrtalarida ota va oʻgʻil Jovanni Battista va Juzeppe Bertini tomonidan yaratilgan.

Koʻchadan maʼbadning shimoliy devoridan zinapoyaga chiqishingiz yoki liftda apsis tomonidan soborning tomiga chiqishingiz mumkin, u yerdan shaharga koʻrinish ochiladi.

Milan sobori arxitekturasi „Dark Souls“ ^[6] video oʻyinlari seriyasida xayoliy Anor Londo shahri dizaynerlari uchun ilhom manbai boʻlib xizmat qildi.

Soborning vitraj oynalari

Vitrajlar roʻyxati bilan soborning rejasi

Vitrajlar XV-asr boshida soborning altar qismidan yaratilgan. Ushbu dastlabki oynalardan faqat alohida qismlar saqlanib qolgan, masalan, Sankt Martinga bagʻishlangan 15-oyna kompozitsiyasida Mikelino da Bezozzoga tegishli boʻlgan eski qurbongoh vitrajidagi shamroklar ostidagi oltita keksa odamning koʻkrak tasvirlari kiritilgan. XV-asrda vitrajlar buyurtmachilari Viskonti va turli shahar jamoalari, masalan, notariuslar kollegiyalari (1-oyna, Yuhanno Ilohiyotshunosga bagʻishlangan), aptekachilar yoki zargarlar (6-oyna, Muqaddas Eligiyga bagʻishlangan) boʻlgan.

16-asrda shimoliy va janubiy apsislar va asosiy nefning katta derazalari uchun derazalar qilingan. Bu ishlarda Kyoln sobori qurilishida ishlagan Mochis Korrado va Levenlik Valerio Perfundavalle kabi oʻsha davrning mashhur shisha puflovchi ustalari qatnashgan. Baʼzan vitrajlar uchun asil dizayn yaratilgan, lekin koʻpincha mashhur rassomlarning tasvirlari ishlatilgan: Arcimboldo, Pellegrino Tibaldi, Karlo Urbino va boshqa mannerist rassomlar.

XVII-XVIII asrlarda rangli oʻynalar ishlab chiqarish siri yoʻqolgan va yana ularni ishlab chiqarish faqat XIX-asrda boshlangan. 1838-yildan boshlab Bertini Jovanni (1799-1849) ikkita transeptning asosiy apsid vitrajlarini rekonstruksiya qilish bilan shugʻullangan. Uning oʻlimidan soʻng, ishni usta oʻgʻillari Juzeppe va Pompeo davom ettirdilar. 19-asrning vitrajlari koʻproq neytral rangli oynada chizilgan rasmga oʻxshardi va faqat 20-asrda rangli shishadan mozaik kompozitsiyasi texnikasi Aldo Karpi (1886-1973) va Haynal Yanosh (1913-2010) tomonidan qayta tiklandi.

Yangi Ahd sahnalari bilan 5-oynaning parchasi, XV-asr

Apokalipsis sahnalari bilan 20-oynaning parchasi, XV-XVI asrlar

XV-asr

1-oyna (oʻng yoʻlak) – Iakov Voraginskiyning Oltin afsonasidan olingan Xushxabarchi Yuhannoning hayotidan sahnalar bilan vitrajlar 1473-1477-yillarda notariuslar kollejining buyrugʻi bilan tayyorlangan; 1960-yillarda qayta konfiguratsiya qilingan va tiklangan.
5-oyna (oʻng yoʻlak) – vitrajlar 1470-1475-yillarda Vinchentso Foppa asarlaridan ilhomlangan Lombard ustalari tomonidan Yangi Ahddagi sahnalar asosida yaratilgan; grizayl texnikasi yordamida tayyorlangan va yaxshi saqlanib qolgan.
6-oyna (oʻng yoʻlak) – Nikolo da Varallo tomonidan 1480-1489-yillarda zargarlar kolleji buyrugʻi bilan yaratilgan vitraj va zardoʻzlarning homiysi avliyo Eligiusning hayoti xronologik tartibda tasvirlangan; 15-asrdagi kundalik hayot sahnalari bilan qiziq.
25-oyna (transeptaning shimoliy qismining oʻng yoʻlagi) – Ionna Damaskinning hayotidan sahna koʻrinishlari boʻlgan vitraj oynasi 1479-yilda Nikolo da Varallo tomonidan aptekachilar buyrugʻi bilan yaratilgan.
20-oyna (asosiy apsisning markaziy oynasi) – vitrajlar Apokalipsis mavzulariga bagʻishlangan va uzoq tarixga ega. Ish 1416-yilda Milan gertsogi Gian Galeazzo Viskonti tomonidan 16-asrning boshlarida buyurtma qilingan, ish hali ham davom etayotgan edi va u 19-asrda Jovanni Battista Bertini va uning oʻgʻillari tomonidan yakunlangan. Derazaning yuqori qismida 15-16-asrlarga oid 50 ga yaqin panellar joylashgan.

XVI-asr

Eski Ahd sahnalari bilan 3-oyna parchasi, XVI-asr

36-oyna parchasi- Ishda toʻrtta toj kiygan azizlar, XVI-asr

Bu vaqtda kech Uygʻonish davri va mannerizmning vitrajlari paydo boʻldi:

2-oyna (oʻng yoʻlak) XVI-asr oʻrtalarida lombard va flamand ustalari tomonidan bajarilgan eski ahd hikoyalari bilan vitraj.
3-oyna (oʻng yoʻlak) XVI-asr oʻrtalarida lombard (Archimboldi), Reyn va flamand ustalari tomonidan bajarilgan eski ahd hikoyalari bilan vitraj.
4-oyna (oʻng yoʻlak) XVI-asrdagi eski ahd epizodlari bilan lombard ustalari tomonidan bajarilgan vitraj.
36-oyna (chap oʻtish) – 1567-yilda Korrado Mochis tomonidan Pellegrino Tibaldi eskizlari boʻyicha „toʻrtta toj kiygan shahidlarning hikoyalari“ yozilgan mannerizm uslubidagi vitrajlar, ular hali ham Ambrosian kutubxonasida saqlanmoqda.
35-oyna (chap yoʻlak) – „bokira shon-sharafi“ ga bagʻishlangan mannerizm uslubidagi vitraj oynasi XVI-asrda Pietro Angelo Sezini va Korrado Mochis tomonidan Titsianning taxmin qilingan shogirdi Jovanni da Monte.
34-oyna (chap yoʻlak) – 1574-yilda Raynoldo da Umbriya va Valerio Perfundavalle tomonidan yaratilgan Elena hayotidagi mavzular bilan vitray.
33-oyna (chap yoʻlak) – mannerizm uslubidagi vitraj oynasi avliyo Iosifning hayotiga bagʻishlangan va 1576-yilda Leven rassomi Valerio Perfundavalle tomonidan oʻz eskizlari asosida yaratilgan.
10-oyna (oʻng yoʻlak) – vitraj 1554-1564-yillarda Papa Piy IV buyurtmasi bilan Korrado Mochis tomonidan bajarilgan, uning ismi va Medichi gerbi oynaning oʻrtasiga kiritilgan, syujetlar havoriy katta Yoqubning hayotiga bagʻishlangan. Ushbu vitrajni ishlab chiqarishda innovatsiyalar qoʻllandi, ular orasida kattaroq mozaikalardan foydalanish va koʻk va qizil ranglar oʻrtasidagi kontrast bilan yorqinroq palitradan foydalanilgan.
14-oyna (transeptning oʻng oʻtish joyi) Yekaterina Aleksandriyskaya hayotiga bagʻishlangan vitraj 1556-yilda Korrado Mochis tomonidan Byadjo Archimboldi va uning oʻgʻli Juzeppe loyihasi boʻyicha manyerizm uslubida bajarilgan. Bu keyinchalik gullar, sabzavotlar, mevalar va hayvonlardan iborat ijodiy portretlari bilan mashhur boʻlgan kichik Archimboldoning dastlabki asarlaridan biridir.
15-oyna (transeptning oʻng oʻtish joyi) – avliyo Martinga bagʻishlangan vitraj va bokira maʼbadiga kirish 1570-yildan keyin bir nechta rassomlar tomonidan yaratilgan, deraza markazidagi paygʻambarlarning tasvirlari Mikelino da Bezozzoga tegishli va taxminan 1420-yilda yaratilgan.
30-oyna (transeptning chap oʻtish joyi) ikki qismli vitraj, uning yuqori yarmi Yekaterina Siena hayotiga bagʻishlangan va 1562-yilda Korrado Mochis tomonidan XV-asr vitrajlariga oʻxshash uslubda bajarilgan. Pastki yarmi 1562-1567-yillarda Jovanni da Monte tomonidan Bogoroditsa hayotidan hikoyalar uchun yaratilgan.
31-oyna (chap yoʻlak) – vitraj Karlo Urbino eskizlari boʻyicha 1567-yilda yaratilgan va yuqori qismida oʻn ikki havoriyning toʻliq boʻyi tasvirlangan, quyida boshqa azizlarning koʻkrak tasvirlari berilgan.

XIX-asr

XIX-asr Avliyo Ambrosiusga bagʻishlangan 41-oyna parchasi

19-asrning vitray oynalari romantik yoki eklektik uslubda.

40-oyna-vitraj 1897-1905-yillarda Pompeo Bertini va uning oʻgʻli Gvido Bertini va muqaddas Agnes va Muqaddas Fekla hayotini aks ettiradi.
41-oyna-Pompeo Bertini vitrajlari Milan homiysi Avliyo Ambrose hayoti tarixiga bagʻishlangan va uygʻonish davri oynasining yangi versiyasi boʻlib, avvalgi vitrajlarni ranglarning yorqinligida sezilarli darajada yoʻqotadi. Aktyorlar kech imperiya davridagi liboslarda kiyingan va oʻsha davrning meʼmoriy muhitiga joylashtirilgan, binolarni tasvirlashda istiqbol qonunlaridan foydalanilgan.
9-oyna-Jovanni va Juzeppe Bertini vitrayjari 1849-yilda yaratilgan va avliyo Gervasiya va Protasiya hayotiga bagʻishlangan.
11, 12, 13 – derazalar-soborning Janubiy apsisidagi uchta vitraj oynalar 1839-1842-yillarda Jovanni Bertini tomonidan ishlangan va VII-asr Milan arxiyepiskopi, Avliyo Ionna Dobriy.
27, 28, 29 – derazalar-bokira hayotining uchta vitrajlari soborning Shimoliy transeptida joylashgan va 1842-1847-yillarda Jovanni Battista Bertini tomonidan toʻliq qayta ishlangan.
19-21-oynalar va pastki 20-oyna-soborning qurbongoh qismidagi uchta eng katta va eng qadimgi derazalar 1833-1865-yillarda Jovanni Bertini va uning oʻgʻillari Pompeo va Juzeppe tomonidan qayta tiklangan. 130 ta yon oyna panellari (№ 19 va 21) eski va yangi ahdlar mavzularidagi tasvirlarni oʻz ichiga oladi. Markaziy oyna (№ 20) Apokalipsis haqidagi tasavvurlarga bagʻishlangan boʻlib, uning 50 ta yuqori paneli XV-XVI-asrlarda yaratilgan, pastki qismi esa bertinining otasi va oʻgʻillari qoʻliga tegishli.
42,43-oynalar – qarama-qarshi fasaddagi vitrajlar aka-uka Pompeo va Juzeppe Bertini tomonidan bajarilgan, oynalarning syujetlari avliyo Karl va Mayklning hikoyalarini aytib beradi. Markaziy oyna (№ 45 Bibi Maryamni tasvirlaydi va xuddi shu ustalar tomonidan Luiji Sabatelli (1834) eskizlari boʻyicha yaratilgan.

Archangel Maykl haqidagi syujetli 37-oynaning fragmenti, 20-asr

XX-asr

7-oyna (oʻng yoʻlak) – muborak kardinallar Shuster va Ferrari vitrajlari 1988-yilda Yanosh Xaynal tomonidan yaratilgan. Ikkala kardinal ham 20-asrda Milan arxiyepiskoplari boʻlgan va Milan soborida dafn etilgan.
39-oyna (chap yoʻlakning birinchi oynasi) – „ Dovudning hikoyalari“ bilan vitraj 1934-yilda Aldo Kapri tomonidan boshlangan, ammo faqat Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan keyin yakunlangan.
37-oyna (chap yoʻlakning uchinchi oynasi) – nodir ifodalangan vitraj oynasi Archangel Maykl va shayton oʻrtasidagi jangni tasvirlaydi. U 1939-yilda Jovanni Domeniko Buff tomonidan yaratilgan va sobordagi yagona oyna boʻlib, unda butun maydonda faqat bitta epizod tasvirlangan.
Tiburiumning vitraj oynalari 1968-yilda Ikkinchi Vatikan Kengashining sahnalari asosida yaratilgan.
Qarama-qarshi fasadning uchta oynasi 1950-yillarda venger rassomi Yoxan Xaynay tomonidan yaratilgan: yon oynalar ramziy maʼnoda cherkov va sinagogani koʻrsatib, ularning dualizmi va uzluksizligini namoyish etadi, markaziy oynada esa gʻayrioddiy ikonografiyada Uchbirlik tasvirlangan.

Galereya

Manbalar

↑ „The imposing Milan Cathedral“ (en). klm.com. KLM Travel. 2015-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 4-fevral.
↑ „Ars Sine Scientia Nihil Est" Gothic Theory of Architecture at the Cathedral of Milan“. Qaraldi: 2024-yil 11-may.
↑ „William Nester. Britains Rise to Global Superpower in the Age of Napoleon, 2020. — P. 181.“. 2022-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 28-mart.
↑ „Святые гвозди, сколько их?“ (ru). 2021-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-oktyabr.
↑ „The Rite of The Nivola // Duomo di Milano“. 2016-yil 21-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 4-may.
↑ Stanton, Rich „The Real Dark Souls Starts Here: 13 Real-Life Inspirations for Lordran“ (en-US). IGN (2014-yil 13-mart). 2016-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 21-fevral.

Havolalar

Adabiyotlar

Touring Club Italiano, Milano, 1998, ISBN 88-365-1249-6
Ernesto Brivio (kura di), Guida del duomo di Milano, Veneranda Fabbrica del Duomo di Milano, 1997-yil.
Katerina Pirina, Le vetrate del Duomo di Milano, Provincia di Milano, 1986-yil.
Giacomo Bascapè, Paolo Mezzanotte, Il Duomo di Milano, Milano, Bramante tahririyati, 1965-yil

[1] „The imposing Milan Cathedral“ (en). klm.com. KLM Travel. 2015-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 4-fevral.

[2] „Ars Sine Scientia Nihil Est" Gothic Theory of Architecture at the Cathedral of Milan“. Qaraldi: 2024-yil 11-may.

[3] „William Nester. Britains Rise to Global Superpower in the Age of Napoleon, 2020. — P. 181.“. 2022-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 28-mart.

[4] „Святые гвозди, сколько их?“ (ru). 2021-yil 22-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-oktyabr.

[5] „The Rite of The Nivola // Duomo di Milano“. 2016-yil 21-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 4-may.

[6] Stanton, Rich „The Real Dark Souls Starts Here: 13 Real-Life Inspirations for Lordran“ (en-US). IGN (2014-yil 13-mart). 2016-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 21-fevral.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]