Vikipediya

Novartis

 

Novartis AG
Turi Ochiq (Aktiengesellschaft)
Tarmogʻi Farmasevtika
Qachon asos solingan 1996-yil
Hududiy xizmati Global
Asoschi(lari)
  • Johann Rudolf
  • Alexander Clavel
Rahbariyat Vasant Narasimhan (CEO)[1]
Mahsulot(lar)i Farmasevtik dorilar, umumiy dorilar, retseptsiz dorilar, vaksinalar, diagnostika, kontakt linzalar, hayvonlar salomatligi (roʻyxat...)
Aylanma daromadi AQSh$51,63 mlrd (2021)[2]
Operatsion foydasi AQSh$11,69 mlrd (2021)[2]
Boyligi AQSh$131,79 mlrd (2021)[2]
Sof foydasi 8 200 000 000
Ishchilar soni 110 000 (2021)[2]
Vebsayti novartis.com

Novartis AG – Shveysariya-Amerika transmilliy farmatsevtika korporatsiyasi Bazel (Shveysariya) va Kembrij, Massachusets, AQSHda (global tadqiqot)[3] joylashgan dunyodagi eng yirik farmatsevtika kompaniyalaridan biri.

Novartis klozapin (Clozaril), diklofenak (Voltaren; 2015-yilda GlaxoSmithKline kompaniyasiga sotilgan), karbamazepin (Tegretol), valsartan (Diovan), imatinib mesilat (Gleevec/Glivec), siklosporin (Neorozol) (Neorolemara) metilfenidat (Ritalin; ishlab chiqarish 2020-yil toʻxtatilgan), terbinafin (Lamisil), deferasiroks (Exjade) va boshqa preparatlarini ishlab chiqaradi.

1996-yil mart oyida Ciba-Geigy va Sandoz kompaniyalari Novartisni tashkil qilish uchun birlashdilar; ikkala kompaniyaning farmatsevtika va agrokimyoviy boʻlinmalari Novartisni mustaqil tashkilot sifatida tashkil etdi. Boshqa Ciba-Geigy va Sandoz korxonalari sotildi yoki Ciba Specialty Chemicals kabi mustaqil kompaniyalar sifatida ajralib chiqdi. Sandoz brendi uch yil davomida yoʻq boʻlib ketdi, ammo 2003-yilda Novartis oʻzining umumiy dori-darmonlar biznesini yagona shoʻba korxonaga birlashtirib, uni Sandoz deb nomlaganidan soʻng qayta tiklandi. Novartis oʻzining agrokimyoviy va genetik jihatdan oʻzgartirilgan ekinlar biznesidan 2000-yilda AstraZeneca bilan hamkorlikda Syngenta kompaniyasining ishlab chiqarilishi bilan voz kechdi, u ham oʻzining agrokimyoviy biznesidan voz kechdi.

Novartis Yevropa farmatsevtika sanoati va assotsiatsiyalari federatsiyasi (EFPIA)[4] Xalqaro farmatsevtika ishlab chiqaruvchilari va assotsiatsiyalari federatsiyasi (IFPMA)[5] va Amerika farmatsevtika tadqiqotlari va ishlab chiqaruvchilari (PhRMA) ning toʻliq aʼzosi[6].

Korporativ tuzilma

tahrir

Novartis AG – bu Novartis Group orqali ishlaydigan Shveysariya xolding kompaniyasi. Novartis AG toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita Novartis guruhining shoʻba korxonalari sifatida faoliyat yurituvchi butun dunyo boʻylab barcha kompaniyalarga egalik qiladi[7].

Novartis korxonalari uchta operatsion boʻlinmaga boʻlingan: Innovatsion dorilar, Sandoz (generiklar) va Alcon (koʻzni parvarish qilish)[8]. 2019-yilning aprel oyida Novartis Alconni alohida kompaniyaga aylantirdi[9]. 2022-yil avgust oyida Novartis qayta qurish doirasida Sandoz kompaniyasini toʻxtatib turish rejalarini eʼlon qildi[10]. Innovatsion dorilar boʻlimi ikkita biznes boʻlinmasini oʻz ichiga oladi: Novartis Pharmaceuticals va Novartis Oncology[11].[12] Novartis toʻgʻridan-toʻgʻri shoʻba korxonalari orqali ishlaydi, ularning har biri boʻlinmalardan biriga kiradi va Novartis quyidagi funksiyalardan birini yoki bir nechtasini bajaradi: Xolding/moliya, savdo, ishlab chiqarish va tadqiqot[7][11]

Novartis AG, shuningdek, 2022-yilgacha Roche aksiyalarining 33,3 foiziga egalik qildi, biroq u Roche ustidan nazoratni amalga oshirmadi[13]. Novartis shuningdek, Roche shoʻba korxonasi Genentech bilan ikkita muhim litsenziya shartnomasiga ega[14]. Bitta shartnoma Lucentis uchun; ikkinchisi Xolair uchun moʻljallangan[11]. 

2014-yilda Novartis Hindistonning Haydarobod shahrida oʻzining ilmiy-tadqiqot, klinik ishlanma, tibbiy yozish va maʼmuriy funksiyalarini offshorda olib borish maqsadida markaz tashkil qildi[15]. Markaz farmatsevtika (Novartis), koʻzni parvarish qilish (Alcon) va umumiy dori vositalari (Sandoz) segmentlaridagi dori-darmonlarni qoʻllab-quvvatlaydi[16].

Bozor segmentlarida oʻrni

tahrir

Novartis 2019-yildagi bozor kapitali boʻyicha dunyodagi ikkinchi yirik farmatsevtika kompaniyasidir[17].

  • Alcon: Novartis Alconni sotib olgan paytda ularning yillik savdosi 6,5 mlrd dollarni tashkil qilgan[18]. 2019-yil aprel oyida Novartis Alconni alohida tijorat tashkiloti sifatida ajratishni yakunladi[19].
  • Sandoz: Sandoz dunyodagi ikkinchi yirik dori ishlab chiqaruvchi kompaniya sifatida tan olingan. Sandoz biosimilar oʻz sohasida yetakchilik qiladi va Yevropa Ittifoqida birinchi biosimilar ruxsatini olgan 2018-yilda Sandoz 9,9 milliard AQSh dollari miqdorida sof sotilgan[20]. 2022-yil avgust oyida Novartis Sandozni 2023-yilning ikkinchi yarmigacha ajratishni rejalashtirayotganini eʼlon qildi[10]
  • Vaksinalar va diagnostika boʻlimi: 2013-yilda Novartis vaksinalar va diagnostika boʻlimini sotishni koʻrib chiqayotganini eʼlon qildi[21]. Ushbu sotuv 2015-yil oxirida yakunlandi va boʻlinma CSLning BioCSL operatsiyasiga birlashtirildi, birlashgan korxona Seqirus sifatida savdoga qoʻyildi[22][23]. 2018-yilda Novartis isteʼmolchi sogʻliqni saqlash qoʻshma korxonasining vaksinalar boʻlinmasini GlaxoSmithKline kompaniyasiga 13,0 milliard AQSh dollariga sotdi[24].
  • Isteʼmolchi: Novartis retseptsiz dorilar yoki hayvonlar salomatligi segmentlarida yetakchi emas; uning yetakchi retseptsiz savdo brendlari Excedrin va Theraflu, ammo AQShdagi asosiy ishlab chiqarish zavodidagi muammolar tufayli sotuvlar sekinlashdi.

2018-yilda Novartis tibbiyotga kirish indeksida ikkinchi oʻrinni egalladi[25]. Bu “kompaniyalarni oʻz mahsulotlarini dunyoning kambagʻallari uchun qanchalik osonlik bilan taqdim etishlari boʻyicha ustunlik qiladi”[26][27].

Yil Daromad
mln AQSH dollari 		Sof foyda
mln AQSH dollari 		Har bir aksiya narxi
AQSh dollarida 		Xodimlar
2005-yil 29 753 6130 32.03
2006-yil 35 105 7175 36.99
2007-yil 38 947 11 946 37.10
2008-yil 42 584 8,195 35.44
2009-yil 45 103 8400 31.98
2010-yil 51 561 9 794 39.41
2011-yil 59 375 8940 44.42
2012-yil 51 971 9270 46.50
2013-yil 52 716 9175 61.40 135 696
2014-yil 53 634 10,210 76.50 133 413
2015- yil 50 387 17 783 86,92 122 966
2016- yil 49 436 6,712 71.10 122 985
2017-yil 50 135 7703 77.33 126 457
2018-yil 46 099 12 614 91.13 129 924
2019-yil 48 677 11 732 88.14 103 914
2020-yil 49 898 8 072 84.38 110 000
2021-yil 51 626 24 018 87.47 110 000

Tarix

tahrir

Novartis 1996-yil mart oyida Shveysariya kompaniyalari Ciba-Geigy va Sandoz Laboratories birlashishi natijasida yaratilgan[28].

Ciba-Geigy

tahrir

Ciba-Geigy 1970-yilda JR Geigy Ltd (1857-yilda Bazelda tashkil etilgan) va CIBA (1859-yilda Bazelda tashkil etilgan) qoʻshilishi natijasida tashkil topgan[28]. Ciba 1859-yilda, Aleksandr Klavel (1805-1873) Bazeldagi ipak boʻyash uchun fabrikasida fuchsin ishlab chiqarishni boshlaganida boshlangan. 1873-yilga kelib, u oʻzining boʻyoq zavodini Bindschedler va Busch kompaniyasiga sotdi. 1884-yilda Bindschedler va Busch “Gesellschaft für Chemische Industrie Basel” (Kimyo sanoati Bazel kompaniyasi) nomli aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi. CIBA qisqartmasi 1945-yilda kompaniya nomi sifatida qabul qilingan[29].

Geigy uchun asos 1857-yilda, Johann Rudolf Geigy-Merian (1830-1917) va Iogann Myuller-Pak Bazelda boʻyoq tegirmoni va boʻyoq olish zavodini qurgan joyni sotib olganlarida tashkil etilgan. Ikki yil oʻtgach, ular sintetik fuchsin ishlab chiqarishni boshladilar[30]. 1901-yilda ular “Geigy” masʼuliyati cheklangan jamiyatini tuzdilar va kompaniya nomi 1914-yilda J. R. Geigy Ltd nomiga oʻzgartirildi[31]. CIBA va Geigy 1970-yilda birlashib, Ciba‑Geigy Ltd. (/ˌsiːbə ˈɡaɪɡi/)[32].

1990-yillarning oʻrtalaridagi tortishuvlar

tahrir

1990-yillarning oʻrtalarida shtat va federal sogʻliqni saqlash va atrof-muhit agentliklari 1970-1995-yillar oraligʻida Nyu-Jersi shtatining Toms River shahrida bolalar saratoni bilan kasallanishning koʻpayishini aniqladilar. Shtat va federal atrof-muhit va sogʻliqni saqlash agentliklari tomonidan olib borilgan koʻplab tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, saraton xavfining ortishi mumkin boʻlgan manba 1952-yildan beri ishlayotgan Toms daryosi kimyoviy zavodidan (oʻsha paytda Ciba-Geigy tomonidan boshqariladigan) ifloslanishdir. Bu hudud 1983-yilda zaharli kimyoviy moddalarning yer osti buluti aniqlangandan soʻng, Qoʻshma Shtatlar atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi Superfund sayti sifatida belgilangan. Keyingi yili Bay Avenue va Von avenyu burchaklaridagi chuqurlikdan suv sizib chiqayotgani aniqlanganidan keyin chiqarish trubkasi yopildi. Zavod 1996-yilda oʻz faoliyatini toʻxtatdi. 1996-2000 yillardagi keyingi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, saraton kasalligi kutilganidan koʻra koʻproq boʻlgan boʻlsa-da, bu koʻrsatkichlar sezilarli darajada pasaygan va farq shtat miqyosida oddiy saraton stavkalari bilan solishtirganda statistik jihatdan ahamiyatsiz edi. 1996-yildan beri Toms daryosi suv tizimi Nyu-Jersida eng qattiq suv sinovidan oʻtkazildi va isteʼmol uchun xavfsiz deb hisoblanadi. Den Feginning Toms daryosi: fan va najot hikoyasi, 2014-yilda Pulitser mukofoti sovrindori bo‘lgan kitobi saytdagi sanoat ifloslanishi masalasini batafsil ko‘rib chiqdi.

Sandoz

tahrir
 
Sandoz brendi bugungi kunda Novartis shoʻba korxonasi sifatida mavjud.

Sandoz – Novartisning umumiy dori vositalari boʻlimi. 1996-yilda Ciba-Geigy bilan Novartisni tashkil qilish uchun birlashishidan oldin Sandoz Pharmaceuticals (Sandoz AG) shtab-kvartirasi Shveysariyaning Bazel shahrida joylashgan (Ciba-Geigy kabi) farmatsevtika kompaniyasi boʻlib, turli dorilarni ishlab chiqish bilan mashhur edi.

Chemiefirma Kern und Sandoz (“Kern va Sandoz kimyo firmasi”) 1886-yilda Alfred Kern (1850–1893) va Edouard Sandoz (1853–1928) tomonidan tashkil etilgan. Ular tomonidan ishlab chiqarilgan birinchi boʻyoqlar alizarin koʻk va auramin edi. Kernning oʻlimidan soʻng, hamkorlik 1895-yilda Chemische Fabrik vormals Sandoz korporatsiyasiga aylandi. Kompaniya oʻsha yili isitmani tushiruvchi antipirinni ishlab chiqarishni boshladi. 1899-yilda kompaniya shakar oʻrnini bosuvchi saxarin ishlab chiqarishni boshladi. Keyingi farmatsevtika tadqiqotlari 1917-yilda Sandoz farmatsevtika boʻlimi asoschisi boʻlgan Arthur Stoll (1887–1971) qoʻl ostida 1917-yilda boshlangan[33]. 1918-yilda Arthur Stoll ergotaminni ergotadan ajratib oldi; Oxir oqibat, modda migren va bosh ogʻrigʻini davolash uchun ishlatilgan va 1921-yilda Gynergen savdo nomi ostida kiritilgan.

Sandoz oʻzining birinchi xorijiy vakolatxonalarini 1964-yilda ochgan. 1967-yilda Sandoz Wander AG (Ovomaltine va Isostar bilan mashhur) bilan birlashdi. Sandoz Delmark, Wasabröd (shvetsiyalik qattiq non ishlab chiqaruvchi) va Gerber Products Company (bolalar oziq-ovqat kompaniyasi) kompaniyalarini sotib oldi. 1986-yil 1-noyabrda ishlab chiqarish zavodining omborxonasida yongʻin sodir boʻldi, bu Sandoz kimyoviy moddalarining toʻkilishiga va Reyn daryosining yuqori qismiga katta miqdorda pestitsidning tushishiga olib keldi. Ushbu taʼsir koʻplab baliq va boshqa suv hayotini murakkablashtirdi. 1995-yilda Sandoz oʻzining maxsus kimyoviy biznesini toʻxtatib, Clariantni tashkil qildi. 1997-yilda Clariant Germaniyadagi Hoechst AG kompaniyasidan ajralib chiqqan maxsus kimyoviy biznes bilan birlashdi[34].

Birlashish

tahrir

1996-yilda Ciba-Geigy Sandoz bilan birlashdi va ikkalasining farmatsevtika va agrokimyoviy boʻlinmalari Novartisni tashkil qilish uchun birga qoldi. Boshqa Ciba-Geigy va Sandoz korxonalari mustaqil kompaniyalar sifatida ajralib chiqdi. Qurilish sanoati uchun kimyoviy moddalar ishlab chiqaruvchi Sandozʼs Master Builders Technologies kompaniyasi Germaniyaning VIAG energetika kompaniyasining shoʻba korxonasi boʻlgan SKW Trostberg AG kompaniyasiga sotildi, Shimoliy Amerikadagi makkajoʻxori gerbitsidlari boʻyicha biznesi esa nemis kimyo ishlab chiqaruvchisi BASF tarkibiga kirdi[35].

Birlashishdan keyingi

tahrir
 
Suffern, Nyu-York: Qoʻshma Shtatlardagi Novartis farmatsevtika ishlab chiqarish zavodlaridan biri
 
Novartis Hindiston bosh qarorgohi HITEC Siti, Haydarobod

1998-yilda kompaniya Kaliforniya universitetining Berkli oʻsimlik va mikrobiologiya boʻlimi bilan biotexnologiya boʻyicha litsenziya shartnomasini tuzdi[36]. Shartnoma tanqidchilari kelishuv akademik obyektivlikni pasaytiradi yoki genetik jihatdan oʻzgartirilgan oʻsimliklarni tijoratlashtirishga olib kelishi mumkin boʻlgan istiqbollardan xavotir bildirdi[37], Shartnoma muddati 2003-yilda tugagan[38].

2000–2010

tahrir

2000-yilda Novartis va AstraZeneca oʻzlarining agrobiznes boʻlinmalarini birlashtirib, yangi Syngenta kompaniyasini yaratdilar[39].

2009-yilda Novartis Xitoyning Zhejiang Tianyuan Bio-Pharmaceutical Co., Ltd. vaksina kompaniyasining 85 foiz ulushini ushbu mamlakatda vaksina sanoati yetakchisini yaratish va guruhning cheklangan ishtirokini kengaytirish boʻyicha strategik tashabbus doirasida sotib olish boʻyicha kelishuvga erishdi. Ushbu taklif qilinayotgan sotib olish Xitoyda hukumat va tartibga solish ruxsatini talab qiladi[40].

2010-yilda Novartis koʻzni parvarish qilish boʻyicha dunyodagi eng yirik kompaniya Alconni toʻliq sotib olish uchun 39,3 mlrd AQSh dollari toʻlashni taklif qild. Novartis 2008-yilda Alconning 25 foizini sotib olgan edi[41]. Novartis yangi boʻlinma yaratdi va uni Alcon deb nomladi, uning ostida oʻzining CIBA VISION shoʻba korxonasini va Novartisning ikkinchi yirik boʻlimiga aylangan Novartis Ophthalmicsni joylashtirdi. Alkonning umumiy qiymati 60 milliard dollarni tashkil etdi[42].

2011 – hozirgi kungacha

tahrir

2011-yilda Novartis tibbiy laboratoriya diagnostikasi Genoptix kompaniyasini “bizning (Novartis) individual davolash dasturlarimiz uchun mustahkam asos boʻlib xizmat qilish” uchun sotib oldi[43]. 2021-yil sentabr oyida kompaniya optogenetik diapazonini kengaytirib, gen terapiyasi biznesi Arctos Medicalni sotib olishini eʼlon qildi[44]. Dekabr oyida Novartis sogʻliqni saqlash investitsiya kompaniyasi Syncona Ltddan Gyroscope Therapeuticsni 1,5 milliard dollargacha sotib olishini eʼlon qildi[45].

2022-yil fevral oyida Nyu-York shahrida joylashgan Cambrian Biopharma biotexnologiya kompaniyasi Novartisdan mTOR ingibitorlari dasturlariga litsenziyalangan huquqlarga ega ekanligini eʼlon qildi[46]. Kelishuvning bir qismi sifatida Kembrian Tornado Therapeutics deb nomlangan shoʻba korxonasini tashkil qildi[46]. 2022-yil avgust oyida kompaniya qayta qurish doirasida ochiq savdoga qo‘yilgan biznesni shakllantirish uchun Sandoz umumiy dori vositalari bo‘linmasini chiqarish rejasini e’lon qildi[10]. Birlik bilan 9,69 AQSh dollari ishlab chiqarilgan 2021-yilda milliard dollarni tashkil etgan boʻlsa, sotuvlar boʻyicha Yevropadagi eng yirik umumiy dori-darmon kompaniyasini yaratadi[47].

Sotib olishlar tarixi

tahrir

Tadqiqot

tahrir
 
2019-yil noyabr oyida Massachusets shtatining Kembrij shahridagi Novartis.

Kompaniyaning “Novartis Biotibbiyot tadqiqotlari institutlari (NIBR)” deb nomlangan global tadqiqot operatsiyalari oʻzlarining global shtab-kvartirasi Kembrijda, Massachusets, AQShda joylashgan[48][49]. NIBR tarkibida rivojlanayotgan mamlakatlardagi kasalliklarga yoʻnaltirilgan ikkita tadqiqot instituti joylashgan: sil, dang va bezgak bilan shugʻullanadigan Novartis Tropik kasalliklar instituti va salmonella tifi (tif isitmasi) va shigella bilan ishlaydigan Novartis vaksinalari global salomatlik instituti[50].

Novartis bemorlar uchun klinikalarga jismoniy sayohat qilish oʻrniga videoga asoslangan telemeditsina tashriflariga ruxsat berish uchun Science 37 bilan ishlamoqda. Bemorlarni ogʻir shifoxona safarlaridan ozod qilish uchun mobil texnologiyalardan foydalangan holda uch yil davomida oʻnta klinik sinov oʻtkazishni rejalashtirmoqda[51].

Mahsulotlar

tahrir

Isteʼmolchilar salomatligi

tahrir

2014-yil aprel oyida Novartis oʻzining 3,5 milliard dollarlik aktivlari bilan isteʼmolchilar salomatligi boʻlimini GlaxoSmithKline bilan GSK Consumer Healthcare nomli yangi qoʻshma korxonaga ajratdi, uning 36,5% ulushi Novartisga tegishli[52]. 2018-yil mart oyida GSK Novartis bilan Novartisning isteʼmolchilar salomatligini saqlash boʻyicha qoʻshma korxonasidagi 36,5 foiz ulushini 13 milliard dollarga (9,2 milliard funt sterling) sotib olish boʻyicha kelishuvga erishganini eʼlon qildi[53].

Hayvonlar salomatligi

tahrir

Uy hayvonlarini parvarish qilish

tahrir
  • Interceptor (Milbemitsin oksimi), ogʻiz orqali qurtlarni nazorat qilish mahsuloti
  • Sentinel Flavor Tabs (Milbemitsin oksim, Lufenuron), ogʻiz burga nazorati mahsuloti
  • Deramaxx (Deracoxib), itlarda osteoartritdan ogʻriq va yalligʻlanishni ogʻiz orqali davolash
  • Capstar (Nitenpyram), burga nazorati uchun ogʻiz tabletka
  • Milbemax (Milbemitsin oksim, Praziquantel), ogʻiz qurtlarini davolash
  • Dastur (Lufenuron), burga nazorati uchun ogʻiz planshet

Chorvachilik

tahrir
  • Acatalk Duostar (Fluazuron, Ivermectin), qoramollar uchun Shomil nazorati
  • CLiK (Dicyclanil), qoʻylar uchun chivin nazorati
  • Denagard (Tiamulin), Brachyspira (ilgari Serpulina yoki Treponema) bilan bogʻliq choʻchqa dizenteriyasini davolash uchun antibiotik
  • Fasinex (Triclabendazol), qoramollar uchun ogʻiz boʻshligʻi, jigar shishishining barcha uch bosqichini davolash va nazorat qilish uchun ishlatiladi.
  • ViraShield, sogʻlom qoramollarda, shu jumladan, homilador sigirlar va gʻunajinlarda, yuqumli sigir rinotraxeiti (IBR), sigir virusli diareya (BVD 1 va BVD 2-toifa), parainfluenza 3-toifa (PI3) keltirib chiqaradigan kasallikning oldini olishda yordam sifatida foydalanish.

Biologik himoya (hasharotlar va kemiruvchilarga qarshi kurash)

tahrir
  • Aktara (tiametoksam)
  • Atrazin (atrazin)
  • Larvadex (Cyromazine)
  • Neporex (Cyromazine)
  • Oxyfly (Lambda-sihalotrin)
  • Virusnip (kaliy monopersulfat)

Qarama-qarshiliklar va tanqidlar

tahrir

Hindistonning patent qonunlariga eʼtiroz

tahrir

Novartis Hindistonda Gleevecni patentlash uchun yetti yillik munozarali kurash olib bordi va ishni Hindiston Oliy sudiga qadar olib bordi, u yerda patent talabnomasi nihoyat rad etildi. Ishning markazida boʻlgan patent talabnomasi Hindistonning Novartis kompaniyasi tomonidan 1998-yilda Hindiston Jahon Savdo Tashkilotiga kirishga va TRIPS shartnomasi boʻyicha butun dunyo boʻylab intellektual mulk standartlariga rioya qilishga rozi boʻlganidan keyin berilgan. Ushbu shartnomaning bir qismi sifatida Hindiston patent qonuniga oʻzgartirishlar kiritdi; eng kattasi, bu oʻzgarishlardan oldin mahsulotlarga patentlar ruxsat etilmagan, keyin esa cheklovlar bilan boʻlsa-da ruxsat etilgan. Ushbu oʻzgarishlar 2005-yilda kuchga kirdi, shuning uchun Novartis patent arizasi Hindiston oʻtish jarayonini boshqarish uchun oʻrnatgan tartib-qoidalar ostida boshqalar bilan “pochta qutisi” ni kutdi. Hindiston, shuningdek, 2005-yilda, qonunlar kuchga kirishidan oldin, patent qonuniga maʼlum tuzatishlar kiritdi, bu patent talabnomasini rad etishda asosiy rol oʻynadi[54].

TRIPS shartnomasida koʻrsatilganidek, Novartis Hindiston Patent idorasidan Gleevec uchun Eksklyuziv Marketing Huquqlari (EMR) uchun ariza topshirdi va EMR 2003-yil noyabr oyida berildi[55]. Novartis Hindistonda Gleevecni ishga tushirgan baʼzi umumiy ishlab chiqaruvchilarga qarshi buyurtmalar olish uchun EMRdan foydalangan. Novartis Gleevec narxini har bir bemor uchun oyiga 2666 AQSh dollari qilib belgiladi; umumiy kompaniyalar oʻz versiyalarini oyiga har bir bemor uchun 177 dan 266 AQSh dollariga sotishgan. Novartis, shuningdek, preparatning oʻz versiyasini sotib olishga qodir boʻlmagan bemorlarga yordam berish dasturini ishga tushirdi.

Jinsiy kamsitish

tahrir

2010-yil 17-mayda Amerika Qoʻshma Shtatlarining Nyu-York janubiy okrugi sudida hakamlar hayʼati Novartisga 3 367 250 dollar tovon toʻlash toʻgʻrisida qaror chiqardi va kompaniya 2002-yildan beri oʻn ikki ayol savdo vakillari va boshlangʻich darajadagi menejerlarga nisbatan jinsiy kamsitish sodir etganligi, xodimlarning homiladorligini bilganidan keyin ish haqi, lavozimga koʻtarilish va davolanish masalalari boʻyicha kamsitgani aniqlandi[56].

Marketing qoidalarini buzish

tahrir

2008-yil sentabr oyida AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) Novartis Pharmaceuticals kompaniyasiga DEHB dori vositasi Focalin XR reklamasi haqida bildirishnoma yubordi, bunda kompaniya jamoatchilik va tibbiyot mutaxassislariga marketing qilishda uning samaradorligini oshirib yuborgan[57].

2005-yilda federal prokurorlar Novartis kompaniyasining bir nechta dori vositalarini sotish boʻyicha tergov boshladi: Trileptal, tutilishga qarshi dori; yurak kasalliklari uchun uchta dori - Diovan (kompaniyaning eng koʻp sotiladigan mahsuloti), Exforge va Tekturna; Sandostatin, oʻsish gormoni buzilishini davolash uchun dori; va Zelnorm, irritabiy ichak sindromi uchun dori[58]. 2010-yil sentyabr oyida Novartis 422,5 mln AQSh dollari toʻlashga rozi boʻldi[59]. The New York Times gazetasiga koʻra, “Federal prokurorlar Novartisni sogʻliqni saqlash sohasi mutaxassislariga maʼruzachilar dasturlari, maslahat kengashlari, oʻyin-kulgi, sayohat va ovqatlanish orqali noqonuniy pul toʻlashda aybladilar. Ammo, Novartis fevral oyida eʼlon qilgan shartnomada notoʻgʻri nom qoʻyishda aybdor deb tan olishdan tashqari, kompaniya qonunbuzarlikni rad etdi”[58].

Avastin

tahrir

AQShdan tashqarida Novartis ranibizumab (savdo nomi Lucentis) preparatini sotadi, bu bevacizumab (Avastin) kabi bir xil sichqoncha antitanalaridan olingan monoklonal antitana fragmentidir. Avastin ham, Lucentis ham Rochega tegishli Genentech tomonidan yaratilgan; Roche butun dunyo boʻylab Avastinni sotadi, shuningdek, Lucentisni AQShda sotadi. Lucentis butun dunyo boʻylab nam makula nasli va retinaning boshqa kasalliklarini davolash sifatida tasdiqlangan; Avastin baʼzi saraton kasalliklarini davolash uchun ishlatiladi. Lucentisning narxi Avastinga qaraganda ancha yuqori boʻlgani sababli, koʻplab oftalmologlar dorixonalarda Avastinni koʻzlarga qoʻllash uchun ishlab chiqarishni boshladilar va bemorlarini Avastin bilan davolashni boshladilar. 2011-yilda Buyuk Britaniyadagi Milliy sogʻliqni saqlash xizmatining toʻrtta ishonchli idorasi pulni tejash maqsadida Avastinni makulyar degeneratsiyaga qarshi qoʻllash uchun foydalanish va toʻlovni tasdiqlovchi siyosatni chiqardi, garchi Avastin bu koʻrsatkich uchun tasdiqlanmagan boʻlsa ham[60]. 2012-yil aprel oyida trastlarni Avastin Lucentis kabi xavfsiz va samarali ekanligi noma'lumligiga ishontira olmaganidan soʻng va Lucentis bozorini saqlab qolish uchun Novartis trestlarni sudga berishini eʼlon qildi[60][61].

Valsartan

tahrir

2013-yil yozida Yaponiyaning ikkita universiteti statistik tahlil o‘zgartirilgani va Novartis xodimining tadqiqotda ishtirok etgani aniqlanganda Valsartanning (Diovan markasi) yurak-qon tomir tizimiga foydasi borligini ko‘rsatadigan bir qancha klinik tadqiqotlar nashrlarini qaytarib olishdi[62]. Natijada bir qancha yapon kasalxonalari preparatni qo‘llashni to‘xtatdi va ommaviy axborot vositalari Yaponiyadagi janjal haqida xabarlar tarqatdi[63]. 2014-yil yanvar oyida Yaponiya Sogʻliqni saqlash vazirligi Tokio prokuraturasiga Novartis va nomaʼlum xodimlarga qarshi, tadqiqotdan Diovanning afzalliklarini qoʻllab-quvvatlash uchun foydalangan reklamalar orqali isteʼmolchilarni chalgʻitgani uchun jinoiy ish qoʻzgʻatdi[64]. 2014-yil 1-iyulda prokuratura kompaniya va uning xodimlaridan birini rasman ayblayotganini eʼlon qildi[65].

Korrupsiya

tahrir
 
Senatning moliya qoʻmitasi Michael Cohenning Novartis bilan aloqalari toʻgʻrisidagi “Oq uyga kirish huquqi sotiladi” nomli hisoboti

2018-yil yanvar oyida Novartis AQSh va Gretsiya rasmiylari tomonidan 2006-2015 yillarda Gretsiya davlat amaldorlariga pora berganlikda ayblanib, ikki sobiq bosh vazir, bir nechta sobiq sogʻliqni saqlash vazirlari, Nea Dimokratia partiyasining koʻplab yuqori martabali aʼzolarini oʻz ichiga olgan sxema boʻyicha tergov boshlandi[66]. Novartisning Gretsiyadagi filiali menejeriga mamlakatni tark etish taqiqlandi[67]. Vazir o‘rinbosari bu ayblovlarni “Yunon davlati tashkil etilgandan beri eng katta janjal” deb ta’rifladi, bu esa “davlatning tibbiyotga yillik xarajatlari portlashiga” sabab bo‘ldi[68]. Mojaroga aloqador vazirlarning aksariyati ayblovlarni inkor etib, ishni “siyosiy nishon” va “Syriza” muxolifat partiyasi “toʻqimasi” sifatida koʻrsatishga harakat qildi[66]. Ammo, Gretsiya sudyalar kengashi bu janjal haqiqat deb qaror qildi[69]. Ishda bir nechta dori-darmonlar narxini sunʼiy ravishda oshirish bilan bogʻliq poraxoʻrlikdan tashqari, “toʻrt milliard yevrodan (4,2 milliard dollar) ortiq noqonuniy mablagʻlar” gumonlari bilan pul yuvish ham bor[70].

Michael Cohen

tahrir

Novartis 2017-yilda Donald Trump inauguratsiyasidan keyin Michael Cohenga tegishli Essential Consultants kompaniyasiga 1,2 million dollar to‘lagan. Cohenga har oyda 100 000 dollardan ozroq pul toʻlangan. Novartisning taʼkidlashicha, u Cohenga yangi maʻmuriyatning dori-darmonlar narxini belgilash va tartibga solishga yondashuvini tushunish va taʼsir qilishda yordam berish uchun pul toʻlagan[71].

Xayriya

tahrir

Moxovga qarshi kurash

tahrir

Novartis 2000-yildan beri barcha endemik mamlakatlarga bepul, koʻp dori terapiyasini taqdim etish orqali moxov kasalligini yoʻq qilishga oʻnlab yillar davomida bel bogʻlagan[72][73][74]

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Novartis 1Q profit jumps 12 percent as heart drug sales soar“. The Seattle Times. Associated Press (2018-yil 19-aprel). 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-aprel.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „Novartis Annual Report 2021“. Qaraldi: 2022-yil 4-fevral.
  3. ↑ name="novartis.com">https://www.novartis.com/research-development/research-locations
  4. ↑ „The Pharmaceutical Industry in Figures - 2008 Edition“ (PDF). European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations (EFPIA), s. 49. 2008-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 25-avgust.
  5. ↑ „IFPMA Member List“. 2014-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  6. ↑ „404“. www.phrma.org. 2013-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  7. ↑ 7,0 7,1 „SEC 2010“. 2020-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-yanvar.
  8. ↑ Roland, Denise. „Novartis Pharmaceuticals Head to Depart Amid Restructuring“ (en-US). Wall Street Journal (2016-yil 17-may). 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-yanvar.
  9. ↑ „Alcon to Officially Spin out From Novartis on April 9“ (en-US). BioSpace. 2020-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-yanvar.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Mancini, Donato Paolo; Telling, Oliver. „Novartis to spin off generic drugs unit Sandoz“. Financial Times (2022-yil 25-avgust).
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 „Novartis Annual Report 2012“. Novartis. 2013-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 6-fevral.
  12. ↑ „Novartis to split Pharma business unit; names new CEOs“. www.thepharmaletter.com. 2020-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 9-yanvar.
  13. ↑ „Novartis AG to Hold On to Its 33% Stake in Roche—For Now“ (en-US). BioSpace. 2020-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 10-yanvar.
  14. ↑ „Avastin vs Lucentis“. 2020-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  15. ↑ „Novartis slashing thousands more jobs in global reorganization, shifting many to India“. FiercePharma. 2019-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-fevral.
  16. ↑ Datta, P. T. Jyothi. „Novartis consolidates global services operations at Hyderabad centre“. The Hindu BusinessLine (2015-yil 18-dekabr). 2020-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-fevral.
  17. ↑ „Top 10 Pharma Companies of 2019“ (2019-yil 18-noyabr). 2020-yil 11-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  18. ↑ „Novartis Snags Remaining 23% Stake in Alcon with $12.9B Cash and Share Deal | GEN - Genetic Engineering and Biotechnology News“ (en-US). GEN - Genetic Engineering and Biotechnology News (2010-yil 15-dekabr). 2020-yil 13-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 14-yanvar.
  19. ↑ „Out From Under Novartis, Alcon Is Its Own Company Now“. BioSpace. 2020-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-aprel.
  20. ↑ „20-F“. www.sec.gov. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-mart.
  21. ↑ Morse, Andrew. „Novartis Sells Unit for $1.68 Billion“ (en-US). Wall Street Journal (2013-yil 11-noyabr). 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-yanvar.
  22. ↑ „CSL completes Novartis influenza vaccine acquisition in Germany“. www.seqirus.com. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 9-yanvar.
  23. ↑ „GSK Pharma completes acquisition of Novartis Healthcare's vaccines business“ (en-GB) (2015-yil 30-sentyabr). 2021-yil 5-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-yanvar.
  24. ↑ „Glaxo (GSK) Buys Novartis' Stake in Consumer Healthcare JV“. finance.yahoo.com. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-mart.
  25. ↑ Staff, WHO.
  26. ↑ „Novartis AG“. Access to Medicine Foundation. 2021-yil 30-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-noyabr.
  27. ↑ Jr, Donald G. McNeil. „The Drug Industry: GlaxoSmithKline, Merck and Novartis Again Rank Highest on Access to Poor“ (en-US). The New York Times (2010-yil 28-iyun). 2020-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-yanvar.
  28. ↑ 28,0 28,1 „A history of Novartis -“ (en-GB). pharmaphorum.com (2013-yil 20-sentyabr). 2020-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-yanvar.
  29. ↑ „Novartis AG | Swiss company“ (en). Encyclopedia Britannica. 2020-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-yanvar.
  30. ↑ „J R Geigy SA | Science Museum Group Collection“. collection.sciencemuseumgroup.org.uk. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  31. ↑ „J. R. Geigy Soc. An. | Science Museum Group Collection“. collection.sciencemuseumgroup.org.uk. 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  32. ↑ „Ciba-Geigy AG | Swiss pharmaceutical company“ (en). Encyclopedia Britannica. 2017-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-yanvar.
  33. ↑ „Company history“. Novartis.com (2010-yil 15-dekabr). 2010-yil 30-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 16-yanvar.
  34. ↑ Anna Bálint: Clariant clareant.
  35. ↑ Lawrence M. Fisher for strategy + business. 1 April 1998 Post-Merger Integration: How Novartis Became No. 1 Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh.
  36. ↑ Macilwain, Colin (1998-11-01). "Berkeley teams up with Novartis in $50m plant genomics deal". Nature 396 (6706): 5. doi:10.1038/23772. ISSN 1476-4687. PMID 9817194. 
  37. ↑ Dalton, Rex (1999-05-01). "Berkeley dispute festers over biotech deal". Nature 399 (6731): 5. doi:10.1038/19807. ISSN 1476-4687. PMID 10331373. 
  38. ↑ Dalton, Rex (2003-11-01). "Syngenta ends plant-research deal with Berkeley". Nature 426 (6964): 216. doi:10.1038/426216a. ISSN 1476-4687. PMID 14628007. 
  39. ↑ Staff, PRNewsWire. 13 November 2000.
  40. ↑ „Merck Provides Update on Status of Supplemental Biologics License Applications (sBLA) for GARDASIL®“. www.worldpharmanews.com. 2009-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  41. ↑ Thomasson, Emma. „Novartis seeks to buy rest of Alcon for $39 billion“. Reuters (2010-yil 4-yanvar). 2013-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 4-yanvar.
  42. ↑ „Can Novartis' CEO resist going for a megamerger with cash from asset sales? - FiercePharma“. www.fiercepharma.com (2017-yil 30-may). 2020-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 6-fevral.
  43. ↑ Maclucas, Neil. „Novartis to Buy Genoptix for $470 Million“. The Wall Street Journal (2011-yil 24-yanvar). 2014-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  44. ↑ „Novartis Adds to Optogenetics Portfolio with Arctos Medical Buy“. 2021-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-sentyabr.
  45. ↑ Mitra, Sinchita. „Novartis buys Gyroscope for $1.5 BLN to add new retinal gene therapy“. Reuters (2021-yil 22-dekabr). 2021-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-dekabr.
  46. ↑ 46,0 46,1 „Novartis vet is getting another shot at mTOR following the implosion of a longevity pioneer“. Endpoints (2022-yil 16-fevral). Qaraldi: 2022-yil 14-mart.
  47. ↑ Kresge, Naomi. „Novartis to Spin Off Sandoz Generic Drug Unit by Next Year“. Bloomberg News (2022-yil 25-avgust). 2022-yil 25-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  48. ↑ Ross, Casey. „Novartis doubles plan for Cambridge“. The Boston Globe (2010-yil 27-oktyabr). 2012-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 31-oktyabr.
  49. ↑ „Novartis Institutes for BioMedical Research“. Novartis. 2014-yil 2-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  50. ↑ „Innovation for the developing world“. 2014-yil 9-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  51. ↑ „Novartis, U.S. partner plan remote trials to boost participation“. Reuters (2018-yil 7-mart). 2020-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 15-mart.
  52. ↑ Staton. „Novartis, GSK team up in consumer JV to save big money, gain big scale“. FiercePharma. Questex Media Group (2014-yil 22-aprel). 2020-yil 26-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 16-may.
  53. ↑ „GSK buys out Novartis in $13 billion consumer healthcare shake-up“. Reuters (2018-yil 27-mart). 2020-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 9-yanvar.
  54. ↑ Harris, Gardiner; Thomas, Katie. „Top Court in India Rejects Novartis Drug Patent“. The New York Times (2013-yil 1-aprel). 2020-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-aprel.
  55. ↑ „Novartis v UoI, para 8-9“. 2013-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  56. ↑ Voris. „Novartis Reaches $152.5 Million Sex-Bias Settlement“ (2010-yil 14-iyul). 2018-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-yanvar.
  57. ↑ „Focalin XR (dexmethylphenidate hydrochloride) extended-release capsules CII“. Warning Letters. US Food and Drug Administration (2008-yil 25-sentyabr). 2012-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 5-avgust.
  58. ↑ 58,0 58,1 Wilson, Duff. „Novartis Settles Off-Label Marketing Case“. The New York Times (2010-yil 30-sentyabr). 2018-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 16-yanvar.
  59. ↑ „Novartis Pharmaceuticals Corporation, a US subsidiary of Novartis AG, reaches settlement agreement with US Attorney's Office“. Novartis (2010-yil 30-sentyabr). 2013-yil 17-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 16-yanvar.
  60. ↑ 60,0 60,1 Jeffreys, Branwen. „Using Avastin for eye condition wet AMD 'could save NHS £84m'“. bbc.com (2012-yil 6-may). 2013-yil 6-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 6-may.
  61. ↑ Copley, Caroline; Hirschler, Ben (24 April 2012), Potter, Mark (muh.), Novartis challenges UK Avastin use in eye disease, Reuters, 22 May 2013da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2012-04-29
  62. ↑ Kana Inagaki for The Wall Street Journal. 12 August 2013.
  63. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named WSJaug
  64. ↑ „Japan Criminal Probe Could Spell More Trouble for Novartis“. The Wall Street Journal (2014-yil 10-yanvar). 2014-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan.
  65. ↑ „Data manipulation by staff gets Novartis into legal mess in Japan“. Japan Herald. 2014-yil 29-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 2-iyul.
  66. ↑ 66,0 66,1 „Greek Officials Hit Back at Novartis Bribery Allegations | GreekReporter.com“. greece.greekreporter.com (2018-yil 6-fevral). 2020-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 7-fevral.
  67. ↑ „Greek officials ban Novartis manager from leaving the country amid widening bribery probe: report | FiercePharma“. www.fiercepharma.com. 2020-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 7-fevral.
  68. ↑ „Greek Govt Alleges Official Ties to Drug Bribery Scandal“. The New York Times. Associated Press (2018-yil 5-fevral). 2018-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 7-fevral.
  69. ↑ „Ν. Ηλιόπουλος: Και με τη βούλα της Δικαιοσύνης υπαρκτό το σκάνδαλο Novartis“. capital.gr. Qaraldi: 2022-yil 27-iyul.
  70. ↑ (http://www.dw.com). „Novartis under investigation for bribery in Greece | Europe| News and current affairs from around the continent | DW | 22.01.2017“. DW.COM. 2020-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 7-fevral.
  71. ↑ „Novartis admits $1.2m in payments to Trump lawyer“. Financial Times. 2020-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-may.
  72. ↑ „Leprosy“ (en). www.who.int. 2021-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-yanvar.
  73. ↑ „WHO | WHO and Novartis extend agreement to treat millions of leprosy patients with free medicines“. WHO. 2015-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-yanvar.
  74. ↑ „WHO | New Memorandum of Understanding for MDT“. WHO. 2014-yil 11-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-yanvar. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Novartis&oldid=5231524" dan olindi