Oʻzbekiston-Afgʻoniston doʻstlik koʻprigi

Oʻzbekiston-Afgʻoniston doʻstlik koʻprigiAfgʻoniston shimolidagi Balx viloyatidagi Hayraton shahrini Oʻzbekistonning Surxondaryo viloyatidagi Termiz shahri bilan bogʻlovchi Amudaryo orqali oʻtuvchi avtomobil va temir yoʻl koʻprigi[1]. 1981-1982-yillarda sovet quruvchilari tomonidan qurilgan. Ko'prikning uzunligi 816 m. Ko'prik Sovet Ittifoqi tomonidan o'sha paytda Afg'onistonda joylashgan kuchlarini ta'minlash uchun 1982-yilda ochilgan[2]. Bugungi kunda u ikki mamlakat o'rtasidagi savdo va sayohat maqsadlarida qo'llaniladi.

Afg'oniston-O'zbekiston do'stlik ko'prigi 2010-yil
2010-yilda ko‘prikning afg‘on tomonida turgan afg‘on chegara politsiyasi zobiti.

Umumiy koʻrinish tahrir

Bu Afgʻoniston-Oʻzbekiston chegarasi orqali oʻtadigan yagona qatʼiy boʻgʻin boʻlib, ko‘prikka 75 kmga yaqin joyda joylashgan Mozori Sharif shahrining shimolida, Surxondaryo viloyati Termiz shahrining janubida joylashgan.


U dastlab 1888-yilda yog‘ochdan, 1902-yilda temirdan qurilishi boshlangan ko‘prik o‘rnida barpo etilgan.

1902-yilda boshlangan temir ko‘prik qurilishiga 5 million rubl ajratilgan bo‘lib, o‘z vaqtida bu juda katta mablag‘ hisoblangan. Ko‘prikning mustahkamligini ta’minlash uchun tajribali muhandis-quruvchilar uni 27 qavatdan iborat qilib qurishgan.

Sovet-Afg'on urushigacha Afg'oniston va o'sha paytda Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgan O'zbekiston o'rtasida qat'iy avtomobil yoki temir yo'l aloqasi yo'q edi. 1982-yilda, "Bo'ron-333" operatsiyasida Sovet istilosi ostiga tushganidan bir necha yil o'tgach, Afg'oniston Sovet Ittifoqiga Sovet 40-chi armiyasi va Afg'oniston milliy armiyasini qayta ta'minlash uchun vaqtinchalik ponton ko'prigining doimiy o'rnini qurishga ruxsat berishga rozi bo'ldi. U 1982-yil 12-mayda Afgʻoniston Bosh kotibi Babrak Karmal va Sovet Oʻzbekistonining birinchi kotibi Sharof Rashidov ishtirokidagi marosimda rasman ochildi[3][4]. Ko'prik orqali, Puli Xumri va Bagram havo bazasi orqali temir yo'l qurish orqali Sovet temir yo'l tarmog'ini Kobul bilan bog'lash rejalashtirilgan edi[4].

Urush yillarida Britaniya Maxfiy razvedka xizmati tomonidan berilgan magnit chuqurlik zaryadlari yordamida bir necha bor hujumga uchragan, afg'on mujohidlari ham Sovet O'zbekistonida qo'poruvchilik operatsiyalarini amalga oshirish uchun ko'prikdan o'tgan[5]. AQSh Markaziy razvedka boshqarmasi va Pokiston Xizmatlararo razvedka ham jangarilarni suv ostidan buzish orqali ko'prikni yo'q qilishga o'rgatishni rejalashtirgan, biroq Pokiston prezidenti Muhammad Ziyo-ul-Haq Afg'oniston bilan chegara yaqinidagi Pokiston jamoalariga Sovet qo'shinlarining repressiyalaridan qochish g'oyasini rad etdi[4]. Aynan Do‘stlik ko‘prigi orqali 1989-yil 15-fevralda sovet qo‘shinlarining Afg‘onistondan olib chiqilishi yakunlandi[3].

 
Sovet qo'shinlarining Afg'onistondan olib chiqib ketilishi paytida qo'shinlar Do'stlik ko'prigida.

1996-yilda Oʻzbekiston hukumati koʻprikda harakatni bir tomonlama yopib qoʻydi, bu xavfsizlik nuqtai nazaridan kelib chiqqan va Afgʻonistonda reaksion Tolibon harakatining hokimiyat tepasiga kelishi bilan bogʻliq edi. Xususan, O'zbekiston tomoni islomiy jangarilar tomonidan O'zbekiston Islomiy Harakatiga O'zbekiston prezidenti Islom Karimovni ag'darishda yordam berish uchun foydalanishi mumkinligidan tashvishda edi[6]. AQSh Afg'onistonga bostirib kirishi paytida Mozori Sharif qulaganidan keyin Qo'shma Shtatlar va Birlashgan Millatlar Tashkiloti O'zbekistonga xalqaro yordam ko'rsatishi uchun ko'prikni qayta ochish uchun bosim o'tkaza boshladi[3]. Ko'prikda 2001-yil 9-dekabrda O‘zbekiston temir yo‘llari tomonidan 1000 pud don va bug‘doy olib o'tildi[7][8][4]. 2002-yil fevral oyidan boshlab O‘zbekiston Hayraton ko‘prigi bo‘ylab faqat oziq-ovqat, dori-darmon va boshqa gumanitar yuklarni tashish uchun ( BMT orqali, O‘zbekiston hukumati va BMT o‘rtasida yetkazib berishni osonlashtirish to‘g‘risidagi kelishuvga muvofiq) harakatni to'liq qayta ochdi[9]. Qayta ochilishda Jahon oziq-ovqat dasturi va Shimoliy alyans rasmiylari, jumladan Abdul Rashid Do'stum ishtirok etdi[7]. O'zbekiston Afg'oniston shimolidagi ahvol yomonlashganiga javoban 2005 yilda yana ko'prikni yopadi[10]. U 2009-yilda qayta ochilgan bo'lsa-da, katta miqdordagi yordamni tashish uchun juda yomon ahvolda ekanligi aniqlandi[11].

2010-yil yanvar oyida Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik dasturi[12] doirasida temir yoʻlni Mozori Sharifgacha uzaytirish boʻyicha ishlar boshlangan boʻlib, u 2010-yilning noyabr oyida Osiyo taraqqiyot banki, Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg'armasi tomonidan qo'llab-quvvatlandi[13]. 2011-yilda, ko'prik NATOning xalqaro xavfsizlik kuchlari uchun tobora muhim ta'minot yo'liga aylanganligi sababli, birinchi poezd yangi yo'nalish bo'ylab harakatlandi[13]. 2012-yilda AQSh armiyasi Afg'onistondan qo'shinlarini olib chiqish va uni Afg'oniston milliy politsiyasiga topshirishni boshlagani sababli ko'prik o'zining mavjudlik masofasini qisqartira boshladi[14].

2019-yilda Afgʻoniston tinchlik muzokaralari chogʻida Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Tolibon Oʻzbekistonga koʻprik va Mozori Sharif oʻrtasidagi temir yoʻl aloqasini saqlab qolishga ruxsat berishga kelishib olgan edi. 2021-yilda AQSh Qurolli kuchlari Afgʻonistondan olib chiqib ketilganidan va 2021-yilda Tolibon hujumidan soʻng afgʻon harbiy boʻlinmalari koʻprik orqali Oʻzbekistonga chekindi. Biroq Oʻzbekiston hukumati Afgʻoniston hukumati amaldorlariga boshpana uchun koʻprikdan oʻtishga ruxsat bermadi[15].

Manbalar tahrir

  1. „Hairatan and the Friendship Bridge“.
  2. „USSR-Afghan link“. Modern Railways (1982-yil avgust).
  3. 3,0 3,1 3,2 Badkhen. „Friendship Bridge gets a second life / Afghan-Uzbek supply route reopens“ (en-US). SFGATE (2001-yil 10-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 „Hairatan and the Friendship Bridge | Railways of Afghanistan“ (en-GB). Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  5. Coll, Steve. Ghost wars : the secret history of the CIA, Afghanistan, and bin Laden, from the Soviet invasion to September 10, 2001. New York: Penguin Press, 2004. ISBN 1-59420-007-6. OCLC 52814066. 
  6. „CNN.com - Key Uzbek bridge to reopen to Afghanistan - December 8, 2001“. edition.cnn.com. Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  7. 7,0 7,1 „Breakthrough in Afghan aid effort“. BBC News (2001-yil 9-dekabr).
  8. „CNN.com - Aid flows as key Afghan border bridge re-opens - December 9, 2001“. edition.cnn.com. Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  9. „Узбекистан поднял тарифы на транзит грузов в Афганистан“. 2012-yil 21-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 30-oktyabr.
  10. Company. „Aid stalled with Uzbek border closed“ (en). Tampa Bay Times. Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  11. „Uzbek Aid Bridge in Poor Condition, Slowing Aid to N. Afghans - 2001-12-14 | Voice of America - English“ (en). www.voanews.com. Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  12. „Construction of Afghan railway launched“. Railway Gazette International (2010-yil 27-yanvar). 2010-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan.
  13. 13,0 13,1 „Afghan railway: First train runs on new line in north“ (en-GB). BBC News (2011-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  14. NATO. „Afghan Border Police take the lead to secure northern crossing“ (en). NATO. Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  15. Amiri, Yaroslav Trofimov and Ehsanullah. „WSJ News Exclusive | Taliban Find New Revenues as They Seize Afghanistan’s U.S.-Built Border Gateway“ (en-US). Wall Street Journal (2021-yil 5-iyul). Qaraldi: 2021-yil 14-iyul.

Havolalar tahrir