Qoʻshdarvoza

Qoʻshdarvoza – Xorazm viloyati, Xiva shahrida joylashgan 20-asr boshiga mansub meʼ-moriy yodgorlik hisoblanadi.

Qoʻshdarvoza
Qoʻshdarvoza
Joylashuvi	Oʻzbekiston, Xorazm
Koordinatalar	41.3849/60.3628
Turi	Obida
Arxitektura uslubi	Assimetrik

Joylashuvi

Qoʻsh-Darvaza (qoʻsh darvoza) nafaqat meʼmorchilik elementi edi. Xorazmning eski poytaxti Urganchdan yangi Xivagacha davom etish gʻoyasining yaqqol timsolidir. Qoʻshdarvozaning zamonaviy darvozasi XX asr boshlarida eski chizmalar boʻyicha qurilgan. Asrlar davomida Qoʻsh-Darvazaning dizayni tubdan oʻzgarmadi: darvoza toʻrtburchak shaklda, assimetrik kompozitsiyada, qoʻshaloq yoʻlning yon tomonlarida yopiq xonalar, kvadrat shaklida tashkil etilgan, markaziy qismga tayangan toʻrt gumbaz bilan qoplangan. Darvozaning qirrali ravoqlari tashqaridagi ikkita koʻrfazda – gavjum Urganch yoʻliga va ichkaridagi ikkita hovlida ochiq holda joylashgan. Fasad boʻylab oʻtish joylari kuchli minoralar bilan oʻralgan boʻlib, ular tepada arkatura bilan bogʻlangan – tepada kaptarlar va burchak minoralari gumbazlari orasidagi kungra jangovar bilan qoplangan. Olov dushmanni darvozadan ushlab turishga imkon bergan. Darvozaning ichki koʻrinishi boshqacha: gʻarbiy qismi darvoza oxiri boʻylab choʻzilgan, eshiklar orqali oʻtish bilan bogʻlangan va asosiy jabhalarga mustaqil chiqishlari mavjud. Sharqiy qanotda yoʻlak tutashgan ikkita toʻrtburchak xona, yon va asosiy jabhalar – eshiklar joylashgan. Bu binolar koʻp funksiyali boʻlib, qoʻriqxona, zindon, omborxona, bojxona vazifasini oʻtagan va urush paytida ular dushman hali ham buzib oʻtishga qodir boʻlsa, qoʻshimcha mudofaa chizigʻiga aylangan. Darvozani bezashga kelsak, u har doim hashamatli boʻlib, butunlay mijozning didiga bogʻliq boʻlgan, gʻishtli mozaika bilan zamonaviy bezash uygʻunlashgan.

Koʻrinib turganidek, Qoʻshdarvoza darvozalari jiddiy qal’a boʻlib, uni 1924-yilda Qizil Armiya askarlari uning yoniga oʻtkazib yuborgan Junayidxondan tashqari hech bir dushman magʻlub eta olmagan edi.

Tuzilishi

Dishan qalʼaning shimoliy darvozasi hisoblangan. Qoʻshdarvoza Urganchga olib boradigan serqatnov yoʻlda joylashgan. Darvoza 2 (qoʻsh) ravoqqa oʻrnatilgan (nomi shundan). Qoʻshdarvozaning umumiy tarhi toʻrtburchak (25x17 m, balandligi 9,45 m, yoʻlak ravogʻining kengligi 4,2 m), 4 ta gumbaz bilan yopilgan. Uning gʻarbiga bir uzun va sharqiga 2 yordamchi (qorovulxona, bojxona vazifalarini bajargan) xonalar (yassi tomli) tutashgan; ularga alohida eshik orqali kiriladi. Inshootning oldingi shimoliy va orqa janubiy tarafi bir xil meʼmoriy yechimga ega. Ravoqlar oraligʻi va chetlarida 3 ta minorasimon burjlar mavjud, ularga enli va ingichka sirkori halqa-belbogʻlar bilan nozik did bilan ishlangan; burjlar oʻzaro koʻngurali ravoqlar qatori bir biri bilan bogʻlangan. Bugungi kunda Qoʻshdarvoza meʼmoriy yodgorligi Oʻzbekistonning ochiq osmon ostidagi muzeylardan biriga aylangan. Darvozaning eng yuqorisi burjlarning moviy gumbazchalari va ravoqlarning kunguralari bilan nihoyalangan. Darvoza tarzlarining chetki qismlari sodda, ularda yassi ravoqlar va yordamchi xonalarning eshiklarigina mavjud. Rejaga koʻra, darvoza toʻrtburchak shaklda, assimetrik tarkibda boʻlib, qoʻsh yoʻlning yon tomonlarida yopiq xonalari joylashgan, Toshdarvoza kvadrat shaklida ishlangan, toʻrt gumbaz bilan qoplangan. Markaziy ustunlarga tayangan. Gumbazlar ostidagi arklar keng ochilgan: ikki oraliqda gumbazlar ostidan oʻtadigan yoʻlga tashqarida ham ichkarida ham bir-biri bilan erkin muloqot qilish imkoniyati yaratilgan. Fasad boʻylab arkdan oʻtish joylari minoralar bilan oʻralgan. Meʼmoriy obidaning barcha tuzilmalari bir xil; yon darvoza xonalarining koʻrinishi meʼmoriy jihatdan loyihalashtirilmagan va naqshlar bilan ishlov berilmagan. Binolar har xil: gʻarbiy qismi darvoza oxiriga qadar choʻzilgan, eshiklar orqali oʻtish bir biri bilan bogʻlangan. Asosiy imoratlarga alohida chiqish eshiklari mavjud. Sharqiy qanotda ikkita toʻrtburchak xonalari imorat yoʻli boʻyida qurilgan. Imorat tarkibida kirish va chiqish darvozalari, qorovulxonalar va bojxonachilar istiqomat qiladigan maxsus xonalar alohida eʼtibor kasb etgan boʻlib, boshqa imoratlardan farqli oʻlaroq loyihalashtirish va naqshlar bilan bezatilgan. Darvozalarning asosiy koʻrinadigan sathlari naqshinkor belbogʻlar bilan bezatilgan minoralarda va ravoqning tepasida gʻishtli mozaikalar mavjud. Gumbaz tepa qismi, minorasi zangori koshinlar bilan qoplangan. Ichki qismlar maxsus qurilish qoplamasi bilan qoplangan.

Oʻlchamlari

Umumiy – 25,0x17,0 m; Balandligi – 9,45 m; arklar oraligʻi – 4,2 m.