Dishan qalʼa

Dishan qalʼa
Dishan qalʼa
Turi	Devor
Loyiha muallifi	Olloqulixon
Qurilish yakunlanishi	1842-yil
Binolar	Madrasa, maqbara, masjid, darvoza
Yodgorliklar	Nurullaboy saroyi, Sayidboy madrasasi va masjidi, Abdolbobo majmuasi, Said Mohi roʻyi jahon, Toʻrt Shabboz majmuasi
Holati	Davlat muhofazasida
Balandligi	6–8 metr
Qurilish materiali	Pishiq gʻisht
	Dishan qalʼa devori xaritada
	Dishan qalʼa Vikiomborda

Dishan qalʼa (tashqi qalʼa) – Xivaning rabod qismi. 1842-yilda Xorazm xoni Olloqulixon Xivani tashqi hujumdan saqlash uchun devor (uz. 6250 m, bal. 7—8 m, devor qalinligi 5—6 m.) bilan oʻratgan. Qurilishga koʻp aholi jalb qilinib, qalʼa 6 haftada bitkazilgan. Dishan qalʼada 10ta darvoza boʻlgan: Hazorasp (Qoʻy), Pishkanik, Bogʻi shamol, Shayxlar, Tozabogʻ, Shohimardon, Doshoyoq, Qoʻsh, Gadoylar va Gandumiyon (Hazorasp va Qoʻsh darvozalaridan boshqalari saqlanmagan). Dishan qalʼaning bosh koʻchalari (Hazorasp, Bogʻi shamol, Shohimardon, Qoʻsh) Nurullaboy saroyi, Sayidboy madrasasi va masjidi, Sayid Mohi rui jahon, Toʻrt Shabboz, Abdolbobo majmualari kabi koʻpgina obidalar saqlanib qolgan. Dishan qalʼada hozir maʼmuriy va maishiy binolar, xiyobonlar barpo etilgan.

Tarixi

Olloqulixon 1842-yilda Xiva shahrini yovmutlar (turkman qabilalaridan biri) hujumidan himoya qilish uchun tashqi mudofaa qalqoni qurdiradi^[1]. Shoir va tarjimon Ogahiyning yozishicha, Olloqulixon oʻz qoʻl ostidagi barcha xodimlarini yiliga 12 kun tekin ishlashga majburlab, 3 yil ichida Dishan qal’a devorlarini qurdirgan. Devorni qurishda 200 mingdan ortiq odam qatnashgan. Qal’ani tiklash uchun tuproq shahardan ikki kilometr shimolda, Govukkoʻl degan hududda qazib olingan. Hozir u yerda katta koʻl bor.

Meʼmorchiligi

Dishan qal’a pishiq gʻishtdan qurilgan. Devor boʻylab taxminan har 30 metrda yarim doirasimon burjlar, ustki qismida kengligi taxminan 1,5-2 metrlik arava yoʻli boʻlgan. Devorlarning tepasida jangchilar oʻq otadigan shinaklar qoldirilgan. Mudofaa istehkom tizimida suv bilan toʻldirilgan ariqlar boʻlgan. Kechasi barcha eshiklar yopib qoʻyilardi. Qal’a atrofini kuzatish uchun burjlar qal’a devoridan 4-5 metr oldinga boʻrtib qurilgan. Xavf-xatar paydo boʻlgan vaqtda soqchilar olov yoqib bir-biriga ishora qilgan. Devorning Hazorasp, Bogʻishamol, Shixlar, Pishkanik, Shohimardon, Doshyoq, Tozabogʻ, Gadoylar, Gandimyon hamda Urganch deb nomlangan jami oʻnta darvozasidan qal’aga kirib-chiqilgan^[2].

Qal’aning devorlari va bir qancha darvozalari 1873-yilda general fon Kaufman boshchiligida rus qoʻshinlari tomonidan toʻpga tutilishi natijasida vayron qilingan. Sobiq Ittifoq davrida bu devor tuprogʻidan gʻisht ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida foydalanilgan. Hozirgi paytda devorning taxminan 1400-1600 metr qismigina yetib kelgan.

2005-yili YuNESKOning Oʻzbekistondagi vakolatxonasi boshchiligida qal’aning shimoliy qismidagi 80 metr qismi kapital taʼmirdan chiqarilib, asl holatiga keltirildi. 2008—2009-yillarda yana 140 metr qismi Oʻzbekiston Madaniyat va sport ishlari vazirligi tomonidan taʼmirlandi va Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yildagi qarori bilan Dishanqal’a devoriga 30 metr himoya hududi belgilandi^[3].

Sharqiy shaharlarda jamoat binolari va xususiy uylarning darvozalari, kirishlari har doim katta ahamiyatga ega boʻlgan: ular qanchalik taʼsirchan koʻrinishga ega boʻlsa, shahar, binolar va ularning muallifi shunchalik hurmat, eʼtirofga sazovor boʻladi. Shu sababli, darvozalar shahar dizaynining muhim qismi boʻlib kelgan va shunday boʻlib qoladi. Darvozalar chiroyli, rang-barang koshinlar va Qur’on oyatlari bilan bezatilgan. Baʼzan darvozalarga xonni madh etish kabi matnlar yoki sheʼrlardan parchalar yozilardi.

Gandimiyon Darvozasi (1842—1970)

Ular 1873-yilda Xiva xonligini Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritgan Gandimyan shartnomasi imzolangan yaqin atrofdagi qishloq nomi bilan atalgan. Darvoza buzilib, oʻrniga paxta tozalash zavodi qurildi. Gandimiyon darvozasi 1970-yilda eski chizmalar va fotosuratlar yordamida toʻliq tiklangan^[4].

Hazorasp darvozasi (XIX asr)

Ular Olloqulixon buyrugʻi bilan 1842-yilda Dishan qal’a devorlarini qurishda kuygan gʻishtdan qayta tiklangan. Darvoza Yangiariq yoʻlidagi keng oʻtish yoʻlining chetlarida joylashgan ikkita yirik kuzatuv minorasidan iborat. Oʻtish joyining tepasida yon tomonlarida panjarali kamar shaklidagi galereya joylashgan boʻlib, uning tepasi jangovar devorlar bilan bezatilgan. Bu darvozaning yagona dekorativ detali boʻlsa-da, struktura oʻzining ifodali shakllari bilan hayratda qoldiradi. Darvoza Xivani Yangiariq, Bogʻot, Xonqa va Hazorasp aholi punktlari bilan bogʻlaydi. Hajmi: reja boʻyicha 23,5×6,5 m; balandligi: 12,2 m.

Qoʻsh Darvoza (1912)

Urganchga boradigan yoʻlda Dishan Qal’aning shimoliy darvozasi 20-asr boshlarida qurilgan. Tashqarisida uchta silindrsimon minoralar mavjud boʻlib, ular oʻrtasida ikkita oʻtish joylari va anʼanaviy galereyasi panjara bilan qoplangan. Xizmat xonalari oʻtish joylarining ikkala tomonida joylashgan. Darvozaning asosiy jabhasi minoralardagi mozaikalar bilan bezatilgan. Minoralarning kichik gumbazlari zangori koshinlar bilan bezatilgan. Hajmi: reja boʻyicha: 25×17 m; balandligi: 9,45 m^[5].