Samarqand qogʻozi
Samarqand qogʻozi Oʻrta Osiyo qogʻozi boʻlib, koʻp asrlar davomida jahon sifat standartini belgilab bergan, uni ishlab chiqarish Samarqandda boshlangan. Somoniylar davridan beri u uzoq vaqt davomida butun Qadimgi dunyo uchun standart boʻlib xizmat qilgan[1].
As-Saalibiy bizga Samarqand qogʻozi haqidagi eng qimmatli maʼlumotlarni birinchi boʻlib berib oʻtgan. U: „Samarqandning xususiyatlaridan [uning] qogʻozi Misr qogʻozini va ular yozgan terini siqib chiqaradi. Bu juda chiroyli, nozik va [yozish uchun] juda qulay,"-deb yozgan.Soʻngra u Samarqand qogʻozidan dunyoning barcha joylarida foydalanilganligini yozgan[2].
Uzoq vaqt davomida Oʻrta Osiyoda 751-yilgi Talas jangigacha qogʻoz ishlab chiqarilmagan, deb hisoblangan. Asirga olingan xitoyliklar orasida Samarqandga oʻz hunarmandchiligini olib kelgan qogʻoz ustalari ham borligi taxmin qilinadi. Ammo arxeologlar 3-asrga kelib Sharqiy Turkistonning Turfon, Xoʻtan va Dunxuang kabi shaharlarida ishlab chiqarilganligini isbotladilar. Bu shaharlar soʻgʻd savdo uylari faoliyati tufayli Tyan-Shanning gʻarbidagi Oʻrta Osiyo bilan yaqin savdo aloqasida boʻlgan. Savdogarlar yangi ixtironi ochkoʻzlik bilan oʻzlashtirib olishdi va bu jarayonni uyda takrorlash imkoniyatiga ega boʻlish uchun uni ishlab chiqarish tafsilotlarini tezda bilib oldilar. Markaziy Osiyo xalqlari oʻz qogʻozlarini ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻyib, yakuniy mahsulotni sezilarli darajada yaxshiladilar. Dastlabki,Xitoy qogʻozi tut yoki bambuk tolasidan yoki ikkalasining kombinatsiyasidan tayyorlangan. Natijada qattiq va moʻrt varaq paydo boʻldi. Oʻrta Osiyoliklar oʻzlarining uzun shtapelli paxta tolalaridan xitoylar sotgan qogʻozdan pishiqroq va egiluvchanroq qogʻoz yasash mumkinligini darhol anglab yetdi. Ularning paxta zahirasi deyarli cheksiz boʻlganligi sababli ular yaxshilangan mahsulotini arzonroq narxda sotishlari mumkin edi. Koʻp asrlar davomida Xitoydan emas, balki Samarqanddan olingan qogʻoz jahon sifat standartini belgilab berdi. Darhaqiqat, qogʻoz ham Markaziy Osiyo mahsuloti hisoblanardi. Koʻp oʻtmay Bagʻdod, Damashq, Qohira, Fes va Kordovadagi hunarmandlari ham oʻz qogʻozlarini yasadilar, biroq Oʻrta Osiyo qogʻozi uzoq vaqt davomda mashhurligini saqlab qoldi[1].
Umuman olganda, kitoblarning tarqalishi, savodxonlik qogʻozning keng miqyosda ishlab chiqarilishi tufayli amalga oshirildi, chunki qogʻoz qimmat xorijiy pergamentga qaraganda arzonroq va amaliyroq variant edi. [1]. Xullas, Al-Xorazmiy oʻz xabarlaridan birida doʻstini maktub yozmayotgani, Samarqanddan uzoqda yashagani va qogʻoz oʻzi uchun juda qimmat boʻlgani uchun hazil bilan qoralagan. Shu bilan birga, tarixchilar Sheroz hukmdorining kutubxonachisi ushbu yozuv xazinalari ombori uchun eng yaxshi qogʻoz — Samarqand va Xitoy[3] qogʻozlarini toʻplaganligini yozadilar.
Oʻzbekiston amaliy sanʼati ustalari guruhi tomonidan ushbu hunarni qayta tiklash boʻyicha tajriba-sinov ishlari olib borildi[3].
Adabiyotlar tahrir
- Abdullaev I. Ibn Sinoning zamondoshi As-Solibiyning „Latoif al-maorif“ asari haqida // Oʻzbekistonda ijtimoiy fanlar. — 1980. — No 8-9. Starr S. F. Yoʻqotilgan maʼrifat: Oʻrta Osiyoning arablar istilosidan Tamerlan davrigacha boʻlgan oltin davri. — M.: Alpina nashriyoti, 2017. — 560 b.