Vikipediya

Shotlandiya parlamenti

Shotlandiya parlamenti (inglizcha: Scottish Parliament;:Pàrlamaid na h-Alba; skots Scots Pairament-Shotlandiyaning bir palatali qonun chiqaruvchi organi.Shotlandiya qirolligi parlamentining paydo boʻlishi XIII asrga toʻgʻri keladi.1707-yilda Angliya va Shotlandiya Buyuk Britaniya Birlashgan Qirolligiga birlashgandan soʻng, Shotlandiya parlamentariylari yangi tashkil etilgan qirollikning birlashgan parlamentiga kirishdi. Shotlandiya parlamenti cheklangan vakolatlarni faqat 1999-yilda tiklanganidan keyin 1998-yil Shotlandiya qonuniga binoan Buyuk Britaniyaning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarni topshirish jarayonining bir qismi sifatida qaytarib oldi.

Kompetentsiya

tahrir

1998-yildagi Shotlandiya qonuni va uni sezilarli darajada toʻldiruvchi 2016-yilgi Shotlandiya qonuniga koʻra, zamonaviy Shotlandiya parlamenti vakolatiga Buyuk Britaniya parlamenti tomonidan berilgan, Shotlandiyaning ichki ishlari bilan bogʻliq masalalar kiradi.Shotlandiya parlamenti Buyuk Britaniya parlamentining mutlaq vakolatiga kiradigan masalalarni hal qilish huquqiga ega emas.Butun mamlakat boʻylab Buyuk Britaniya parlamentining hokimiyat ustunligi toʻgʻrisidagi amaldagi konstitutsiyaviy doktrinaga qaramay, Birlashgan Qirollikda umumiy ingliz huquqi va Shotlandiya huquqi oʻrtasida boʻlingan yagona huquqiy tizim mavjud emas va qonun hujjatlarini sharhlash vakolatiga kiradi. Ushbu individual yurisdiktsiyalarning sudlari, shuningdek, Buyuk Britaniya Oliy sudi kiradi.2016-yilgi Shotlandiya qonuniga koʻra,Shotlandiya parlamenti Buyuk Britaniya parlamentiga boʻysunmaydi va shuning uchun u tomonidan tarqatib yuborilishi mumkin emas[1].

Shotlandiya parlamentining vazifalari

tahrir
  1. Shotlandiyada taʼlim, sogʻliqni saqlash, qishloq xoʻjaligi, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik, atrof- muhitni muhofaza qilish, yerni boshqarish va uy-joy, transport, turizm, mahalliy boshqaruv va adliya sohalarida qonunlar va reglamentlarni qabul qilish[2].Ushbu sohalarda parlament Shotlandiyada qonunlarni majburiy qilish huquqiga ega, ammo Britaniya parlamenti tomonidan nazorat qilinadigan baʼzi ijtimoiy jamgʻarmalarning byudjetlarini tasarruf etish huquqiga ega emas.
  2. Shotlandiyada daromad soligʻi stavkasini tartibga solish, lekin 3 % dan oshmasligi kerak.
  3. 2014-yildan Shotlandiyaning Buyuk Britaniyadan ajralib chiqishdan bosh tortgani munosabati bilan Shotlandiya parlamentining vakolatlari mahalliy soliqlarni yaratish va ular tomonidan toʻldiriladigan byudjetlar hisobidan xarajatlarni amalga oshirish huquqi nuqtai nazaridan kengaytirildi[3],shuningdek, huquqqa ham ega boʻldi.Sogʻliqni saqlash sohasidagi subsidiyalarni boshqarish[4].Shu bilan birga, Shotlandiyadagi soliq bazasining 70 % Buyuk Britaniya parlamentining qonun chiqaruvchi nazorati ostida qoladi, Shotlandiya hukumati soliq majburiyatlarining daromad qismi Buyuk Britaniya gʻaznachiligidan maqsadli naqd subsidiyalar bilan qoplanadi. deyarli ikki baravar kamayishi — 60 % dan 35 % gacha[1] (Wayback Machine saytida 9-avgust 2016-yil sanasida arxivlangan).

Buyuk Britaniya parlamentining mutlaq vakolatlari sohalari

tahrir
  1. Buyuk Britaniyaning har qanday xalqaro shartnomalari
  2. Buyuk Britaniyaga, shu jumladan Shotlandiya chegarasi orqali kirish huquqini belgilovchi immigratsiya qonuni
  3. 2014-yilgacha Shotlandiyada aholiga toʻlanadigan barcha ijtimoiy toʻlovlar byudjetlarini boshqarish (2014-yildan boshlab sogʻliqni saqlash subsidiyalarini boshqarish Shotlandiya parlamenti vakolatiga oʻtkazildi)[4]
  4. Mudofaa masalalari
  5. Bundan tashqari,Buyuk Britaniya parlamenti Shotlandiyaga tegishli har qanday qonunlar qabul qilishi mumkin („Syuell konventsiyasi“ning mavjud konstitutsiyaviy odatiga qaramay, „oddiy“ hollarda buni qilmaslik)[5] va Janobi Oliylarining vakillari Shotlandiya parlamentini sudga berishi mumkin, agar u qonun, ularning fikriga koʻra, 1998-yilgi qonunda koʻrsatilgan vakolatlardan tashqarida.

Ikki parlament vakolatlarini muvozanatlashishi

tahrir

Yozilmagan konstitutsiyaning mavjudligi, hokimiyatlarning aniq taqsimlanishining yoʻqligi va toj hokimiyatining ikkitomonlamaligi Shotlandiya parlamentiga berilgan vakolatlarni boshqacha huquqiy talqin qilish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. 1998-yildagi qonunda koʻrsatilgan uning vakolatlari roʻyxati eksklyuziv emas,Buyuk Britaniya parlamentining vakolatlari roʻyxati esa, masalan, Shotlandiya parlamentining vakolatlari Buyuk Britaniyadagi har qanday davlatlararo bitimlarga, shu jumladan,Yevropa Ittifoqidan chiqish boʻyicha referendumdan soʻng,Yevropa Ittifoqi bilan bitim tuzish yoki bekor qilish toʻgʻrisidagi bitimlarga"veto"qoʻyishga ruxsat bermasligi maʼlum boʻldi.Konservativ partiyadan Shotlandiya parlamenti aʼzosi, konstitutsiyaviy huquq boʻyicha yurisprudensiya axborot vositalarining Britaniyadagi umumxalq referendumi natijalariga"veto" qoʻyish imkoniyati haqidagi shoshqaloq bayonotlarini izohlar ekan, ularni „bemaʼnilik dedi“ va jurnalistlarning notoʻgʻri tushunishi va talqin etishi,Buyuk Britaniya parlamenti faqat Shotlandiya parlamentining arizasini qabul qilishga majbur boʻlishini taʼkidladi, ammo Buyuk Britaniyada hokimiyat ustunligining parlamentga nisbatan ustunligi sababli,Buyuk Britaniya ikkinchisi bunday arizani koʻrib chiqish yoki qaror qabul qilishga majbur boʻlmaydi[6][7] deb izohladilar.

2018-yil 15-may kuni Shotlandiya parlamenti oʻzining 20 yillik faoliyati davomida birinchi marta hokimiyatni oʻzgartirish jarayonining bir qismi sifatida koʻpchilik ovoz bilan (93ga qarshi 30) Buyuk Britaniya hukumatining Brexit qonun loyihasini tasdiqlashni rad etdi[8][9],Shunday qilib,Buyuk Britaniya parlamenti Shotlandiya parlamentining toʻgʻridan-toʻgʻri qonun chiqaruvchi irodasiga qarshi asosiy qonunni qabul qilishi mumkin boʻlgan misli koʻrilmagan vaziyatni yaratadi.Bu holat Britaniyaning yangi hukumati Boris Jonson[10][11] tomonidan qabul qilingan Buyuk Britaniyaning Yevropa Ittifoqidan chiqishi toʻgʻrisidagi kelishuv loyihasiga ham, oʻziga ham nisbatan takrorlandi.2021-yilda xuddi shunday holat Britaniya parlamentining ichki bozor toʻgʻrisidagi qonuni bilan sodir boʻldi, uning ayrim qoidalari Shotlandiya vazirlarining yurisdiktsiyasini buzdi[12][13].

Shotlandiya Parlamenti

Suveren qonun chiqaruvchi hokimiyat monarx/tojdan[14] keladigan Buyuk Britaniya parlamenti tuzilmasidan farqli oʻlaroq,Shotlandiya parlamentining hokimiyati xalq suvereniteti[15] bilan belgilanadi, monarx esa tantanali rol oʻynaydi va mas’ul hukumatni tayinlaydi[16].

Shotlandiya parlamenti 129 ta deputatdan iborat boʻlib, ulardan 73 nafari toʻgʻridan-toʻgʻri okruglar, 56 nafari proporsional vakillik orqali saylanadi. Parlament toʻrt yil muddatga saylanadi va ilgari Shotlandiya idorasiga yuklangan vazifalarni bajaradi.(Shotlandiya idorasi). Parlament aʼzolari sogʻliqni saqlash, taʼlim, atrof-muhitni muhofaza qilish, mahalliy hokimiyat va daromad soligʻi stavkasini funt sterling uchun uch pensga oshirish yoki tushirish vakolatini oʻz ichiga olgan bir qator masalalar boʻyicha qonun loyihalarini ishlab chiqadilar.

2021-yil bahorida boʻlib oʻtgan soʻnggi saylov natijalariga koʻra,Shotlandiya parlamentiga quyidagi partiyalardan 129 nafar deputat saylandi[17][18][19]:

Saylov tizimi

tahrir

Shotlandiya parlamenti aralash saylov tizimi orqali saylanadi.Jumladan,129 ta deputatdan 73 nafari bir mandatli saylov okruglari boʻyicha,56 nafari esa sakkizta koʻp mandatli saylov okruglarida proporsional vakillik orqali saylanadi (koʻp mandatli mintaqalarning har biri parlamentga 7 nafardan deputat yuboradi).

Turar joy

tahrir
 
Parlament uylari, Edinburg

Shotlandiya parlamentining norasmiy ravishda „Holyrood“ deb ataladigan yigʻilishlari (inglizcha: Holyrood Holyrood) 2004-yilda kataloniyalik arxitektor Enrik Miralles tomonidan qurilgan va Holyrood Qirollik saroyi roʻparasida joylashgan Edinburgdagi parlamentning yangi uylarida boʻlib oʻtadi. Parlamentning bargga oʻxshash binolari va uning tomlari chim bilan qoplangan xoʻjalik binolari atrofdagi park ansambliga oʻziga xos tarzda mos keladi. Parlament uylarini qurishning katta xarajatlari oʻsha paytda Shotlandiya jamiyatida jiddiy tanqidlarga sabab boʻlgan.Ommabop norozilikni 2003-yilda The Scotsman gazetasi uchun oʻtkazilgan soʻrovda koʻrish mumkin, oʻshanda 76 % Holyroodda parlament qurish rejasi hokimiyatni oʻzgartirishning zaif koʻrinishi deb aytgan. Koʻpchilik Shotlandiya hukumati xarajatlari va funksiyalarining oshishiga salbiy munosabatda boʻldi. Shotlandiya yozuvchisi Keti Grant oʻz hisobotida devolyutsiyani „tez rivojlanayotgan sanoat“ deb atadi. Uning soʻzlariga koʻra, katta mablagʻlar maktablarga emas, kasalxonalarga emas, balki kengayayotgan byurokratiya tizimiga, jumladan, xususiy va jamoat tashkilotlarini nazorat qilish guruhlariga, saylov kampaniyalariga va hokazolarga yoʻnaltiriladi.

Tarixi

tahrir

Shotlandiya parlamenti haqida birinchi eslatma 1235-yilda Shotlandiya qiroli Aleksandr II hukmronligi davriga toʻgʻri keladi. Bu vaqtda qirol huzuridagi yepiskoplar va graflarning maslahat kengashi sud va maʼmuriy funksiyalarga ega boʻlgan koʻproq vakillik institutiga aylantirilmoqda. Qirol Aleksandr III vafotidan soʻng, mamlakat Shotlandiyaning yangi monarxi kim boʻlishi noaniqlik holatiga tushib qolganida, parlament regentlik kengashini tayinlash huquqini beruvchi eng yuqori hokimiyat funksiyalarini oʻz zimmasiga oldi. Jon Balliol davrida parlament Angliya qirolining Shotlandiya ustidan suverenitetga daʼvolariga qarshi turish uchun foydalanila boshlandi. Milliy mustaqillik uchun kurashda mamlakat mulklari yigʻilishiga tayangan Robert Bryus parlament rivojlanishiga yangi turtki berdi.XIIIIasr oʻrtalariga kelib parlamentda oliy ruhoniylar, Shotlandiya magnatlari, leyrdlar, oʻz yerlarini qiroldan ushlab turgan shaharlar vakillarining ishtirok etish amaliyoti allaqachon rivojlangan. Robert Bryus hukmronligining oxiridan boshlab, ayniqsa Devid II davrida parlament soliqlarni joriy etishga rozilik berish funksiyasini oʻz zimmasiga oladi, garchi oʻrta asrlarda Shotlandiyada muntazam soliqqa tortish amaliyoti hech qachon oʻrnatilmagan.

Murakkab

tahrir

Shotlandiya parlamenti, inglizlardan farqli oʻlaroq, bir palatali edi. U qirollikning uchta mulki vakillaridan tuzilgan:

  • ruhoniylar (episkoplar va abbatlar parlamentga bevosita aʼzolik qilish huquqiga ega edilar);
  • Parlamentda qirolning bevosita vassallari boʻlgan dvoryanlar (gertsoglar, graflar, (bu unvon 1437-yilda kiritilgan) va leyrdlar shaxsan qatnashgan; XVI asrdan parlamentga saylangan okruglarning vakillari ham kiritilgan.Shotlandiyaning har bir grafligining zodagonlari tomonidan);
  • shahar aholisi (qirollik (Edinburg,Pert, Aberdin va boshqalar))va eng yirik xususiy (Glazgo) shaharlari munitsipal organlar tomonidan saylangan delegatlar tomonidan taqdim etilgan.

XVII asrda Shotlandiya parlamentida qirollik boshqaruvida eng yuqori davlat lavozimlarini egallagan shaxslar ham qatnashgan.

Kompetentsiya

tahrir

Shotlandiya parlamenti monarx bilan birgalikda qonun chiqaruvchi va sud hokimiyatining oliy organi edi.Parlamentning eng muhim vazifasi qirol tomonidan unga taqdim etilgan qonunlarni tasdiqlash edi, ular Shotlandiya boʻylab majburiy boʻlib qoldi.Soliqlarni belgilash uchun parlamentning qonun chiqaruvchi vakolati eng katta ahamiyatga ega edi: faqat parlament qirolga mamlakat aholisidan soliq undirishga ruxsat berishi mumkin edi.Bundan tashqari, parlament tashqi va ichki siyosat masalalarini koʻrib chiqishi va qirol tomonidan tuzilgan xalqaro shartnomalarni tasdiqlashi mumkin edi.Parlament, shuningdek, davlatning oliy sud instantsiyasi boʻlib, cherkov ishlari boʻyicha muayyan qonun chiqaruvchi vakolatlarga ega edi.Shotlandiya parlamenti oʻz faoliyatining ayrim davrlarida davlat boshqaruvining turli jabhalarini, koʻpincha soliqlarni yigʻish va sarflashni nazorat qilish funksiyalarini ham oʻziga yuklagan (birinchi marta — 1399-yilda).

Maqolalar qoʻmitasi

tahrir

XV asrning oʻrtalaridan boshlab parlamentning qonun ijodkorligi ishlarining katta qismi odatda maxsus tuzilgan „Maqolalar qoʻmitasi“ga oʻtkazildi.U parlament ochilgandan soʻng darhol uchta mulk vakillaridan saylangan va qirol tomonidan parlamentga kiritilgan masalalar boʻyicha qonun loyihalari matnlarini ishlab chiqish bilan shugʻullangan.Soʻngra moddalar qoʻmitasi tomonidan tayyorlangan qonunlar parlamentga tasdiqlash uchun taqdim etildi.Oʻrta asrlarda Shotlandiyada parlament qonunchilik tashabbusi huquqiga ega boʻlmaganligi sababli (faqat qirol koʻrib chiqish uchun savollar berishi mumkin edi) va qonun loyihalarini palatada muhokama qilish amaliyoti yoʻlga qoʻyilmaganligi sababli, maqolalar qoʻmitasi qonunchilik tashabbusi huquqiga ega boʻldi. qonunchilik sohasi.Shotlandiya qirollarining uning tarkibiga taʼsir oʻtkazish qobiliyati qirol hokimiyati uchun zarur boʻlgan qarorlarni parlament orqali amalga oshirish imkonini berdi. Biroq,Jeyms VI va Karl I ning absolyutistik siyosati boshlanishidan oldin,Shotlandiya parlamenti koʻpincha qirollik takliflarini toʻsib qoʻyishga muvaffaq boʻlgan (ayniqsa soliq sohasida).

Sud komissiyalari

tahrir

Shotlandiya parlamenti mamlakatdagi oliy sud hokimiyati sifatida oʻz ishining asosiy qismini murojaatlar va daʼvolarni koʻrib chiqishga bagʻishladi.Sud funksiyalarini amalga oshirish uchun odatda parlamentdan bir yoki bir nechta sud komissiyalari saylangan.Uchta mulk vakillaridan iborat birinchi doimiy sud komissiyasi 1370-yilda Pert parlamenti tomonidan saylangan.

Parlamentarizm taraqqiyoti evolyutsiyasi

tahrir

Shakllanish davri (XIV—XV asr boshlari)

tahrir

XIV asrning ikkinchi yarmidayoq parlament Shotlandiya hukumat tizimining qiroldan keyingi eng muhim institutiga aylandi.Estates va qirol Devid II ning hamkorligi tufayli muhim iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi va qirollik maʼmuriyatini moliyalashtirish tartibga solindi, bu koʻp yillar davomida Shotlandiyaning moliyaviy barqarorligini taʼminladi.Shu bilan birga, aynan parlament Devid II ning Shotlandiya taxtiga vorislik huquqini Angliya qirollik uyiga oʻtkazish rejasini amalga oshirishiga toʻsqinlik qilib, mamlakat milliy mustaqilligining kafolatiga aylandi.Birinchi Styuartlar davrida parlamentning ahamiyati biroz pasaydi, lekin shu bilan birga, qirol hokimiyatining oʻzi ham tanazzulga yuz tutdi, aslida yirik Shotlandiya aristokratiyasiga boʻysundi.Bu davrda parlamentdan zodagonlarning qarama-qarshi guruhlari raqiblar bilan siyosiy kurash olib borishgan.Ammo 1424-yildan boshlab,Jeyms I ingliz asirligidan qaytganidan soʻng, mamlakat parlamenti yana jonlanishni boshdan kechirmoqda: XV asrning ikkinchi choragida Shotlandiya parlamentining qonun ijodkorligi choʻqqilaridan biri tushadi, bu esa birgalikda qirol bilan birgalikda davlat hokimiyatini mustahkamlash va moliyaviy barqarorlikni tiklashga qaratilgan keng koʻlamli islohotlar dasturini amalga oshira boshladi. Shu bilan birga, parlamentning oʻzi ham isloh qilinmoqda:1428-yilda Yakov I ning baronlar, prelatlar va mahalliy dvoryanlar vakillarining mamlakat parlamentida ishtirok etish tartibi toʻgʻrisidagi farmoni tasdiqlandi.

XV asrning 2-yarmida parlamentning chaqiriqlari muntazam boʻlib qoldi.Shunday qilib,Jeyms III davrida parlament deyarli har yili, baʼzan esa yiliga ikki marta yigʻilib turdi.Ayni paytda parlamentning joriy faoliyati jamlangan qoʻmita va komissiyalarning ahamiyati ortib bormoqda.Maqolalar qoʻmitasi muhim rol oʻynay boshladi, u koʻpincha qirolning intilishlariga zid boʻlgan qonun loyihalarining oʻz versiyalarini tasdiqlashga intildi. Umuman olganda,Jeyms III hukmronligining oxirida Shotlandiya parlamenti qirol nazoratidan chiqib ketdi va qirol hokimiyatiga haqiqiy muxolifat vakili boʻla boshladi:shuning uchun 1479-yilda mulklar Albaniya gertsogini qoralashdan bosh tortdilar. 1482-qirolga qarshi baronlarning Loder qoʻzgʻolonini qoʻllab-quvvatladi. Shu sababli,Jeyms IV Shotlandiya qiroli boʻlgach, u parlament rolini asta-sekin kamaytira boshladi, zodagonlarning bevosita vakilligini cheklab, asosiy masalalarni Maxfiy kengashga topshirdi.1509-yildan keyin Qirol parlamentni chaqirishni toʻxtatdi. Biroq,Shotlandiyaning absolyutizm tomon harakati qisqa umr koʻrdi:1513-yilda Jeyms IV vafotidan keyin, parlamentga oʻz mavqeini tiklashga imkon beradigan uzoq regentlik davri boshlandi.

Reformatsiya va absolyutizm (XVI—XVII asr boshlari)

tahrir

1559—1560-yillardagi protestant inqilobi Shotlandiya parlament tizimining rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Bir tomondan, protestant islohotlarini maʼqullab, parlament shu tariqa oʻziga mamlakatdagi eng oliy cherkov hokimiyatini oʻziga tortdi.Boshqa tomondan, cherkov hokimiyatining yangi vakillik organi — umumiy assambleya tuzildi, u tez orada nafaqat diniy masalalarda, balki ichki siyosatning umumiy yoʻnalishlarini belgilashda ham ustunlikka daʼvo qila boshladi.Islohot monastirlar va abbeylarni yoʻq qildi, bu esa parlamentdagi ruhoniylarning ahamiyatini sezilarli darajada pasaytirdi.Presviterianlar cherkov vakillarini parlamentdan butunlay chiqarib tashlashni, ularni faqat umumiy yigʻilishda toʻplashni va shu bilan cherkovni davlatdan butunlay ajratishni talab qildilar.Biroq qirol Jeyms VI yepiskoplarning parlamentda ishtirok etish huquqini himoya qilishga muvaffaq boʻldi.Shu bilan birga (1587) nihoyat mamlakat parlamentiga okruglar vakillarini (har bir okrugdan ikkitadan deputat) saylash mexanizmini shakllantirdi.

XVII asr boshidan Angliya va Shotlandiya tojlari birlashgandan soʻng qirol hokimiyatini mustahkamlash va parlamentning vakolatlariga hujum qilish jarayoni boshlandi.Jeyms VI va Karl I parlamentni oʻz hokimiyatiga toʻliq boʻysundirishga harakat qilishdi.Va bu, katta darajada, ular muvaffaqiyatga erishdilar: deputatlar, episkoplar, amaldorlar va yaqinda unvonga koʻtarilgan tengdoshlar qirolning tabiiy yordamini tashkil etdi;sheriflarga bosim qirol tavsiya qilgan graflik vakillarini parlamentga saylashni taʼminladi; shaharlardan deputatlar saylanishiga taʼsir qilish usullari ham mavjud edi.Mulklarning alohida yigʻilishlari taqiqlandi, qonun loyihalarini koʻrib chiqish vaqti cheklandi va ularni muhokama qilishga yoʻl qoʻyilmadi. Qirolning parlamentdagi vakilining roli keskin oshdi va u amalda parlament prezidenti funksiyalarini amalga oshira boshladi.Maqolalar qoʻmitasini shakllantirish tartibini oʻzgartirish eng katta ahamiyatga ega edi: 1621-yildan episkoplar qoʻmitaga sakkiz zodagonni sayladilar, ular oʻz navbatida sakkizta episkopni, keyin hammasi birgalikda-baronlar va shaharlardan sakkizta vakilni sayladilar.Saylovning bu usuli Qoʻmita tarkibiga faqat qirollik himoyachilaridan iborat boʻlishini taʼminladi.Qonun ijodkorligi toʻliq Qoʻmitaga jamlangan va parlamentning oʻzi faqat uning qarorlarini maʼqullagan (koʻpincha sessiya bir yoki ikki kun davom etgan).

Biroq, qirolning parlament tarkibi va faoliyatiga taʼsirining yangi mexanizmlariga qaramasdan, u shunga qaramay qirollik siyosatining oddiy quroliga aylanib qolmadi.Shunday qilib, 1621-yilda „Pertning beshta moddasi“ maʼqullanishi parlamentdan faqat kichik koʻpchilik ovozi bilan oʻtishi mumkin edi.1626- yilda Charlz I parlament chaqiruvlarini butunlay toʻxtatdi va faqat 1633-yilda ibodat sohasidagi qirollik islohotlariga ruxsat berish uchun ularni qayta tikladi. Ammo 1633-yilgi parlamentda qirol oʻz siyosatiga kuchayib borayotgan baronlik muxolifatdan, xususan, parlament huquq va erkinliklarini tiklashni talab qilib, keskin qarshilik koʻrsatdi.

Ahd harakati va uni tiklanishi (1638—1689)

tahrir

1637-yilda Shotlandiyada qoʻzgʻolon boshlanishi va 1638-yilda „Milliy pakt“ning imzolanishi hamda mamlakatda parlament va parlamentarizm rivojlanishining yangi bosqichini anglatardi.Maqola qoʻmitasi tugatildi, yepiskoplar parlament tarkibidan chiqarildi, qirol hokimiyatining parlament deputatlarini saylashdagi barcha taʼsiri yoʻq qilindii.1639-1640 yillarda Karl I qoʻshinlari bilan yepiskoplar urushida parlament armiyasi gʻalaba qozonganidan soʻng, Shotlandiyada butun hokimiyat parlament qoʻliga toʻplangan.Mulklar eng yuqori davlat idoralariga rozilik berish huquqini egallab oldilar, har uch yilda bir marta parlamentni chaqirish majburiyatini oʻrnatdilar va qirolni parlamentni kechiktirish va tarqatib yuborish huquqidan mahrum qildilar.Oʻn yil davomida Shotlandiya parlament nomidan boshqarildi.1651-yilda Oliver Kromvel qoʻshinlari mamlakatni egallab oldi va Shotlandiya Angliya bilan yagona Hamdoʻstlikka birlashtirildi.Shotlandiya parlamenti tugatildi va bir qancha Shotlandiya vakillari Angliya parlamentiga aʼzo boʻlishdi.

1660-yilda Styuart restavratsiyasidan keyin Shotlandiya parlamenti qayta tiklandi..Kelishuv harakati davridagi qonunchilik bekor qilindi, yepiskoplar va amaldorlar palataga qaytdilar, Maqolalar qoʻmitasi Charlz I davrida qoʻlga kiritilgan shaklda tiklandi.Ammo qirollik absolyutizmiga toʻliq qaytish sodir boʻlmadi:parlament qabul qildi.Qonun loyihalarini muhokama qilish va oʻz fikrini bildirishda koʻproq erkinlik berildi.Yangi aristokratik muxolifat yana parlamentdan nutq soʻzlash uchun foydalanishni boshlagan edi:allaqachon 1663-yilda mulklar Davlat kotibi Loderdeylga hujum qilishgan va 1672-yildamuxolifat ruhida shakllangan nutqlari qirol Charlz II ni parlamentni tarqatib yuborishga majbur qildi, shundan soʻng, u deyarli oʻn yil davomida yigʻilmadi.Absolyutistik uslublarning qaytishi 1680-yillarning boshidan yaqqol koʻzga tashlandi, oʻshanda firibgarlik va munozara erkinligini cheklash yoʻli bilan qirol parlament orqali qirolga soʻzsiz boʻysunish toʻgʻrisida majburiy qasamyod qiluvchi „Qasamyod toʻgʻrisida“gi qonunni qabul qilgan edi.Mamlakatda qirollik hukmronligini qayta tiklagan har qanday davlat lavozimini egallash uchun qilingan harakat edi.1686-yilda qirol Jeyms II ning diniy bagʻrikenglikni joriy etishga va katoliklarga qarshi qonunlarni bekor qilishga urinishlari Shotlandiya parlamentining qatʼiy qarshiligini keltirib chiqardi. Qirol va mulklar oʻrtasidagi qarama-qarshilik 1688-yilda kuchaydi va natijada"Shon- sharafli inqilob "bilan yakunlandi.

Angliya bilan birlashish (1689—1707))

tahrir

Shonli inqilob Shotlandiya parlamentini qirollik diktatidan ozod qildi, yana ruhoniylarni deputatlar tarkibidan chiqarib tashladi va Maqolalar qoʻmitasi deb ataladigan tashkilotni bekor qildi.Birinchi marta parlamentda siyosiy partiyalar tuzila boshladi va qonun loyihalarini muhokama qilish erkinligi joriy etildi. Shotlandiya konstitutsiyasida parlamentning ahamiyati nihoyatda oshdi va hukumat koʻpincha kerakli qarorlarni qabul qilish uchun poraxoʻrlik va siyosiy manevrlarga murojaat qilishga majbur boʻldi.XVIIIIasr boshidan parlament Angliya va Shotlandiyani yagona davlatga birlashtirish masalasi boʻyicha qizgʻin munozaralar markaziga aylandi.Koʻp jihatdan birlashishga qarshi boʻlganlar oʻrtasidagi kelishmovchiliklar, shuningdek,Dariyen dasturining barbod boʻlishi va qirolichadan moliyaviy subsidiyalarning maʼlum taʼsiri tufayli 1706-yilda ikki hukumat aʼzolari Unia toʻgʻrisida bitimni imzoladilar. 1707-Angliya va Shotlandiya parlamentlari uni „Birlik toʻgʻrisidagi akt“ni qabul qilish orqali ratifikatsiya qildilar, unga koʻra ikki Britaniya davlati bitta-Buyuk Britaniya Qirolligiga birlashtirildi. Shotlandiya parlamenti oʻz faoliyatini toʻxtatdi[20] va Shotlandiya grafliklari vakillari va Shotlandiya baronlari Britaniya parlamentiga kirishdi.

Parlamentni qayta qurish

tahrir
 
Shotlandiya qonunlarini muhrlaydigan Buyuk Shotlandiya muhri, monarx tomonidan tasdiqlangan.

Shotlandiya uchun alohida parlamentni qayta tiklash talablari Britaniyaning uch yuz yillik faoliyati davomida yangragan. Ular, ayniqsa,1960-yillarda kashf etilgandan keyin kuchaydi.Shimoliy dengizning Shotlandiya qirgʻogʻida katta neft zaxiralari mavjud. Shotlandiya Milliy partiyasi mamlakat hukumatini Shotlandiya neftini sotishdan tushgan mablagʻlar Shotlandiyaning oʻzini rivojlantirishga kerakli miqdorda yoʻnaltirilmaganlikda aybladi. Biroq, 1979-yil 1-martda Shotlandiyaning alohida parlamentini yaratish boʻyicha referendum muvaffaqiyatsiz tugadi:saylovchilarning 52 foizi parlamentni qayta tiklash uchun ovoz bergan boʻlsa-da, bu roʻyxatga olingan saylovchilarning 32,9 foizini tashkil etdi va saylovchilarning soni 40 nafarga yetmadi.Qonun tomonidan talab qilingan foizgacha yetib bormadi.1980—1990-yillar davomida Buyuk Britaniya hukumati Shotlandiyadagi saylovlarda ogʻir magʻlubiyatga uchragan konservatorlar tomonidan nazorat qilinar ekan, yangi referendum oʻtkazish talablari yanada kuchaydi.Shotlandiya parlamentini qayta tiklash shiori leyboristlar saylovoldi dasturining asosiy elementlaridan biriga aylandi.1997-yil may Toni Bleyr boshchiligidagi Leyboristlar partiyasi Britaniya parlament saylovlarida gʻalaba qozondi va yangi hukumat tuzdi.

1997-yil 11-sentabrda Shotlandiyada ikkinchi referendum boʻlib oʻtdi, unda fuqarolarning 60 % dan ortigʻi alohida Shotlandiya parlamentini tashkil etishni yoqlab ovoz berdi. Deputatlar saylovi 1999-yil bahorida, 1999 -yil 12-mayda boʻlib oʻtdi.Qayta tashkil etilgan Shotlandiya parlamenti ochildi.Yangi bino[21][22] Edinburgda Shotlandiya parlamenti uchun maxsus qurilgan.

Shotlandiya uchun alohida parlamentning tashkil etilishi Shotlandiya deputatlarining Buyuk Britaniya parlamentidan chiqarilishiga olib kelmadi: Shotlandiyada hali ham milliy saylovlar oʻtkazilmoqda va Shotlandiya deputatlari mamlakatning oliy qonun chiqaruvchi organi ishida va Buyuk Britaniya hukumatini shakllantirishda ishtirok etishda davom etmoqda.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Scotalnd Act 2016“ (inglizcha). legislation.gov.uk. UK Parliament (23-mart 2016-yil). 1-noyabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-yanvar 2021-yil.
  2. ↑ „Scottish Parliament: Devolved and reserved matters“ (inglizcha). Scottish Parliament. 22-iyul 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-mart 2018-yil.
  3. ↑ „Шотландия отказалась от независимости: что дальше?“ (ru). BBC Русская служба. 10-sentabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-iyun 2016-yil.
  4. ↑ 4,0 4,1 Наталья Голицына, Ярослав Шимов. „Битва за Британию“ (ruscha). Радио «Свобода». 23-mart 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-iyun 2016-yil.
  5. ↑ „Sewel Convention“ (inglizcha). UK Parliament. 30-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-aprel 2021-yil.
  6. ↑ „Adam Tomkins MSP on Twitter“ (inglizcha). Qaraldi: 27-iyun 2016-yil.
  7. ↑ „Депутат Шотландии: парламент не может наложить вето на Brexit“ (ruscha). РИА Новости (27-iyun). 28-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-aprel 2021-yil.
  8. ↑ „Парламент Шотландии отверг проект о Brexit, создав новые сложности для Мэй“ (ruscha). РИА Новости (15-may). 15-may 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-may 2018-yil.
  9. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). „Scotland refuses to green light Brexit bill, setting up constitutional clash | DW | 16.05.2018“ (inglizcha). DW.COM. 16-may 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-may 2018-yil.
  10. ↑ Staff, Reuters. „Scottish parliament, Welsh assembly join forces to oppose Brexit“. Reuters (5-mart 2019-yil). 20-oktabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-yanvar 2021-yil.
  11. ↑ „MSPs vote to 'refuse consent' for Brexit deal“. BBC News (30-dekabr 2020-yil). 2-fevral 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-yanvar 2021-yil.
  12. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). „Палата общин британского парламента приняла спорный закон о внутреннем рынке | DW | 08.12.2020“ (ruscha). DW.COM. 12-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-aprel 2021-yil.
  13. ↑ „«Правительству нельзя доверять»: Лондон готовится нарушить условия Brexit“ (ruscha). Газета.Ru. 27-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-aprel 2021-yil.
  14. ↑ „Parliament and Crown“ (inglizcha). parliament.uk. 5-avgust 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-yanvar 2022-yil.
  15. ↑ „Scotland's right to choose: putting Scotland's future in Scotland's hands“ (inglizcha). www.gov.scot. 29-yanvar 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-yanvar 2022-yil.
  16. ↑ Kirsty.Oram. „The Queen and Government“ (inglizcha). The Royal Family (29-fevral 2016-yil). 29-yanvar 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-yanvar 2022-yil.
  17. ↑ „Сторонники независимости Шотландии получили большинство мест в парламенте“ (ruscha). РИА Новости (8-may). 8-may 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-may 2021-yil.
  18. ↑ Deutsche Welle (www.dw.com). „Сторонники независимости Шотландии выиграли выборы в местный парламент | DW | 08.05.2021“ (ruscha). DW.COM. 8-may 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-may 2021-yil.
  19. ↑ „Сторонники независимости получили большинство мест в парламенте Шотландии“ (ruscha). www.kommersant.ru (8-may 2021-yil). 8-may 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-may 2021-yil.
  20. ↑ Andrew A. Hanham. „England, Scotland and the Treaty of Union, 1706-08“ (англ). The History of Parliament Trust. Institute of Historical Research. 19-mart 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-fevral 2021-yil.
  21. ↑ Mitchell J., Denver D., Pattie C., Bochel H. The 1997 Devolution referendum in Scotland // Parliamentary Affairs. 1998. Vol. 51. No. 2. P. 166—181
  22. ↑ „Как работает Парламент Шотландии“ (ruscha). The Scottish Parlament. 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-avgust 2015-yil.

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Shotlandiya_parlamenti&oldid=3440370" dan olindi