Vikipediya

Sumatra yoʻlbarsi


Sumatra yoʻlbarsi – Indoneziyaning Sumatra orolida yashovchi Panthera tigris sondaica populyatsiyasi[1][2]. Sumatra yoʻlbarsi Bali va Yava yoʻlbarslari yoʻq boʻlib ketgan, ammo Sunda orollarida omon qolgan yagona yoʻlbars populyatsiyasidir[3].

Sumatra yo'lbarsi, Tierpark Berlin
Biologik klassifikatsiya
Domen: Eukariotlar
Olam: Hayvonlar
Tip: Xordalilar
Sinf: Sut emizuvchilar
Oila: Mushuksimonlar
Triba: Katta mushuklar
Urugʻ: Panteralar
Series: Panthera tigris sondaica
Sumatra yo'lbarsining tarqalishi
Sumatra yo'lbarsining tarqalishi

34 ta yoʻlbarsning toʻliq mitoxondrial genlarining ketma-ketliklari Sumatra yoʻlbarsining materikdagi kenja turlardan diagnostik jihatdan farqli ekanligini tasdiqlovchi gipotezani qoʻllab-quvvatladi[4]. 2017-yilda Cat Classification Task Force of the Cat Specialist Group guruhi felid taksonomiyasini qayta koʻrib chiqdi va Indoneziyada yashaydigan va yoʻq boʻlib ketgan yoʻlbars populyatsiyalarini P. t. sondaica deb tasnifladi[1].

Taksonomiya

tahrir

Felis tigris sondaicus Coenraad Jacob Temminck tomonidan 1844-yilda Yava orolidan olingan yoʻlbars namunasi uchun ishlatilingan ilmiy nomdir[5].

Panthera tigris sumatrae Sumatra orolidan zoologik namuna sifatida olib kelingan yoʻlbars terisi va bosh suyagiga asoslanib 1929-yilda Reginald Innes Pocock tomonidan taklif qilingan nom[6]. Yava va Sumatra orollaridan olingan yoʻlbars namunalarining bosh suyagi va teri naqshi sezilarli darajada farq qilmaydi[7][8]. Shuning uchun, Indoneziyadagi tirik va yoʻqolib ketgan yoʻlbars populyatsiyalari uchun P. t. sondaica umumiy nom hisoblanadi[1].

Evolutsiya

tahrir

DNK tahlili Sumatra yoʻlbarslari taxminan 12,000–6,000 yil oldin Pleystotsen va Holotsen davrlari chegarasida dengiz sathining koʻtarilishi natijasida boshqa yoʻlbars populyatsiyalaridan ajralib qolgan degan gipotezaga mos tushadi. Ushbu evolutsion tarixga muvofiq, Sumatra yoʻlbarsi materikdagi barcha tirik yoʻlbarslardan genetik jihatdan izolyatsiya qilingan boʻlib, ular oʻzaro chambarchas bogʻlangan alohida guruhni tashkil qiladi[4]. Sumatra yoʻlbarsining materikdagi yoʻlbars populyatsiyalaridan ajralganligi bir nechta noyob xususiyatlar, jumladan, ikkita diagnostik mitoxondrial DNK nukleotid saytlari, oʻnta mitoxondrial DNK gaplotiplari va 108 noyob mikrosatellit allellarining 11 tasi bilan tasdiqlangan. Sumatra yoʻlbarsining nisbatan yuqori genetik oʻzgaruvchanligi va filogenetik oʻziga xosligi orol va materik populyatsiyalari oʻrtasidagi gen oqimi juda cheklanganligini koʻrsatadi[9].

Xususiyatlari

tahrir
 
Lok Kawi Wildlife Parkda dam olayotgan Sumatra yoʻlbarsi

Sumatra yoʻlbarsi bosh suyagi hajmi va chiziqlarining Bengal va Yava yoʻlbarsi namunalari bilan farqlangan ikkita zoologik namunaga asoslanib tasvirlangan. Uning moʻynasining rangi quyuqroq va chiziqlari Yava yoʻlbarsinikidan kengroq boʻladi[6]. Chiziqlar uchida dogʻlarga aylanadi va orqa, yon tomonlari va orqa oyoqlarida muntazam chiziqlar orasida kichik, qora dogʻlar qatori mavjud[7][10]. Chiziqlar chastotasi boshqa kenja turlarga qaraganda yuqori[11]. Erkaklarida koʻzga tashlanadigan boʻyin qoplamasi mavjud boʻlib, bu ayniqsa Sumatra yoʻlbarsida aniq koʻrinadi[12].

Sumatra yoʻlbarsi eng kichik yoʻlbarslardan biridir. Erkaklarning boshdan tanagacha uzunligi 2.2 dan 2.55 m gacha (7 ft 3 in dan 8 ft 4 in gacha), eng katta bosh suyak uzunligi 295 dan 335 mm gacha (11.6 dan 13.2 in gacha) va ogʻirligi 100 dan 140 kg gacha (220 dan 310 lb gacha) boʻladi. Urgʻochilarining ogʻirligi 75 dan 110 kg gacha (165 dan 243 lb gacha) va uzunligi 2.15 dan 2.30 m gacha (7 ft 1 in dan 7 ft 7 in gacha) ni tashkil etadi, bosh suyagining eng katta uzunligi 263 dan 294 mm gacha (10.4 dan 11.6 in gacha)[10].

Tarqalishi va tashash hududlari

tahrir

Sumatra yoʻlbarsi Sumatradagi kichik va tarqoq guruhlarda yashaydi. Uning yashash joylari Lampung viloyatining janubi-sharqiy chekkasida joylashgan Bukit Barisan Selatan milliy bogʻining dengiz sathidagi qirgʻoq pasttekislik oʻrmonlaridan tortib, Ache viloyatidagi Gunung Leuser milliy bogʻining 3,200 m (10,500 ft) baland togʻ oʻrmonlariga qadar tarqalgan. U 250 km² (97 kv mi) dan katta 27 ta yashash joyida mavjud boʻlib, ularning umumiy maydoni 140,226 km² (54,142 kv mi) ni qamrab oladi. Ushbu joylarning taxminan uchdan biri qoʻriqlanadigan hududlar ichida joylashgan[13][14].

Sumatra yoʻlbarslari pasttekislik va tepalik oʻrmonlarini afzal koʻradi, bunday yerlarda 100 km² (39 kv mi) maydonda uchta yoʻlbars yashashi mumkin. Ular qoʻriqlanadigan hududlarning chekkalarida oʻrmondan tashqaridagi yashash joylari va odamlar egallagan landshaftlarda kamroq yashaydi[15].

1978-yilda oʻtkazilgan soʻrovnomaga koʻra, Sumatra yoʻlbarslarining populyatsiyasi 1000 ta atrofida baholangan[16]. 1985-yilda Sumatra boʻylab taxminan 800 yoʻlbarsni oʻz ichiga olgan jami 26 ta qoʻriqlanadigan hudud aniqlangan[17]. 1992-yilda beshta Sumatra milliy bogʻlari va ikkita qoʻriqlanadigan hududda taxminan 400–500 ta yoʻlbars yashagan. Oʻsha paytda eng katta populyatsiya birligi Gunung Leuser milliy bogʻida 110–180 ta individni tashkil etgan[18]. 2011-yil holatiga, markaziy Sumatradagi Kerinci Seblat milliy bogʻidagi yoʻlbars populyatsiyasi 165–190 ta individni tashkil qilgan. Bu orolning boshqa joylaridan ancha koʻp. Ushbu bogʻ Sumatraning qoʻriqlanadigan hududlari orasida yoʻlbarslarning eng yuqori yashash darajasiga ega boʻlib, bogʻning 83% ida yoʻlbarslar izlari mavjud[19].

Sumatradagi umumiy yoʻlbars populyatsiyasi 2017-yil holatiga 618 ± 290 atrofida baholangan[15].

Ekologiya va feʼl-atvor

tahrir
 
Chester Zooʻdagi Sumatra yoʻlbarsi bolasi

Sumatra yoʻlbarslari ekin ekilmagan oʻrmonlarni afzal koʻradi va hatto mavjud boʻlsa ham akasiya va palma plantatsiyalaridan kam foydalanadi. Tabiiy oʻrmon hududlarida ular balandroq hududlar, yillik yogʻingarchilik miqdori kamroq, oʻrmon chekkasidan uzoqroq va oʻrmon markaziga yaqinroq joylarni tanlaydilar. Ular zich ostki qoplamasi va tik nishabli oʻrmonlarni afzal koʻradi va oʻrmon hududlarida insonning taʼsiri yuqori boʻlgan joylardan qochadi. Akasiya plantatsiyalarida ular suvga yaqin joylarni afzal koʻradi va yoshi kattaroq oʻsimliklar, koʻproq bargli va qalin subkanopi qoplamasi boʻlgan joylarni afzal koʻradi. Palma plantatsiyalari va kauchuk plantatsiyalarida yoʻlbars izari kam uchraydi. Yetarli oʻsimlik qoplamasining mavjudligi yoʻlbarslar uchun muhim ekologik muhitdir. Yetarli ostki qoplama boʻlmagan hududlarda, yoʻlbarslar inson tomonidan ov qilinishga moyilroq boʻladi. Insonning buzgʻunchiligi yoʻlbarslarning yashash joylari va oziqlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Kuchli taʼsirga ega omillar qatoriga oʻrmon hududlaridagi aholi punktlarining kengayishi, daraxt kesish va akasiya plantatsiyalarida parvarishlash intensivligini oshishi kiradi[20]. Janubiy Riauda kamera bilan oʻtkazilgan tadqiqotda torf botqoqlik oʻrmonlarida potensial oʻlja va yoʻlbars zichligining nihoyatda past boʻlganligini koʻrsatdi. Yangi tashkil etilgan Tesso Nilo milliy bogʻida oʻtkazilgan takroriy namuna olish natijasida 2005-yilda har 100 km² ga (39 kv mi) 0,90 individdan 2008-yildagi har 100 km² ga (39 kv mi) 1,70 individacha yoʻlbars zichligining ortish tendensiyasini hujjatlashtirdi[21].

Bukit Barisan Selatan milliy bogʻida tana vazni 1 kg (2.2 funt) dan katta boʻlgan toʻqqizta oʻlja turi aniqlangan, jumladan, katta argus, choʻchqalar, makaka, Malay tapiri, katta va kichik sichqon-kuyon, Hind muntjaki va sambar kiyigi[13].

Xavflar

tahrir
 
Soepajang, Bovenlanden Padang, Sumatra gʻarbiy sohilida tuzoqqa tushgan yoʻlbars bilan odamlar, 1895.

Asosiy tahdidlar qatoriga palma yogʻi plantatsiyalarining kengayishi va akatsiya plantatsiyalarining ekilishi, oʻlja bazasining kamayishi va asosan ichki bozor uchun yoʻlbarlarning noqonuniy savdosi tufayli yashash joyining yoʻqolishini oʻz ichiga oladi[22].

Yoʻlbarslar yashab qolishi uchun katta uzluksiz oʻrmon hududlariga muhtoj[20]. 1985- va 1999-yillar orasida Bukit Barisan Selatan milliy bogʻida oʻrmon yoʻqolishi yiliga oʻrtacha 2% ni tashkil etdi. Bogʻ ichida jami 661 km² (255 kv. mi) oʻrmon yoʻqotildi va bogʻdan tashqarida 10 km lik bufer hududdan 318 km² (123 kv. mi) oʻrmon yoʻqoldi. Pasttekislik oʻrmonlari togʻ oʻrmonlariga, yumshoq nishabli oʻrmonlar esa tik nishabli oʻrmonlarga qaraganda tezroq yoʻqoldi. Koʻpgina oʻrmon konversiyalari qishloq xoʻjaligi rivojlanishidan kelib chiqdi, bu 2010-yilga kelib, bogʻning 70% qishloq xoʻjaligi yerlariga aylanishi haqida tahminlarga olib keldi. Kamera yozuvlari yoʻlbarslar oʻrmon chegaralaridan uzoqlashishini koʻrsatdi. Yovvoyi hayvonlarning taqsimlanishiga koʻra oʻrmonlarni asosiy va periferik oʻrmonlarga boʻlinishi 2010-yilga kelib yoʻlbarslar uchun asosiy oʻrmon maydonlarii boʻlinib, qolgan oʻrmon hududlari 20% ga kamayishini koʻrsatadi[23].

Kerinci Seblat milliy bogʻida Sumatra yoʻlbarslarining eng katta populyatsiyasi bogʻning tashqi hududlaridagi yuqori darajadagi oʻrmonsizlashtirish xavfi ostida. Buning asosiy omillari Indoneziyada tez oʻsadigan aholining tabiiy resurslarga nisbatan beqaror oʻsayotgan talabi hamda daraxt sonini koʻpaytirish va yuqori intensivlikdagi tijorat yogʻochlarini kesish boʻyicha hukumat tashabbusi boʻlib, bu oxir-oqibat oʻrmon yongʻinlariga olib kelmoqda. Bogʻdagi yoʻlbarslarning aksariyati hayvonlarni qoʻriqlash markaziga koʻchirildi. Ammo tashqi hududlarning pasttekislik oʻrmonlarida muammolar saqlanib qolmoqda. Bu hududlar asosiy yoʻlbars yashash joylari boʻlishiga qaramay, ular yogʻoch kesish uchun asosiy nishonga aylanadi. Bu esa mahalliy yoʻlbars sonining kamayishiga katta hissa qoʻshmoqda[24].

Plantatsiyalarning kengayishi issiqxona gazlarini koʻpaytirmoqda va shu bilan antropogen iqlim oʻzgarishiga hissa qoʻshmoqda va bu xavf ostidagi turlarga ekologik bosimni yanada oshirmoqda[25]. Yoʻlbarslarning shimolga qarab harakati odamlar bilan ziddiyatni kuchaytirishi mumkin. 1987-yildan 1997-yilgacha Sumatra yoʻlbarslari 146 kishini va kamida 870 chorva mollarini oʻldirgani haqida xabar berilgan. Gʻarbiy Sumatra, Riau va Acheda jami 128 ta voqea qayd etilgan; Javob tariqasida 265 yoʻlbars oʻldirilgan va 97 tasi qoʻlga olingan. 1998-yildan 2002-yilgacha yana 35 ta yoʻlbars oʻldirildi. 2007-yildan 2010-yilgacha esa yoʻlbarslar 9 kishini oʻldirgan, natijada odamlar tomonidan yana 25 ta yoʻlbars oʻldirilgan[14].

1997-yilda brakonerlar tomonidan taxminan 53 yoʻlbars oʻldirilib, ularning tana qismlari Sumatraning shimolida sotilgan. Butun Sumatra oroli uchun bu raqamlar ehtimol yuqoriroq boʻlishi mumkin. Koʻplab fermerlar chorva mollarini himoya qilish uchun yoʻlbarslarni oʻldirishgan. Ular yoʻlbarslarni oltin va suvenir doʻkonlariga, dorixonalariga sotishgan[26]. 2006-yilda yovvoyi hayvonlar bozorlari yetti Sumatra provinsiyasidagi 28 ta shaharda va toʻqqizta dengiz portida tekshirildi. Oqibatda 326 chakana savdo doʻkonidan 33 tasi yoʻlbars qismlarini, masalan, teri, tish, suyak va moʻylovlarini sotgan. Yoʻlbars suyagining bir kilogrammi uchun oʻrtacha 116 AQSh dollariga baholangan. Yoʻlbars qismlarining Indoneziyadan yashirincha olib chiqib ketilishi haqida yetarlicha dalillar mavjud. 2005-yil iyul oyida Tayvanda 140 kg dan ortiq yoʻlbars suyagi va 24 boshi Jakartadan kelgan joʻnatmadan musodara qilingan[27].

2013-2014- yillarda Kerinci Seblat milliy bogʻida brakonerlikning keskin oʻsishi qayd etildi va oldingi yillarga nisbatan eng koʻp yoʻlbars tuzoqlari olib tashlandi. Millionlab dollar mablagʻlar kiritilganiga qaramay, brakonerlikni kamaytirish uchun amalga oshirilayotgan strategiyalar muvaffaqiyatga erishayotganiga dalillar kam va noaniq[28].

Saqlash

tahrir
 
Melbourne Zoo, Avstraliya
 
Dublin Zoo, Irlandiya

Panthera tigris CITES (Yoʻqolib ketish xavfi ostidagi yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro savdosi toʻgʻrisidagi konvensiya)ning I qoʻshimchasiga kiritilgan. Indoneziyada yoʻlbarslarni ovlash taqiqlangan[12].

1994-yilda Indoneziya Sumatra yoʻlbarsini saqlash strategiyasi Sumatrada yoʻlbarslar duch kelayotgan potensial inqirozni hal qildi. Sumatra yoʻlbarsi loyihasi (STP) 1995-yil iyun oyida Way Kambas milliy bogʻida va bogʻning atrofida Sumatra yoʻlbarslarining uzoq muddatli hayotini taʻminlash va yovvoyi populyatsiyalarni boshqarish uchun muhim boʻlgan yoʻlbarslarning hayotiy xususiyatlari boʻyicha maʻlumot toʻplash maqsadida boshlandi[29]. 1999-yil avgust oyiga kelib, STP jamoalari Lampung provinsiyasidagi yoʻlbarslar yashaydigan potensial 52 joyni aniqlagan, shundan faqat 15 tasi yoʻlbarslarning xavfsiz yashashi uchun yetarlicha mos kelgan[30]. STP doirasida jamoatchilikka asoslangan saqlash dasturi parkdagi yoʻlbars va odamlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarni hujjatlashtirish uchun boshlanib, saqlash organlariga odamlar orasidagi ogʻzaki gaplarga emas, balki keng qamrovli maʼlumotlar bazasiga asoslanib, yoʻlbars va odamlar oʻrtasidagi nizolarni hal qilish imkonini berdi[31].

2007-yilda Indoneziya oʻrmon xoʻjaligi vazirligi va Safari Park Avstraliya hayvonot bogʻi bilan Sumatra yoʻlbarslari va boshqa yoʻqolib ketish xavfi ostida boʻlgan turlarni saqlash boʻyicha hamkorlikni yoʻlga qoʻydi. Dastur yovvoyi tabiatda Sumatra yoʻlbarslari va boshqa yoʻqolib ketish xavfi ostida boʻlgan turlarni saqlashni, yoʻlbarslar va odamlar oʻrtasidagi nizolarni kamaytirish boʻyicha harakatlarni, shuningdek, Sumatra yoʻlbarslarini reabilitatsiya qilish va ularni tabiiy yashash joylariga qaytarishni oʻz ichiga oladi.[32] Indoneziyaning yoʻlbarlarni saqlash bilan bogʻliq kurashlari yovvoyi tabiat va biologik xilma-xillikni himoya qilish va saqlash uchun siyosiy turtki kuchayishiga sabab boʻldi. 2009-yilda Indoneziya prezidenti oʻrmonlarni keskin kamaytirish majburiyatini oldi va milliy, viloyat va tuman darajalarida ekologik jihatdan barqaror boʻlgan rejalarni talab qiladigan siyosatni ishlab chiqdi[33].

2005-yildan 2015-yilgacha yoʻlbarslarni muhofaza qiladigan oʻrmon patrullari faoliyatiga va 2020-yilga kelib yoʻlbarslar sonini ikki baravar oshirishni maqsad qilgan Global yoʻlbarslarni tiklash rejasining huquqni muhofaza qilish faoliyatiga taxminan 210 million AQSh dollari sarmoya kiritilgan[34]. 2016-yil noyabr oyida Shimoliy Sumatradagi Shimoliy Padang Lawas hududida Sumatra yovvoyi tabiatini saqlash uchun Batu Nanggar qoʻriqxonasi ochildi[35].

600 nafar isteʼmolchilar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrovga koʻra, ularning aksariyati agar mahsulot Sumatra yoʻlbarsi saqlanishiga yordam bersa, „yoʻlbarsga doʻstona“ ishlab chiqarilgan mahsulot uchun doimiy ravishda koʻproq pul toʻlashga tayyor ekanligini bildirdi[36].

Tutqinlikda

tahrir
 
San Antonio Zoo va Akvariumda Sumatra yoʻlbarsi.

2013-yil holatiga koʻra, global nasl daftarida va boshqaruv rejasida roʻyxatga olingan taxminan 375 qafasdagi Sumatra yoʻlbarslari mavjud, ularning 50 tasi Avstraliya va Yangi Zelandiyadagi 14 ta hayvonot bogʻida saqlanadi. Ularning barchasi 15 ta yoʻlbarsdan tarqalgan. Oʻn toʻrt bola tugʻma vestibulyar tizim nosozligi, masalan, ataksiya, strabizm, nistagmus, boshning egilishi va yiqilish kabi holatlarni koʻrsatgan, ular ikki yoshga yetganda esa bu holatlar yoʻqolgan. Ushbu kasallikning sababi ularning yaqin genetik va qarindoshlik aloqasi boʻlishi mumkin[37].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Kitchener, A. C.; Breitenmoser-Würsten, C.; Eizirik, E.; Gentry, A.; Werdelin, L.; Wilting, A.; Yamaguchi, N.; Abramov, A. V. et al. (2017). "A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group". Cat News (Special Issue 11): 66–68. https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/32616/A_revised_Felidae_Taxonomy_CatNews.pdf?sequence=1&isAllowed=y. 
  2. ↑ Liu, Y.-C.; Sun, X.; Driscoll, C.; Miquelle, D. G.; Xu, X.; Martelli, P.; Uphyrkina, O.; Smith, J. L. D. et al. (2018). "Genome-wide evolutionary analysis of natural history and adaptation in the world's tigers". Current Biology 28 (23): 3840–3849. doi:10.1016/j.cub.2018.09.019. PMID 30482605. 
  3. ↑ Mazák, J. H.; Groves, C. P. (2006). "A taxonomic revision of the tigers (Panthera tigris)". Mammalian Biology 71 (5): 268–287. doi:10.1016/j.mambio.2006.02.007. http://arts.anu.edu.au/grovco/tiger%20SEAsia%20Mazak.pdf. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Cracraft, J.; Feinstein, J.; Vaughn, J.; Helm-Bychowski, K. (1998). "Sorting out tigers (Panthera tigris): Mitochondrial sequences, nuclear inserts, systematics, and conservation genetics". Animal Conservation 1 (2): 139–150. doi:10.1111/j.1469-1795.1998.tb00021.x. http://research.amnh.org/vz/ornithology/pdfs/1998c.%20tiger%20conservation.pdf. 
  5. ↑ Temminck, C. J. „Aperçu général et spécifique sur les mammifères qui habitent le Japon et les iles qui en dépendent“, . Fauna Japonica sive Descriptio animalium, quae in itinere per Japoniam, jussu et auspiciis superiorum, qui summum in India Batava imperium tenent, suscepto, annis 1825 - 1830. Mammalia. Lugduni Batavorum: Arnz et Socius, 1844 — 1–59-bet. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Pocock, R. I. (1929). "Tigers". Journal of the Bombay Natural History Society 33: 505–541. https://archive.org/details/journalofbomb33341929bomb/page/n185. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Mazák, J. H.; Groves, C. P. (2006). "A taxonomic revision of the tigers (Panthera tigris) of Southeast Asia". Mammalian Biology - Zeitschrift für Säugetierkunde 71 (5): 268–287. doi:10.1016/j.mambio.2006.02.007. 
  8. ↑ ; Yamaguchi, N. „What is a tiger? Biogeography, morphology, and taxonomy“, Tigers of the World, Second, London: Academic Press, 2010 — 53–84-bet. DOI:10.1016/B978-0-8155-1570-8.00004-9. ISBN 9780080947518. 
  9. ↑ Luo, S.-J.; Johnson, W. E.; Smith, J. L. D.; O'Brien, S. J. „What is a tiger? Genetics and phylogeography“, . Tigers of the World: The Science, Politics and Conservation of Panthera tigris, Second, London, Burlington: Academic Press, 2010 — 35–51-bet. ISBN 978-0-08-094751-8. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Mazák, V. (1981). "Panthera tigris". Mammalian Species (152): 1–8. doi:10.2307/3504004. 
  11. ↑ Kitchener, A. „Tiger distribution, phenotypic variation and conservation issues“, . Riding the Tiger. Tiger Conservation in human-dominated landscapes. Cambridge: Cambridge University Press, 1999 — 19–39-bet. ISBN 978-0-521-64057-2. 
  12. ↑ 12,0 12,1 ; Jackson, P. „Tiger Panthera tigris (Linnaeus 1758)“, Wild Cats: status survey and conservation action plan. Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group, 1996 — 55–65-bet. 
  13. ↑ 13,0 13,1 O’Brien, T. G.; Kinnard, M. F.; Wibisono, H. T. (2003). "Crouching tigers, hidden prey: Sumatran tiger and prey populations in a tropical forest landscape". Animal Conservation 6 (2): 131–139. doi:10.1017/S1367943003003172. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Wibisono, H. T.; Pusarini, W. (2010). "Sumatran tiger (Panthera tigris sumatrae): A review of conservation status". Integrative Zoology 5 (4): 313–323. doi:10.1111/j.1749-4877.2010.00219.x. PMID 21392349. https://www.academia.edu/4002510. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Luskin, M. S.; Albert, W. R.; Tobler, M. W. (2017). "Sumatran tiger survival threatened by deforestation despite increasing densities in parks". Nature Communications 8 (1): 1783. doi:10.1038/s41467-017-01656-4. PMID 29208916. PMC 5717059. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5717059. 
  16. ↑ Borner, M. (1978). "Status and conservation of the Sumatran tiger". Carnivore 1 (1): 97–102. 
  17. ↑ ; Ramono, W. S. „Tiger numbers and habitat evaluation in Indonesia“, Tigers of the World: The Biology, Biopolitics, Management, and Conservation of an Endangered Species. New Jersey: Noyes Publications, 1987 — 85–91-bet. ISBN 0815511337. 
  18. ↑ Griffiths, M. „Population density of Sumatran tigers in Gunung Leuser National Park“, . Sumatran Tiger Populations and Habitat Viability Analysis. Apple Valley: Indonesian Directorate General of Forest Protection and Nature Conservation and IUCN/SSC Conservation Breeding Specialist Group, 1994 — 93–102-bet. 
  19. ↑ Wibisono, H. T.; Linkie, M.; Guillera-Arroita, G.; Smith, J. A.; Sunarto (2011). "Population Status of a Cryptic Top Predator: An Island-Wide Assessment of Tigers in Sumatran Rainforests". PLoS ONE 6 (11): e25931. doi:10.1371/journal.pone.0025931. PMID 22087218. PMC 3206793. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3206793. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Sunarto; Kelly, M. J.; Parakkasi, K.; Klenzendorf, S.; Septayuda, E.; Kurniawan, H. (2012). "Tigers Need Cover: Multi-Scale Occupancy Study of the Big Cat in Sumatran Forest and Plantation Landscapes". PLOS ONE 7 (1): e30859. doi:10.1371/journal.pone.0030859. PMID 22292063. PMC 3264627. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3264627. 
  21. ↑ Sunarto (2011). Ecology and restoration of Sumatran tigers in forest and plantation landscapes (PhD dissertation). Blacksburg: Virginia Polytechnic Institute and State University. hdl:10919/37392. 2013-05-26da asl nusxadan arxivlandi.
  22. ↑ Goodrich, J.; Lynam, A.; Miquelle, D.; Wibisono, H.; Kawanishi, K.; Pattanavibool, A.; Htun, S.; Tempa, T. et al. (2015). "Panthera tigris". IUCN Red List of Threatened Species 2015: e.T15955A50659951. https://www.iucnredlist.org/species/15955/50659951. 
  23. ↑ Kinnaird, M. F.; Sanderson, E. W.; O'Brien, T. G.; Wibisono, H.; Woolmer, G. (2003). "Deforestation trends in a tropical landscape and implications for forest mammals". Conservation Biology 17: 245–257. doi:10.1046/j.1523-1739.2003.02040.x. Archived from the original on 2020-01-28. https://web.archive.org/web/20200128043256/http://crs.itb.ac.id/media/jurnal/refs/draft/Social/Deforestation%20Trends%20in%20a%20Tropical%20Landscape%20and%20Implications%20for%20Endangered%20Large%20Mammals.pdf. Qaraldi: 2013-02-06. Sumatra yoʻlbarsi]]
  24. ↑ Linkie, M.; Martyr, D. J.; Holden, J.; Yanuar, A.; Hartana, A. T.; Sugardjito, J.; Leader-Williams, N. (2003). "Habitat Destruction and Poaching Threaten the Sumatran Tiger in Kerinci Seblat National Park, Sumatra". Oryx 37 (1): 41–48. doi:10.1017/s0030605303000103. https://www.researchgate.net/publication/231908557. 
  25. ↑ Germer, J.; Sauerborn, J. (2008). "Estimation of the impact of oil palm plantation establishment on greenhouse gas balance". Environment, Development and Sustainability 10 (6): 697–716. doi:10.1007/s10668-006-9080-1. https://www.researchgate.net/publication/226075132. 
  26. ↑ Plowden, C.; Bowles, D. (1997). "The Illegal Market in Tiger Parts in Northern Sumatra, Indonesia". Oryx 31 (1): 59–66. doi:10.1017/s0030605300021918. 
  27. ↑ Ng, J.; Nemora. Tiger trade revisited in Sumatra, Indonesia. Petaling Jaya, Malaysia: Traffic, Southeast Asia, 2007. 
  28. ↑ Rifaie, F.; Sugardjito, J.; Fitriana, Y.S. (2015). "Spatial point pattern analysis of the Sumatran tiger (Panthera tigris sumatrae) poaching cases in and around Kerinci Seblat National Park, Sumatra". Biodiversitas Journal of Biological Diversity 16 (2): 311–319. doi:10.13057/biodiv/d160228. https://www.smujo.id/biodiv/article/download/73/135. 
  29. ↑ ; Bastoni; Sriyanto; Siswomartono, D.; Manansang, J. „Last of the Indonesian tigers: a cause for optimism“, Riding the Tiger: Tiger Conservation in Human-Dominated Landscapes. Cambridge: Cambridge University Press, 1999 — 130–147-bet. ISBN 978-0521648356. 
  30. ↑ Tilson, R.. Sumatran Tiger Project Report No. 17 & 18: July − December 1999. Grant number 1998-0093-059. Jakarta: Indonesian Sumatran Tiger Steering Committee, 1999. 
  31. ↑ Nyhus, P.; Sumianto; Tilson, R. „The tiger-human dimension in southeast Sumatra“, . Riding the Tiger: Tiger Conservation in Human-Dominated Landscapes. Cambridge: Cambridge University Press, 1999 — 144–145-bet. ISBN 978-0521648356. 
  32. ↑ Boediwardhana, Wahyoe „Sumatran tiger sperm bank“. The Jakarta Post (2012-yil 15-dekabr). 2014-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  33. ↑ Bhagabati, Nirmal K.; Ricketts, T.; Sulistyawan, T. B. S.; Conte, M.; Ennaanay, D.; Hadian, O.; McKenzie, E.; Olwero, N. et al. (2014). "Ecosystem services reinforce Sumatran tiger conservation in land use plans". Biological Conservation 169: 147–156. doi:10.1016/j.biocon.2013.11.010. 
  34. ↑ Linkie, M.; Martyr, D. J.; Harihar, A.; Risdianto, D.; Nugraha, R. T.; Maryati; Leader-Williams, N.; Wong, W.-M. (2015). "Safeguarding Sumatran tigers: evaluating effectiveness of law enforcement patrols and local informant networks". Journal of Applied Ecology 52 (4): 851–860. doi:10.1111/1365-2664.12461. 
  35. ↑ Gunawan, A.; Afrizal, J.. „Sumatran tigers need more sanctuaries: Government“ (2016).
  36. ↑ Bateman, I. J.; Fisher, B.; Fitzherbert, E.; Glew, D.; Naidoo, R. (2010). "Tigers, markets and palm oil: market potential for conservation". Oryx 44 (2): 230–234. doi:10.1017/S0030605309990901. 
  37. ↑ Wheelhouse, J.L.; Hulst, F.; Beatty, J.A.; Hogg, C.J.; Child, G.; Wade, C.M.; Barrs, V.R. (2015). "Congenital vestibular disease in captive Sumatran tigers (Panthera tigris ssp. sumatrae) in Australasia". The Veterinary Journal 206 (2): 178–182. doi:10.1016/j.tvjl.2015.09.005. PMID 26403953. PMC 7128761. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7128761. 

Tashqi havolalar

tahrir
Wikimedia Commonsda Panthera tigris sumatrae mavzusiga oid fayllar bor. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sumatra_yoʻlbarsi&oldid=4826531" dan olindi