Vikipediya

Tagetes erecta

Tagetes erecta, atstek marigoldi, meksikalik marigold, katta marigold, cempazúchitl yoki cempasúchil,[1] — gulli oʻsimliklarning Tagetes turkumiga mansub oʻsimlik. Amerika qitʼasida kelib chiqqaniga qaramay, u koʻpincha Afrika marigold deb ataladi[2]. Meksikada bu oʻsimlik Meksika, Michoacan, Puebla va Verakrus shtatlarida yovvoyi tabiatda uchraydi.

Tagetes erecta
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Asterids
Asterales
Asteraceae
Tagetes
T. erecta
Binar nomi
Tagetes erecta

Sinonimlar
List
  • Tagetes corymbosa Sweet
  • Tagetes ernstii H.Rob. & Nicolson
  • Tagetes excelsa Soule
  • Tagetes heterocarpha Rydb.
  • Tagetes major Gaertn.
  • Tagetes patula L.
  • Tagetes remotiflora Kunze
  • Tagetes tenuifolia Millsp.

Azteklar yovvoyi oʻsimlikni yigʻib, uni dori va marosimlarda bezak sifatida ishlatish maqsadida yetishtirishgan. U keng koʻlamda tijorat maqsadlarida yetishtiriladi, koʻplab navlari bezak oʻsimliklari sifatida[3] ishlatiladi[4][5].

Baʼzi rasmiylar Tagetes patulani (fransuz marigold) Tagetes erectaning sinonimi deb hisoblashadi[6].

Tavsif

tahrir

Bu balandligi 30 dan 110 sm gacha boʻlgan bir yillik yoki koʻp yillik oʻt oʻsimlikIldizi silindrsimon, aylanuvchi, tolali va sayoz shoxlanish tizimiga ega. Poʻstlogʻida smola kanallari boʻlib, siqilganda xushboʻy hid tarqatadi. Barglari qarama-qarshi joylashgan[7].

Gullarning asosiy xususiyati shundaki, ular kichik boshchalarda yoki yakka toʻpgullarda toʻplangan. Meva va urugʻlar: chiziqli 7 dan 10 gacha mm uzunlikda, silliq yoki burchaklarida qattiq tuklar bilan qoplangan. Yoz va kuzda davom etadigan uzoq gullash davriga ega. U urugʻlar bilan osongina koʻpayadi[8].

Tarqalishi va oʻsish joyi

tahrir

Meksikadan kelib chiqqan boʻlsa-da, ular Markaziy Amerika va Karib dengizi, Beliz, Boliviya, Kolumbiya, Kosta-Rika, Kuba, Ekvador, Salvador, Gvatemala, Gayana, Gonduras, Yamayka, Nikaragua, Panama, Puerto-Riko va Venesuelada ham uchraydi[9].

Yovvoyi shaklda ular Balzas havzasida va Meksikaning gʻarbiy qismida va tropik bargli oʻrmonlar, tikanli oʻrmonlar, bulutli oʻrmonlar va qaragʻay eman oʻrmonlari kabi turli xil ekotizimlarda opsadilar[10].

Tabiiylashtirilgan tur sifatida uni Xitoy, Hindiston, Zambiya, Zimbabve, Avstraliyada topish mumkin.

Tarixi

tahrir
 
Botanika illyustratsiyasi.

Tagetes erectada haqidagi arxeologik maʼlumotlar xuddi shu oilaning boshqa turlari kabi koʻp emas. Masalan, Mexiko shahridagi Templo Mayor qoldiqlaridan topilgan tutatqilarning kimyoviy tahlil qilish orqali ular yauhtli deb atagan xushboʻy oʻsimlik sifatida Meksikada Tagetes lucidadan foydalanishganini aniqlash mumkin boʻldi[11]. Nahuatlcha „cempoalxóchitl“ atamasi gullarning bir nechta turlarini ifodalash uchun ishlatilgan, ular ikkalasini ham oʻz ichiga oladi: Tagetes erecta, Tagetes lucida, Tagetes patula, Tagetes lunulata, Tagetes tenuifolia, Tagetes peduncularis va Tagetes elongata. Bunday atama ishlatilganda, bu bir turning va boshqa turning farqlanishini murakkablashtiradi, ammo Tagetes erecta birinchi navbatda bu atama bilan atalgan.

Atstek sanʼatida tasvirlangan baʼzi gullarning Tagetes erectani ekanligini aniqlash mumkin. Templo Mayorda topilgan vaza ichida oʻsimlik xudosi kiygan marjonlarning bir qismi sifatida Tagetes patula ham tasvirlangan. Ispanlarning Meksikaga kelishi bilan Tagetes erectadan tantanali va dorivor foydalanish haqidagi hujjatli yozuvlar koʻpaydi, unda gul Bernardino de Sahagun tomonidan tasvirlangan[12]:

Bu gullar Cempoalxóchitl deb ataladi. Ular sargʻish, xushboʻy hidli, keng va chiroyli. Ular ikki xil, baʼzilari urgʻochilarni Cempoalxóchitl deb atashadi, ular katta va chiroyli, boshqalari esa Cempoalxóchitl deb ataladigan erkaklar unchalik chiroyli va unchalik katta emas.

Kultivatsiya

tahrir

U keng tarqalgan manzarali oʻsimlik boʻlib, bogʻdorchilikda ishlatiladigan koʻplab navlar mavjud. „Inca Orange“ navi Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining Bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi[13][14].

 
Tagetes erecta

Meksikada u oʻlganlar kuni bayramlarida, qurbongohlar va qabrlarni bezash uchun ishlatiladi. Biroq, qadim zamonlardan beri u oziq-ovqat va dorivor maqsadlarda ham ishlatilgan.

 
Tagetes erecta
 
Bogʻ markazidagi Tagetes erecta

Foydalanish

tahrir

Marosimlar

tahrir

Uning guli, meksikada cempasúchil, flor de muertos deb ataladi („oʻliklarning guli“) va har 2-noyabrda Día de Muertos marosimida qoʻllanadi. Gulning umumiy nomi cempazúchitl soʻzi (shuningdek, cempasúchil deb yozilgan) atstek tilida, soʻzma-soʻz „yigirma gul“ deb tarjima qilingan[15][16]. Tailand tilida u daoRuang [DaoRuang] yoki „Dow Ruang“ deb ataladi, soʻzma-soʻz „yulduz porlashi“ deb tarjima qilinadi[17]. Gulning xushboʻy efir moyi bilan singdirilgan suv Gondurasda jasadlarni yuvish uchun ishlatilgan va gul hali ham qabristonlarda ekiladi.

Dori

tahrir

Qadimgi davrlardan beri bu oʻsimlik dorivor maqsadlarda ishlatilgan.  Chiroqilar uni sariq boʻyoq sifatida ishlatgan[18]. Tagetlarning pigmentlariga karotenoidlar va lutein kiradi, bular katarakt va makula degeneratsiyasi kabi yoshga bogʻliq koʻz kasalliklarining rivojlanishining oldini olishi mumkin. Baʼzi tadqiqotlar koronar arteriya kasalligi, yurak xuruji, immunitet reaksiyasi, qarilik va saraton kasalligining oldini olishda uning samaradorligini koʻrsatadi. Meksikaning baʼzi mintaqalarida u oshqozon ogʻrigʻi, shuningdek diareya, kolit, jigar muammolari, safro, qusish va dispepsiya kabi ovqat hazm qilish kasalliklarida qoʻllanadi. Oʻsimlikdan ichak parazitlari va qurtlarga qarshi foydalanish mumkin, bir tadqiqot uning anthelmintik dori levamisolidan farqli mexanizmga ega ekanligini koʻrsatadi[19]. Boshqa dorivor taʼsirlari orasida gripp, bronxit va burun tiqilishi kabi nafas olish kasalliklari, shuningdek, ginekologik muammolarni davolash kabilar bor[20].

Ushbu oʻsimlikning efir moyida antioksidant aniqlangan[21]. Pratylenchus penetrans nematodalariga qarshi eng samarali hisoblanadi.

Pazandachilik

tahrir

Ray gullari rang va maʼza qoʻshish uchun salat va boshqa ovqatlarda ishlatilgan. Gullar karotenoidlarga boy va shuning uchun oziq-ovqat va ozuqa pigmentlarini tayyorlash uchun ishlatiladi[22]. Tuxum sarigʻi va broyler poʻstlogʻining yaxshi boʻyalishini taʼminlash uchun, sariq makkajoʻxori boʻlmaganda, kukun holida maydalangan quritilgan gul barglari parranda ozuqasida ishlatiladi[23]. Bu ishlar bugungi kunda ham qoʻllanilmoqda. Bundan tashqari, qisqichbaqasimonlarning rangini yaxshilash uchun ishlatiladi, masalan, Tinch okeani oq qisqichbaqasi (Litopenaeus vannamei)[24].

Efir moylari

tahrir

Gulning efir moyi tarkibida antioksidantlar mavjud[25]. Atirlarga olma hidini berish uchun qoʻshilishi mumkin.

Boʻyoq

tahrir

Bundan tashqari, u toʻqimachilikda tabiiy boʻyoq sifatida ishlatiladi[26].

Galereya

tahrir
  •  
    Tepoztlan, Morelos shahridagi Meksika marigoldlari.
  •  
    Hindistondagi Tagetes erecta kurtaklari
  •  
    Gul
  •  
    Fransuz marigold gul
  •  
    To'plam
  •  
    O'sayotgan gullar
  •  
    Gul

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Tagetes erecta | African marigold Annual Biennial/RHS Gardening“.
  2. ↑ Floridata
  3. ↑ „NC State Horticulture“. 3-oktabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-noyabr 2022-yil.
  4. ↑ Flora of China, Tagetes erecta Linnaeus, 1753. 万寿菊 wan shou ju
  5. ↑ Altervista Flora Italiana, Tagete eretta, Tagetes erecta L.
  6. ↑ „Tagetes patula“. The Plant List. Qaraldi: 1-dekabr 2018-yil.
  7. ↑ Rzedowski, J.. Fanerogamic Flora of the Valley of Mexico, 1st, Mexico City: National School of Biological Sciences, IPN, Institute of Biology, 2005. 
  8. ↑ Vázquez-García, L. M.; Víveros-Farfán, I. M. G.; Salomé-Castañeda, E. (2002). „Cempasúchil (Tagetes spp.)“. Ornamental Phytogenetic Resources of Mexico. University of the State of Mexico. 28–67-bet.
  9. ↑ Villaseñor, R.. Catalog of weeds of Mexico. Mexico City: National Autonomous University of Mexico, National Consultative Phytosanitary Council, Fund of Economic Culture, 1998. 
  10. ↑ Heyden, Doris (1987). Symbolism of ceramics from the Templo Mayor. The Aztec Templo Mayor: A Symposium at Dumbarton Oaks. Dumbarton Oaks. ISBN 9780884021490. 
  11. ↑ „Wayback Machine“. web.archive.org (13-mart 2016-yil). 13-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-noyabr 2022-yil.
  12. ↑ Jäger, Eckehart J.. Excursion flora of Germany. Founded by Werner Rothmaler. Müller: . Berlin / Heidelberg: Springer, Spektrum Academic Publisher, 2008 — 603-bet. ISBN 978-3-8274-0918-8. 
  13. ↑ „RHS Plantfinder - Tagetes 'Inca Orange'“. Qaraldi: 1-dekabr 2018-yil.
  14. ↑ „AGM Plants - Ornamental“. Royal Horticultural Society (2017-yil iyul). Qaraldi: 1-dekabr 2018-yil.
  15. ↑ „Day of the Dead Flowers“. Copal, Mexican Folk Art at its best Online.. 2022-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-aprel 2020-yil.
  16. ↑ „Marigold: the typical flower to celebrate the Day of The Dead“ (EN). www.floraldaily.com. Qaraldi: 3-aprel 2020-yil.
  17. ↑ Xu, Li-Wei; Wang, Guo-Ying; Yan-Ping, Shi (2011-yil may). „Chemical constituents from Tagetes erecta flowers“. Chemistry of Natural Compounds. 47-jild, № 2. 81–283-bet. doi:10.1007/s10600-011-9905-5. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  18. ↑ Ethnobotany
  19. ↑ Piña-Vázquez, DM; Mayoral-Peña, Z; Gómez-Sánchez, M; Salazar-Olivo, LA; Arellano-Carbajal, F (18-aprel 2017-yil). „Anthelmintic effect of Psidium guajava and Tagetes erecta on wild-type and Levamisole-resistant Caenorhabditis elegans strains“. Journal of Ethnopharmacology. 202-jild. 92–96-bet. doi:10.1016/j.jep.2017.03.004. PMID 28286043.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  20. ↑ E. Prinz: „Dyeing plants - Instructions for dyeing, use in culture and medicine“ Verlag Schweizerbart, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-510-65258-7, p 53.
  21. ↑ Olabiyi, T. I.; E. E. A. Oyedunmade (2007). „Marigold (Tagetes erecta L.) as interplant with cowpea for the control of nematode pests“ (PDF). African Crop Science Conference Proceedings. 8-jild. 1075–1078-bet.
  22. ↑ Heuzé V., Tran G., Hassoun P., Lebas F., 2017.
  23. ↑ W. Leigh Hadden; Ruth H. Watkins; Luis W. Levy; Edmundo Regalado; Diana M. Rivadeneira; Richard B. van Breemen; Steven J. Schwartz (1999). „Carotenoid composition of marigold (Tagetes erecta) flower extract used as nutritional supplement“. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 47-jild, № 10. 4189–4194-bet. doi:10.1021/jf990096k. PMID 10552789.
  24. ↑ J. T. Ponce-Palafox; J. L. Arredondo Figueroa; E. J. Vernon Carter (2006). „Carotenoids from plants used in diets for the culture of the Pacific white shrimp (Litopenaeus vannamei)“ (PDF). Revista Mexicana de Ingeniería Química. 5-jild, № 2. 157–165-bet. 2012-03-23da asl nusxadan (PDF) arxivlandi.
  25. ↑ Rosa Martha Pérez Gutiérrez; Heliodoro Hernández Luna; Sergio Hernández Garrido (2006). „Antioxidant activity of Tagetes erecta essential oil“. Journal of the Chilean Chemical Society. 51-jild, № 2. 883–886-bet. doi:10.4067/S0717-97072006000200010.
  26. ↑ Vastrad, Jyoti V.; Walmiki, Leela N.; Goudar, Giridhar (2017). „Dyeing of cotton yarn with marigold (Tagetes erecta) petals: An emphasis on pre-treatments and mordants“ (PDF). Journal of Applied and Natural Science. 9-jild, № 2. 1282–1286-bet. doi:10.31018/jans.v9i2.1354. Qaraldi: 3 April 2020. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tagetes_erecta&oldid=5187759" dan olindi