Vikipediya

Tojikiston va Xitoy chegarasi

  Tojikiston va Xitoy chegarasi Tojikiston va XXR oʻrtasidagi xalqaro chegara hisoblanadi. Uzunligi 477 km (296 mi)[1] boʻlib, Qirgʻiziston bilan uchtomonlama chegara nuqtasidan boshlab, taxminan shimoldan janubga yoʻnalish boʻylab turli togʻ tizmalari va Pomir choʻqqilari orqali Afgʻoniston bilan uchtomonlama chegara nuqtasigacha davom etadi. Chegara Tojikistonning Togʻli-Badaxshon muxtor viloyatining Murgʻob tumanini Xitoyning Shinjon-Uygʻur muxtor rayonidagi Qizilsuv qirgʻiz muxtor okrugi Oqtov uyezdi (shimolda) hamda Qashqar okrugining Taxtaqoʻrgʻon tojik muxtor uyezdidan (janubda) ajratib turadi.

Xitoy bilan chegarani koʻrsatuvchi Tojikiston xaritasi

Tarixi

tahrir
 
Xitoy va Tojikiston oʻrtasidagi chegara devori
 
Xitoy (sariq) va Tojikiston (yashil) oʻrtasidagi chegaradagi oʻzgarishlar

Chegaraning oʻrnatilishi 19-asrning oʻrtalariga, yaʼni Rossiya imperiyasi Oʻrta Osiyoga kengayib, Zaysan koʻli hududi ustidan nazorat oʻrnatgan vaqtga toʻgʻri keladi. 1860-yilgi Pekin konvensiyasida hozirgi Xitoy-Qozoq/Qirgʻiz/Tojikiston chegaralaridan unchalik farq qilmaydigan Rossiya imperiyasi va Sin imperiyasi oʻrtasidagi chegarani oʻrnatish nazarda tutilgan edi[2][3]. Konvensiyaga muvofiq faktik chegara chizigʻi Zaysan koʻlini Rossiya tomonida qoldirib, Tarbagʻatoy shartnomasi (1864) va Uliassuhay shartnomasi (1870) asosida chizilgan[4][5][3]. Dungan qoʻzgʻoloni (1862–1877) davrida Sin imperiyasining Irtish havzasidagi harbiy bazasi yoʻq qilindi. Qoʻzgʻolon barbod boʻlganidan va Shinjonni Szo Szuntan tomonidan qayta bosib olingandan soʻng, Ili havzasidagi Rossiya va Sin imperiyalari oʻrtasidagi chegara Sankt-Peterburg shartnomasi (1881) va bir qator keyingi protokollar bilan Rossiya foydasiga biroz oʻzgartirildi[3]. 1915-yilda Ili vodiysi va Jungʻariya olatovi oʻlkasi oʻrtasidagi chegarani aniqroq belgilovchi shartnoma imzolandi[3]. Chegaraning eng janubiy qismi (yaʼni, taxminan hozirgi Xitoy-Tojikiston chegarasining janubiy yarmi) qisman Katta oʻyin deb nomlanuvchi Oʻrta Osiyoda hukmronlik qilish uchun Angliya va Rossiya oʻrtasida davom etayotgan raqobat tufayli demarkatsiya qilinmadi; oxir-oqibat ikkalasi Afgʻoniston ular oʻrtasida mustaqil bufer davlat boʻlib qolishiga kelishib oldilar, Afgʻonistonning Vaxon koridori 1895-yilda tashkil etilgan[3]. Xitoy ushbu kelishuvlarning ishtirokchisi emas edi va shuning uchun Xitoy-Rossiya chegarasining eng janubiy qismi aniqlanmay qolgan[3][6]. Tojikiston 1991-yilda mustaqillikka erishgach, Xitoy-SSSR chegarasining bir qismini meros qilib oldi. Bu chegara Amudaryo va Yorkenddaryo orasidagi drenaj havzasi boʻlinmasidan keyin Markansuvgacha yetib bordi[3]:10.

2011-yilda Tojikiston 200 and 1,122 km2 (77 and 433 kv mi) yerdan voz kechish toʻgʻrisidagi 1999-yildagi bitimni (va 2002-yildagi qoʻshimcha bitimni) ratifikatsiya qildi. Bitim Pomir togʻlaridagi tegishli hududdan[7] yerni Xitoyga berib, 130 yillik tortishuvga yakun yasadi. Shartnomada Xitoy ham 28,000 km2 (11,000 kv mi) dan ortiq Tojikiston hududiga nisbatan daʼvolaridan voz kechdi[8][9][7]. Xitoy Respublikasi tarixan bu hududda shunga oʻxshash daʼvolar bilan chiqqan[10][11][yaxshiroq manba kerak]. Tojikistonning chegara shartnomasiga munosabati turli manfaat guruhlari orasida sezilarli darajada farq qilar edi, bu ochiq qarshilikdan ochiq qoʻllab-quvvatlashgacha aks etgan[12].

Geografiyasi

tahrir

Tojikiston va Xitoy oʻrtasidagi chegaraning Markansuv daryosi (瑪爾坎蘇河)orqali oʻtadigan shimoliy nuqtasi Xitoyning eng gʻarbiy nuqtasi hisoblanadi. Chegaraning janubiy qismi Povalo-Shveykovskiy choʻqqisida[13][14] (xitoycha: 波万洛什维科夫斯基峰[15]; pinyin: Bōwànluò Shíwéikēfūsījī Fēng) / Kokrash Kol Peak (Kekelaqukaole Peak; xitoycha: 克克拉去考勒峰[16]; pinyin: Kèkèlāqùkǎolè Fēng)[17] yakunlanadi, bu joy Afgʻoniston-Xitoy-Tojikiston uchtomonlama chegara nuqtasi hamdir.

Chegara oʻtish nuqtalari

tahrir

Qulma dovonidagi Qorasuv porti (4,362.7 m (14,313 ft)) Xitoy va Tojikiston oʻrtasidagi yagona zamonaviy chegara oʻtishnuqtasidir[18]. Tarixan chegara boʻylab janubga qarab ikki dovon – Nayzatosh va Beyik dovoni ham oʻtgan. Qulma dovonining shimoli-gʻarbida Oʻzbel/Qiziljiyik dovoni (Oʻzbel Shankou, Pereval Qizil-Jiyik[19], Wuzibieli dovoni[20] (乌孜别里山口[21]), Qizil Jik Dawan, Kizöl-jiik dovoni, K’o-tse-lo-chi-k’o Shan-k’ou, Qizil Jik Dāwan, Utzupieli dovoni va Wu-tzu-pieh-li Shan-k’ou[19] nomlari bilan ham tanilgan) joylashgan[20].

Tarixiy xaritalar

tahrir

Xitoy- SSSR (Tojikiston SSR) chegarasi hududining 20-asr oʻrtalari va oxirigacha boʻlgan ingliz tilidagi tarixiy xaritalari va 2011-yilgacha boʻlgan Xitoy-Tojikiston chegarasidagi tarixiy xaritalar:

  •  
    Xitoy-Rossiya (hozirgi Tojikiston hududi) chegarasini oʻz ichiga olgan xarita (1917)
  •  
    Dunyoning xalqaro xaritasidan (AMS, 1966)[lower-alpha 1]
  •  
    Xaritadan: "CHEGARALAR NOMI VA VAKOLATI AVTORITA
  •  
    Xitoy tomonidan daʼvo qilinadigan Pomirdagi (41,000 km2 (16,000 kv mi)) hududni aks ettiruvchi Gʻarbiy Xitoy-SSSR chegarasi xaritasi. "Ushbu boʻlim Xitoy xaritalarida „Aniqlanmagan“, Rossiya xaritalarida „Aniqlangan“ deb belgilangan. 1895-yilgi Angliya-Rossiya shartnomasiga asoslanadi". (1977)
  •  
    Chegara hududi (DMA, 1980)[lower-alpha 2]
  •  
    Chegaraning shimoliy/gʻarbiy qismi (DMA, 1981)[lower-alpha 3]
  •  
    Chegaraning janubiy/sharqiy qismi (DMA, 1984)[lower-alpha 4]
  •  
    Toshqoʻrgʻon (Tʼa-shih-k’u-erh-kan) yaqinidagi Xitoy-SSSR (Tojik SSR) chegarasining bir qismi (DMA, 1985)
  •  
    Xitoy-SSSR (Tojik SSR) chegarasining bir qismi (DMA, 1989)
  •  
    Xitoy-SSSR (Tojik SSR) chegarasining bir qismi (DMA, 1988)[lower-alpha 5]
  •  
    Xitoy-Tojikiston chegarasining bir qismi („BAHSLI HUDUD“ deb belgilangan), Afgʻoniston bilan uchtomonlama chegara nuqtasi ham (DMA, 1992)[lower-alpha 6]
  •  
    Tojikistonning Xitoy bilan chegarasi va Oʻzbel/Qiziljiyik dovoni orqali oʻtadigan yoʻl mavjud (2001)
  •  
    Tojikistonning Xitoy bilan chegarani koʻrsatadigan tarixiy xaritasi

Yana qarang

tahrir

Eslatmalar

tahrir
  1. ↑ Xaritadan: "XALQARO CHEGARALARNI CHEKLASH AVTORITAR DEB HISOBLANMASLIGI KERAK"
  2. ↑ Xaritadan: "The representation of international boundaries is not necessarily authoritative."
  3. ↑ Xaritadan: "The representation of international boundaries is not necessarily authoritative"
  4. ↑ Xaritadan: "The representation of international boundaries is not necessarily authoritative"
  5. ↑ Xaritadan: "THE REPRESENTATION OF INTERNATIONAL BOUNDARIES IS NOT NECESSARILY AUTHORITATIVE."
  6. ↑ Xaritadan: "BOUNDARY REPRESENTATION IS NOT NECESSARILY AUTHORITATIVE."

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „FIELD LISTING :: LAND BOUNDARIES“. The World Factbook. — „China total: 22,457 km border countries (15):{...}Tajikistan 477 km, {...}Tajikistan total: 4,130 km border countries (4): {...}China 477 km, {...“. Qaraldi: 2020-yil 30-yanvar.}
  2. ↑ Articles 2 and 3 in the Russian text of the treaty
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 International Boundary Study No. 64 – China-USSR Boundary (PDF), 13 February 1978, 17 August 2014da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 23 September 2018
  4. ↑ (See the map)
  5. ↑ The Lost Frontier: the treaty maps that changed Qingʻs northwestern boundaries
  6. ↑ CIA. „China Oil Production Prospects“ (1977). (Note: In the map, the southern part of the border is drawn with a dotted line, whereas the northern part of the border is drawn with a solid line.)
  7. ↑ 7,0 7,1 Alex Sodiqov (24 January 2011). "Tajikistan cedes disputed land to China". Eurasia Daily Monitor (Jamestown Foundation) 8 (16). https://jamestown.org/program/tajikistan-cedes-disputed-land-to-china/7. Qaraldi: 23 September 2018. "On January 12, the lower house of the Tajik parliament voted to ratify the 2002 border demarcation agreement, handing over 1,122 square kilometer (433 kvadrat milya) of mountainous land in the remote Pamir Mountains (www.asiaplus.tj, January 12). The ceded land represents about 0.8 percent of the country’s total area of 143,100 square kilometer (55,300 kvadrat milya).{…}At the time of independence, Tajikistan inherited three disputed border segments, constituting about 28,500 square kilometer (11,000 kvadrat milya), which China and the Soviet Union had been unable to resolve. In 1999, Tajikistan and China signed a border demarcation agreement, defining the border in two of the three segments. Under the 1999 deal, Dushanbe ceded about 200 square kilometer (77 kvadrat milya) of land to Beijing (http://www.ca-oasis.info/oasis/?jrn=109&id=817)." Tojikiston va Xitoy chegarasi]]
  8. ↑ „Tajikistan cedes land to China“. BBC News (2011-yil 13-yanvar). Qaraldi: 2016-yil 3-may.
  9. ↑ „China's area increases by 1000 sq km“. Times of India (2011-yil 12-yanvar). 2011-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 3-may.
  10. ↑ {{{title}}} (zh-tw). Taypey: National Museum of Taiwan History, February 2018 — 165-bet. ISBN 978-986-05-5274-4.  (In the map 外省來源地分布圖1966年, the border of Sinkiang (Xinjiang; 新疆省) includes an area approximately similar to the Pamir area in the map China-USSR: Border Western Sector.)
  11. ↑ „Tajikistan: Another Victim of Chinese Belligerence in Central Asia“ (2020-yil 12-avgust).
  12. ↑ Assel Bitabarova (January 2015). "Contested Views of Contested Territories: How Tajik Society Views the Tajik-Chinese Border Settlement". Eurasia Border Review. https://caravanistan.com/wp-content/uploads/2019/01/sino-tajik-border-dispute-bitabarova.pdf. Qaraldi: 21 January 2020. Tojikiston va Xitoy chegarasi]]
  13. ↑ Kamoludin Abdullaev. Historical Dictionary of Tajikistan, 3, Rowman & Littlefield, 2018 — 92-bet. ISBN 9781538102527. „CHINA-TAJIK BORDER.{...}Bu togʻli chegara Tojikistonning sharqiy qismidagi Sariqoʻl togʻ tizmasi boʻylab oʻtib, Pomirda Afgʻoniston chegarasiga, Povalo-Shveykov choʻqqisiga (dengiz sathidan 5543 metr balandlikda) yetib boradi.“ 
  14. ↑ „NJ 43 Su-fu [U.S.S.R., China, Afghanistan, Pakistan, State of Jammu and Kashmir Series 1301, Edition 5-AMS“] (en). Army Map Service (1967-yil mart). — „Pik Povalo-Shveikovskogo“.
  15. ↑ „zh:中华人民共和国和阿富汗王国边界条约“ (zh) (1963-yil 22-noyabr). — „到高程为5698米的克克拉去考勒峰（阿方图称波万洛什维科夫斯基峰）。“.
  16. ↑ „zh:阿富汗“ (zh-hans). State Ethnic Affairs Commission (2004-yil 6-iyul). — „中阿边界{...}南起中、巴、阿3国交界处的5587山峰，沿穆斯塔格山脉分水岭北行至克克拉去考勒峰。“. 2008-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  17. ↑ „China Report Political, Sociological and Military Affairs No. 363“. United States Joint Publications Research Service (1982-yil 18-noyabr). — „If we open up the Atlas of the People's Republic of China we will find that the region of the Pamir, the western extremity of Xinjiang, from the Wuzibieli [Uzbel] Pass1 to the south down to the Kekelaqukaole Peak (which the Soviet Russians call "Pavel Shveikovsky Peak") is designated as a not limited area.“. 2020-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-yanvar.
  18. ↑ Caravanistan - Tajikistan border crossings, qaraldi: 23 September 2018
  19. ↑ 19,0 19,1 „China-USSR border, western sector.“. — „Wu-tzu-pieh-li Shan-k'ou (Pereval Kyzyl-Dzhiik)“.
  20. ↑ 20,0 20,1 „China Report Political, Sociological and Military Affairs No. 363“. United States Joint Publications Research Service (1982-yil 18-noyabr). — „If we open up the Atlas of the People's Republic of China we will find that the region of the Pamir, the western extremity of Xinjiang, from the Wuzibieli [Uzbel] Pass1 to the south down to the Kekelaqukaole Peak (which the Soviet Russians call "Pavel Shveikovsky Peak") is designated as a not limited area.“. 2020-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-yanvar.
  21. ↑ {{{title}}} (zh) 夏征农: . 上海. Shanxay: 上海辞书出版社. Shanghai Lexicographical Publishing House., September 2009 — 2187-bet. ISBN 9787532628599. „乌孜别里山口“  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tojikiston_va_Xitoy_chegarasi&oldid=3992037" dan olindi