Turklarning e'tiqodlari va dini

Turklarning e'tiqodi va dini-umuman,o'troq va ko'chmanchi xalqlarning diniy e'tiqodlari oldingi davrlardan o'zlashtirilgan.Odamlarning ilohiy kuchlar bilan “munosabatlari”dagi oraliq vazifalar jamiyatdagi maxsus guruh–shamanlar qo‘lida bo‘lgan va ilk turkiy matnlarda shamanlar kam deb atalgan.Shamanlar,folbinlar,tabiblar, "Xudoning irodasi" ni e'lon qiluvchilar bor edi. Ilk turklar dinining asosini Osmonga(Xudoga) va Yer-Suvga (Yer-Sub) sig'inish tashkil etgan.Moviy kuch deb hisoblangan bu ikki tomonlama kuchning asosiy qismi edi.Xoqonlar shu Osmonning irodasi bilan hukmronlik qilgan va ularni “Osmon qarindoshlari va Osmonda tug‘ilganlar” deb atashgan.“Kek oʻzining boʻyidan (koʻk yuzidan) otam Ilterish xoqon va onam Ilbil-katinga ishora qilib,ularni davlat beruvchi Kek qilib (xalqning) ustiga qoʻydi,u meni xoqon qilib qoʻydi.Turk xalqining nomi va shon-shuhratiga putur yetmaydi, o‘ylab ko‘rish kerak”.Osmonning irodasiga ko'ra, "turklar g'alaba qozongan yoki mag'lub boʻlgan".Turk xalqini Yut bosqinchiligi yillarida Ko‘k va Yer-suv saqlab qolgan. Turk xonlari o‘z asarlarida Ko‘kni doimo yeb-ichishga chaqiradilar.

Totem

Shamanizm

Budda

Umay ona

Keyingi ayol xudo Umay olov va bolalarning himoyachisi edi.Umayga sig‘inish Oltoyning ayrim turkiyzabon xalqlarida XIX asr oxirigacha saqlanib qolgan.Shu bilan birga, Umay turklar sig‘inadigan uch qudratli kuchdan biri bo‘lib,doimo ularning qo‘riqchisi bo‘lgan. Buni, masalan,Toʻnikoʻk sharafiga oʻrnatilgan yodgorlikdan ham koʻrish mumkin, u yerda turklarning muvaffaqiyatli yurishlaridan birini tasvirlab, “ Koʻk,Umay(xudo),muqaddas Yer-suv,deb oʻylashimiz kerak.Bular bizga g'alaba keltirganlar!" ".

Olovga sig'inish

Qadimgi turklar orasida turli dinlar tarqalgan bo'lib,ulardan eng mashhurlari olovga sig'inish,hayvonlarga sig'inish va o'simliklarga sig'inishdir.Vizantiya tarixchisi Menander elchi Zemarxning turk xoqoni Dizabulga kelishini tasvirlaydi va shunday yozadi:“Bu turk qabilasidan halokatning oldini olish mumkinligiga oʻzlariga ishongan baʼzi odamlar Zemarx oldiga kelib,unga tegishli narsalarni qoʻydilar.Rimliklar o'zlari bilan bir joyga olib kelishgan edi,keyin Livan daraxtlari yonayotgan shoxlarini,skif tilida qandaydir daldali so'zlarni pichirlab,o'zlarining xavotirlarini chalib,uylangan narsalarni qayta-qayta oyoq osti qilishdi.O‘rtaga xirillagan shoxni olib kelib, jahl bilan baqirib,qornini to‘kib yubordi va o‘ynoqi jinni quvib chiqardi.Odamlar bu odamlar jinlarni haydab,bizni balolardan qutqaradi deb ishonishadi;Ular Zemarxning o‘zi bu olovdan o‘tganiga va bizdan ham balolarni olib tashlaganiga ishongandek, barcha kasalliklarni yo‘q qilganiga ishonishdi. Arxeologik materiallar shahar aholisi va oʻtroq aholining olovga sigʻinishini tasdiqlaydi. Bobo-Ota shahri aholisi qal'asi qazilganda, saroy majmuasining katta zalida qalin tuproq qatlamidan farqli ravishda diniy marosim o'tkazilgan. Shaharlarni qazish natijasida qo'y haykallari topiladi, ular shubhasiz bu hayvonlarga sig'inish bilan bog'liq.Oʻtiror vodiysidagi Koʻk-Mardon shahri oʻrnidan VI-VII asr qatlamidan oʻt yoqish uchun taxt va qoʻchqor shox shaklidagi yorliqli ichi boʻsh ibodatxona qazilgan.

Buddizm

Oldingi o'rta asrlarda so'g'dlar buddizmning asosiy missionerlari rolini o'ynagan.“Bodxisattva” soʻzi fors, uygʻur va xitoy tillariga soʻgʻd tilidan kirib kelgan.Sharqiy Turkistondagi buddaviy turkiy matnlar atamalarining tahlili ularning so‘g‘diylar orqali kirganligini isbotlaydi.Yuqorida aytib o'tilganidek,VI asrdan boshlab turklar buddizmning kuchli ta'siriga tushib qolgan.Syuan-Tszyan yozadiki,gʻarbiy turk xoqoni buddizmga yaxshi munosabatda boʻlgan. Tadqiqotchilarning fikricha,VII asrning birinchi yarmida G‘arbiy turklarning ba’zi hukmdorlari buddizm dinini qabul qilgan yoki buddizmga homiylik qilgan.Buddizm Qozogʻistonning janubida va Jetisuda tarqaldi.Buni birinchi navbatda buddist ibodatxonalari va monastirlarining topilishi isbotlaydi.Tasodifan topilgan narsalar orasida hind mahsulotlari:oltin bilan ishlangan va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan Budda va Buddizmning bronza va kumush haykalchalari bor.O'rta asrlarda mashhur Ispijob shahri boʻlgan Sayram xarobalari yonidan topilgan er osti monastiri arxeologlarning so'nggi kashfiyotlaridan biridir.

G'or monastir majmualarining eng qadimgi namunalari Hindistonda joylashgan bo'lib, u yerda Magadha va uning yaqinida (zamonaviy Bihar )Mauriya davrida g'or me'morchiligi an'analari rivojlangan.G'arbiy Hindistonning eng qadimgi g'or binolari monastirlar edi.Har bir monastir bir yoki bir nechta chatyalardan - ibodat joylaridan va bir nechta vixaralardan - rohiblar uchun turar-joylardan iborat edi. Ispijob yaqinida topilgan joylar viharalar bo'lishi mumkin.

Nestorius ta'limoti

Nestoriyning ta’limoti 431-yilda Efes kengashida qoralangan va nestoriylar shafqatsizlarcha ta’qib qilina boshlagan. Ta’qiblar natijasida ular Sharqqa qochishga majbur bo‘ldilar. Ajablanarlisi shundaki,Osiyoning uzoq hududlari nestoriylar bilan bog'langan.Ularning koloniyalari va savdo zavodlari Oʻrta yer dengizi qirgʻoqlaridan “Samoviy imperiya”gacha choʻzilgan.Togʻlar va vodiylar orqali oʻtadigan bu yoʻl boʻylab vodiylarda xristian madaniyati yodgorliklari topilgan. Xristianlikning soʻgʻdlarga ham metropolda,ham mustamlakalarda tarqalishi soʻgʻdlarning suriy yozuvi bilan tanishishiga sabab boʻldi.Suriya yozuvi ilk turklarga nasroniy-soʻgʻdlardan yetib kelgan;bu yozuv uyghurlar tomonidan qabul qilingan:Suriyaliklar jahon ilm-fani va madaniyatiga katta hissa qo‘shdilar.Qadim zamonlar yutuqlaridan boshlangan jahon madaniyati rivojiga Sharqni qo‘shdilar”.

Manixiy dini

Ipak yoʻli boʻylab tarqalgan keyingi din manixeylik edi.U Eronda 3-asrda paydo boʻlgan va tez orada Italiyadan Xitoygacha ko'plab izdoshlarini topdi.Umuman olganda,bu zardushtiylik va nasroniylikning uyg'unligi edi.Manixeyizm messianizmni xristianlikdan,ezgulik va yovuzlik,yorug'lik va zulmat o'rtasidagi kurash g'oyasini zardushtiylikdan olgan.

Manixeyizm oʻz tarafdorlarini Jetisu va Qozogʻistonning janubida,birinchi navbatda,oʻtroq aholi orasida boʻlgan. Turfon vodiysidan topilgan manixiylarning“Ikki asosning muqaddas kitobi”asarining ilk uyg‘urcha qo‘lyozmasida bu kitobning “Argu,Talas(Altyn Argu-Talas-ulushe,Talas-ulushe) shahrida yozilganligi aytiladi."o'n o'q mamlakatiga (e'tiqodni) uyg'otish".Bu orada mashhur Taraz shahri tilga olinadi. Ma'lumki,Jetisning bir qator shaharlarida-Balasagun,Jikil-Baliqda manixiylar turar-joylari boʻlgan.Tarazni qazish paytida topilgan va manixiy astral xudolarining ramzi hisoblangan oy va ayol tasvirlangan bronza medalyonni manixiylar artefaktlari qatoriga kiritish lozim. Qozogʻistonning oʻrta asr shaharlari aholisi orasida boshqa jahon dini – zardushtiylik dini vakillari ham boʻlgan.Qadimgi Eron hududida VII-IV asrlarda shakllangan.Uning marosim amaliyoti koinotning to'rt elementiga - suv, olov, tuproq va havoga hurmat bilan tavsiflanadi.Zardushtiylik yodgorliklari Oʻrta Osiyo, Sirdaryo shaharlari va Jetisuda uchraydi.Bu olovli minoralarga ulanishi kerak boʻlgan minoraga o'xshash tuzilmalarning qoldiqlari.Ular Kostobe va Qizilozen shaharlari topografiyasida saqlanib qolgan. Biroq Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda zardushtiylik dinining kanonik shakldan farq qiluvchi maxsus varianti keng tarqalgan. U mahalliy kult dinlari, xususan, olovga, toshga, ajdodlarga, hayvonlarga - qo'y, echki, tuyaga sig'inish bilan chambarchas aralashgan.