Urartu dini
Urartu (mifologiya) dini — miloddan avvalgi 8—6 -asrlarda mavjud boʻlgan Gʻarbiy Osiyoning qadimgi davlati Urartuda Armaniston togʻlari hududida qabul qilingan eʼtiqod tizimi. Urartu dini Qadimgi Dunyoning Yaqin Sharq despotik davlatlari uchun xos boʻlgan politeistik din boʻlib, Mesopotamiya va Anatoliyaning qadimgi diniy tizimlarida ildiz otgan[1]. Qadimgi Sharqning boshqa diniy tizimlari singari, Urartu dinida ham turli hodisalarga homiylik qiluvchi xudolarning katta panteoniga ega edi. Urartu panteonining oliy xudosi Xaldi xudosi edi. Odamlarning panteon xudolari bilan aloqasi qurbonlik qilish marosimlari orqali oʻrnatilar edi. Urartu dini, shuningdek, Qadimgi Sharqqa xos boʻlgan hayot daraxti, ilon, qanotli disk va boshqalarni oʻz ichiga olgan boʻlib, ular Qadimgi Mesopotamiyaning boshqa diniy tizimlarining oʻxshash elementlariga toʻgʻri keladi. Urartu dinining oʻziga xos xususiyati nisbiy diniy bagʻrikenglik edi, bu davlatning koʻp millatli tuzilishi bilan bogʻliq edi.
Urartu dinini oʻrganish uchun manbalar
tahrir
Urartu dinini oʻrganish uchun manbalar kam, chunki fanda hozirda urartularning diniy marosimlari yoki eʼtiqod tizimini tavsiflovchi mixxat yozuvlarida juda cheklangan miqdordagi hujjatlar mavjud. Olimlar ixtiyorida boʻlgan oʻziga xos hujjat — bu qirol Ishpuini davrida tuzilgan va „xudo darvozasi“ yonidagi Toprak-kalega tutash qoya ustiga oʻyilgan matndir keyinchalik u matn „ Mxer eshigi“ nomini oldi. ". „Eshik“ning oʻzi qoyadagi uchta ketma-ket oʻyilgan toʻrtburchak boʻshliq — xudoning uchta darvozasi boʻlib, qadimgi Sharq eʼtiqodlariga koʻra, xudolar togʻdan chiqishlari mumkin boʻlgan darvoza. I. A. Orbeli tomonidan 1916-yilda Rossiya arxeologiya jamiyati ekspeditsiyasi[2] paytida kashf etilgan ushbu mixxat yozuvi tufayli butun Urartu panteoni olimlarga maʼlum boʻldi. Rusa II davriga oid Urartu qalʼasi Ayanisda yaqinda olib borilgan qazishmalarda Xoldi xudosiga qurbonlik qilish marosimiga oid hujjat ham topilgan. Ushbu hujjatlarga qoʻshimcha ravishda, olimlar ixtiyorida mixxat yozuvlarda uchraydigan xudo Xaldiga traferat havolalarning cheklangan miqdori mavjud ("Xudo Xaldi nomi bilan men, Urartu shohi, don ombori qurdim …" shaklida) va Urartu moddiy madaniyati ob’ektlari orasida xudolar va marosimlarning saqlanib qolgan bir nechta tasvirlari ham mavjud. Urartu mifologik matnlari, shuningdek, ibodatlar va sehrli afsunlar matnlari hali topilmagan.
Boshqa tomondan, tadqiqotchilarning vazifasi Urartu diniy urf-odatlari Ossuriya va Xet diniga juda yaqin boʻlgani va Ossuriya va Xet podsholigi dinini oʻrganish uning baʼzi Urartu diniy ramzlari maʼnosini yaxshiroq tushunishga imkon beradi[3].
Urartu dinining shakllanishi va rivojlanishi tarixi
tahrirQadimgi Sharq dinlarining elementlari, ehtimol, Urartu davlati paydo boʻlishidan ancha oldin Arman togʻlari boʻylab asta-sekin tarqalgan. Miloddan avvalgi II ming yillikning oxirida Gʻarbiy Ozarbayjonning Revanduz viloyatidan boʻlajak Urartu davlatining markaziy hududiga koʻchib kelgan urartuliklar oʻzlari bilan Urartu dinining asosini tashkil etgan Mesopotamiya diniy tizimining versiyasini olib kelishdi. Bu yerda yashagan, Mitanni davlati qulagandan keyin qolgan hurritlar allaqachon bu tuzumga yaqin dinga ega boʻlgan boʻlishlarii, shuningdek, Mesopotamiya dinidan kelib chiqqan dinga ega boʻlgan boʻlishlari mumkin. B. B. Piotrovskiy hurritlar dinining koʻpgina unsurlarining Urartu diniga taʼsirini taxmin qilgan, I. M. Dyakonov bu taʼsirni hurrit xudosi Teshub va Urartu xudosi Teysheba oʻrtasidagi bogʻliqlik bilan cheklab, aks holda bu xalqlar tillarining yaqinligiga qaramay, Hurrit va Urartu panteonlari butunlay boshqacha ekanligini taʼkidladi[4].
Urartu diniy tizimiga Xet qirolligi (hurritlar orqali) ham maʼlum darajada taʼsir koʻrsatgan, uning panteonida ham oldingi davrda Mesopotamiya aloqalari mavjud edi. Bu aralashmadan Urartu davlat dini va Urartu panteoni asta-sekin ajratilgan va kanonlashtirilgan[5].
Urartu davlatining kuchayishi tabiiy ravishda Urartu dinining kanonizatsiya qilinishiga olib keldi, chunki Qadimgi Sharqning despotik davlatlari tabiiy ravishda dindan oʻz aholisini nazorat qilish uchun qoʻshimcha vosita sifatida foydalanganlar. Bu jarayonlar Urartu shohi Ishpuini (miloddan avvalgi 828-810 yillarda) davrida yakunlagan. Oʻzining hukmronligi davrida Ishpuini maqsadli ravishda davlat dinini mustahkamlash bilan shugʻullangan: u Urartu tarkibiga urartu qabilalarining tarqalishining dastlabki markazi va muqaddas oliy Urartu xudosi Xaldi shahri boʻlgan Gʻarbiy Ozarbayjonning zamonaviy Eron viloyati hududidagi Musasir shahar-davlati kiritgan. , Urartuga. Podsho Ishpuini davrida Urartu yozuvida „Xaldi xudosi nomi bilan …“ shaklidagi qirol yozuvlari oldidan majburiy trafaret formulalari paydo boʻldi; u, shuningdek, „Mxer eshigi“ oldida Urartu xudolarining toʻliq roʻyxatini oʻyib, bu xudolarga qanday qurbonliklar keltirilishi kerakligini koʻrsatadi.
Keyinchalik, Menua, Argishti I, Sarduri II va Rusa I podshohlar davrida, yaʼni davlatning gullab-yashnagan davrida Urartuda ommaviy ibodatxonalar qurilishi boʻlib, ularning aksariyati Xaldi xudosiga bagʻishlangan; Urartuning koʻplab shaharlarida xudolar sharafiga tantanali qurbonlik qilish marosimlari muntazam ravishda oʻtkazilgan.
Urartu dinining oltin davri, Ossuriya qiroli Sargon II uzoq davom etgan harbiy yurish chogʻida qirol Rusa I qoʻmondonligidagi Urartu qoʻshinini magʻlubiyatga uchratganida, keyin esa kutilmagan manyovr natijasida Xaldi xudosining muqaddas shahri Musasirni qoʻlga kiritib, talon-toroj qilganida miloddan avvalgi 714 yilda tugadi. Bu voqea Urartuning harbiy-siyosiy tanazzulining boshlanishi bilan birgalikda Xaldi xudosi va butun Urartu diniga jiddiy zarba berdi. Keyingi yillarda Urartu katta toʻlov evaziga ossuriyaliklar Musasirdan oʻgʻirlab ketgan Xaldi xudosining asosiy haykalini qaytarib olgan boʻlsa-da, Ossuriya xudosi Ashshur va uning „qurollari“ning Xoldi xudosidan afzalligi Urartu xalqiga yaqqol namoyon boʻldi. Urartu davlati va uning dini yana koʻp yillar mavjud boʻlsa-da, Musasir halok boʻlganidan keyin Xaldi xudosiga sigʻinish hech qachon oʻzining avvalgi choʻqqisiga chiqmagan. Masalan, Rusa II hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 685-639), Urartuning ikkinchi gullagan davrida, Urartu mavjudligining birinchi davridagiga ohshab, deyarli barcha ibodatxonalar Xaldiga bagʻishlangan boʻlgani kabi, urartuliklar endi monumental qurilish paytida Xaldi xudosini alohida ajratib koʻrsatmadilar.
Urartu mavjudligining soʻnggi yillarida, harbiy magʻlubiyatlar davlatni juda zaiflashtirganda, qirol relyatsiyalar baʼzan Xaldi xudosi oʻrniga Teysheba xudosiga va hatto Ossuriya oliy xudosi Ashshur va Bobil Mardukiga murojaat qilgan[6]. Ehtimol, davlat mavjudligining soʻnggi yillarida Urartu poytaxtining Teyshebainiga koʻchirilishi ham Xaldi xudosiga sigʻinishning yoʻqolishi va Teysheba xudosiga umid bogʻlanishi bilan bogʻliq boʻlgan. Bu davrda Urartu dini aftidan tanazzul holatiga tushib qolgan.
Urartu panteoni
tahrirUrartu panteonining tuzilishi asosan Mesopotamiya dinlari bilan, qisman Ossuriya orqali, qisman hurritlar orqali bogʻlangan, faqat oliy xudo oʻrnini mahalliy Urartu xudosi Xaldi egallagan. Masalan, Urartu mixxat yozuvida Teysheb va Shivini xudolari uchun ossuriya ideogrammalaridan foydalanilgan boʻlib, ular mos ravishda ossuriyaliklarning oʻxshash xudolari Adad va Shamashni bildirgan, xudo Xaldi nomi esa fonetik tarzda yozilgan. Maʼlum boʻlgan diniy marosimlar, jumladan qurbonlik marosimlari ham Mesopotamiya ildizlariga ega edi. Urartu xudolari antropomorfikdir, ammo ularda baʼzi zoomorf elementlar saqlanib qolgan: shoxlar va qanotlar Urartu xudolarining koʻp tarqalgan atributlari boʻlgan[7].
Urartu panteonida oliy xudo Xaldining turli shakllari ham mavjud. Mesopotamiya panteonlaridagi kabi, baʼzi xudolar ham qadimgi totem tabiatiga ega, masalan, togʻlar, yoʻllar, gʻorlar va boshqa xudolar. Erkak xudolar ayol xudolardan muhimroq deb hisoblangan va „Mxer eshiklari“deb nomlangan roʻyhatda ular 79 tadan birinchi 63 oʻrinni egallaydi[8].
Urartu panteoni va uning atrofidagi relyef oʻrtasidagi munosabatlar haqida ham taxmin bor edi: Urartularning har bir xudosi Arman togʻlarining maʼlum bir choʻqqisiga toʻgʻri kelishi mumkin edi[9].
Urartu panteonining xudolarining qisqartirilgan roʻyxati
tahrir| № p/p[10] | Xudoning nomi | Jinsi | Buqalar qurboni soni[11] | Qoʻylar qurboni soni | Izohlar |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Xaldi | erkak | 17 | 34 | Urartu oliy xudosi |
| 2 | Teysheba | erkak | 6 | 12 | Momaqaldiroq, urush xudosi |
| 3 | Shivini | erkak | 4 | 8 | Quyosh Xudosi |
| 8 | Shebitu | erkak | 2 | 4 | |
| 12 | Shelardi | erkak | 1 | 2 | Oy xudosi |
| 13 | Xaldi xudosining quroli | erkak | 1 | 2 | Xaldi xudosining obrazi boʻlishi mumkin[12] |
| 25 | Airaini | erkak | 1 | 2 | Gʻorlar xudosi[13] |
| 27 | Xara | erkak | 1 | 2 | Yoʻllar xudosi[13] |
| 32 | Arni | erkak | 1 | 2 | Togʻlar xudosi[13] |
| 39 | Ardini shahri xudosi | erkak | 1 | 2 | |
| 41 | Tushpa shahri xudosi | erkak | 1 | 2 | |
| 55 | Ebani | erkak | 1 | 2 | Yer xudosi[13] |
| 63 | Babania | erkak | 10 | Togʻli mamlakat xudosi[13] | |
| 64 | Arubaini | ayol | 1 | 1 | Xaldi xudosining xotini |
| 65 | Xuba | ayol | 1 | 1 | Teysheba xudosining xotini[14] |
| 66 | Tushpuea | ayol | 1 | 1 | Shivini xudosining xotini[15] |
| 70 | Tsinuardi | ayol | 2 | Ishtar Maʼbudasiga mos kelsa kerak[16] |
Urartuning oliy xudolari
tahrirUrartu oliy xudolariga Xaldi, Teysheba va Shivini xudolari, shuningdek, ularning turmush oʻrtoqlari Arubaini, Xuba va Tushpuea kiradi. Uchta oliy erkak xudolar Urartu dinida triadani tashkil qilgan, bu Yaqin Sharq dinlarida keng tarqalgan holat. Turli maʼruzalarda va ularning jasoratlari tavsiflarida Urartu hukmdorlari bu uch xudo muntazam ravishda alohida qayd etilgan.Masalan, podshoh Argishti I oʻz yilnomasida shunday deydi:
… Uchinchi marta askarlarni yigʻib, xudo Xaldiga, xoʻjayinga, xudo Teyshebaga, xudo Shiviniga, Biainili mamlakatning barcha xudolariga, xudoning buyukligiga koʻra nima qilmoqchi nima qilmoqchi boʻlganim haqida iltijo qildim; xudolar iltimosimni tingladilar. Urma yurtiga qarshi yurishga chiqdim, Urma yurtini zabt etdim…[17][18]
Harbiy yurishlar paytida yordam soʻrash, aftidan, Urartu shohlari va Urartu panteoni oʻrtasidagi munosabatlarning eng muhim jihati edi. Ulugʻ xudo Xaldi, shubhasiz, janglarda yordam beradigan asosiy kuch edi. Ilohiy olov Xaldi xudosi bilan bogʻlangan va uning ibodatxonalari koʻpincha „qurollar uyi“ yoki „qalqon uyi“ deb nomlangan. Oliy xudolarni tilga olishning yana bir keng tarqalgan shakli bu binoning asosida mixxat stelalarni oxiriga yetkazish yoki yozuvni „kim bu yozuvni buzsa, uni Xaldi, Teysheba, Shivini xudolari yoʻq qilsin“ formulasi bilan toʻldirish edi.
 |
 |
 |
 |
| Olov bilan qurollangan, Oliy xudo Xaldi | Momaqaldiroq xudosi Teysheba sher mingan holida | Quyosh xudosi Shivini buqaga mingan holida | Arubaini maʼbuda, Xaldi xudosining xotini |
Xudo Xaldi
tahrirXaldi xudosi Urartuning oliy xudosi, Arubaini maʼbudasi uning xotini hisoblangan. Urartuning asosiy xudolaridan, aslida faqat Xaldi xudosi mahalliy urartulik kelib chiqishiga ega. „Xaldi“ soʻzining etimologiyasi toʻliq aniq emas, Xurrit-Urart tillarining Nax-Dogʻiston tillariga yaqinligi sababli, bir qator taxminlarga koʻra, baʼzi kavkaz tillarining „hal-“ soʻzi „osmon“ degan maʼnoni anglatadi. Bu holda „Xaldi“ „samoviy“ maʼnosini anglatishi mumkin. Biroq, Xurrit-Urartu tillarining zamonaviy etimologik tadqiqotlarida bu taxminning aniq tasdigʻi yoʻq[19]. Xaldi xudosining muqaddas shahri hozirgi Eronning Gʻarbiy Ozarbayjon viloyati hududida joylashgan qadimiy Musasir shahri boʻlgan[20][21].
Xudo Teysheba
tahrirTeysheba xudosi Urartu panteonining ikkinchi eng muhim xudosi, momaqaldiroq va urush xudosi edi. Maʼbuda Xuba Teisheb xudosining xotini hisoblangan va u buqada, kamroq sherda turgan holda tasvirlangan. Teysheba xudosi Ossuriya xudosi Adadning Urartu analogi boʻlgan va hatto Urartu mixxatlarida xuddi shu ideogramma bilan belgilangan va, shubhasiz, Hurrit xudosi Teshub bilan bogʻliq boʻlgan. Teysheba xudosi Urartular tomonidan Mesopotamiyadan toʻgʻridan-toʻgʻri emas, balki Xet mifologiyasi orqali oʻzlashtirib olingan degan versiya ham mavjud. Armanistonning Karmir-Blur tepaligida joylashgan mashhur Urartu shahri Teyshebaini xudo Teysheba nomi bilan atalgan.
Xudo Shivini
tahrirShivini xudosi Urartu panteonining uchinchi eng muhim xudosi, quyosh xudosi edi. Tushpuea maʼbuda uning xotini hisoblangan va qanotli disk uning ramzi boʻlgan. Shivini xudosi Ossuriya xudosi Shamashning Urartu analogi edi va hatto Urartu mixxatlarida xuddi shu ideogramma bilan belgilangan. Keng tarqalgan taxminga koʻra, Urartu davlatining poytaxti Tushpa, ehtimol, Shivini xudosining ibodat joyi boʻlgan[22]
Boshqa taniqli xudolar
tahrirBoshqa Urartu xudolari orasida Urartu panteonida uchta asosiy maʼbuda, uchta oliy xudoning turmush oʻrtoqlari — Arubaini, Xuba va Tushpuea mavjud. Urartu oy xudosi Shelardi, Mesopotamiya Sinining analogi qiziqish uygʻotadi. Tsinuardi maʼbudasi olimlar tomonidan Mesopotamiya maʼbudasi Ishtar bilan bogʻliq deb aytiladi[22].
Bundan tashqari, tadqiqotchilar Urartu xudolari roʻyxatidan bir qancha totemik xudolar (№ 25, 27, 32, 55, 57, 63 xudolar roʻyxatiga koʻra) va Xaldi xudosining koʻplab mujassamlanishini (№ 13, 33-36, 42, 44, 46, 50-52 xudolar roʻyxatiga koʻra) aniqlashdi.
Olimlar Sabitu xudosini Bobil maʼbudasi Sabitu bilan bogʻliqligini aniqlashga harakat qilishdi[22][23], ammo Ishpuini tuzgan roʻyxatdagi Urartu xudolari tartib boʻyicha yozilganligi va barcha erkak xudolar birinchi oʻrinda yozilishi maʼlum boʻlgach, bunday taqqoslab boʻlmas emas edi.[22].
Boshqa mifologik obʼyektlar
tahrirBir qator Urartu mifologik obʼyektlari mixxat yozuvlarida hech qachon tilga olinmagan, ammo ular moddiy madaniyat obʼyektlarida tasvirlarda keng ifodalangan. Ular orasida hayot daraxti, ilon, grifonlar va qanotli disk tasvirlari mavjud. Ushbu obʼyektlarning oʻxshashligi, tasvirlash usullari oʻxshashligi va ularni qoʻshni davlatlar, ayniqsa Ossuriyaning oʻxshash mifologik obʼyektlari bilan oʻxshashligi, Urartuda tegishli kultlarning tarqalishi va ehtimol marosimlarning oʻxshashligi haqida gapirishga imkon beradi.
Hayot daraxti va ilon motivlari
tahrir |
 | |||
| Dubulgʻadagi tasvirning frontal chizilishi. Oʻng va chap tomonda bir nechta ilonlar hayot daraxti tasvirlari ustida osilgan. | Dubulgʻadagi tasvirning kattalashtirilgan qismi, yon tomonlarida „Hayot daraxti“ qanotli xudolar tasvirlangan. |
Hayot daraxti Tushpa hududida olib borilgan qazishmalar paytida topilgan turli xil Urartu muhrlarida ham uchraydi. Muhrlarda daraxtga sigʻinish manzaralari bor, baʼzan daraxtga sigʻinishda suvli koʻza kult narsa sifatida foydalaniladi. Koʻpgina muhrlarda astral belgilar (yulduzlar, oylar) bilan birgalikda hayot daraxti tasviri mavjud. Bundan tashqari, hayot daraxti koʻpincha turli xil devor rasmlarida, bezak elementlari koʻrinishida paydo boʻlgan. Hayot daraxti tasvirlangan Urartu manzaralari oʻxshash ossuriya manzaralariga juda oʻxshaydi.
 |
 |
 |
| Chapda: Urartu sanʼatiga xos boʻlgan hayot daraxtining stilizatsiyasi, suyak oʻymakorligi, Toprak-kale, Anatoliya tsivilizatsiyalari muzeyi. Markazda: ilon tasvirlangan silindrli muhr ottiski, Karmir-Blur, Armaniston tarixiy muzeyi. Oʻngda: Hayot daraxtiga sigʻinish tasvirlangan fresk, Atin-Depe , Anatoliya sivilizatsiyalari muzeyi. | ||
Urartu moddiy madaniyati obʼyektlarida grifonlar va qanotli xudolarning (farishtalarning) koʻplab tasvirlari saqlanib qolgan. Olimlarning fikricha, bunday mavjudotlarning, xususan, Urartu madaniyatida paydo boʻlishi xudolarning antropomorfizatsiya jarayonlari bilan bogʻliq. Tosh davri zoomorf xudolarining asta-sekin antropomorfik xudolarga aylanishi bir qator oraliq bosqichlarni saqlab qoldi, ular, xususan, uchib yuruvchi grifonlar va farishtalar, shuningdek, zoomorfik xususiyatlarga ega Urartu panteoni xudolarining tez-tez tasvirlanishi (masalan, qanotli) yoki hayvon belgisi bilan.
 |
 |
 | ||
| Urartu poyasidan grifon prorisovkasi, Karmir-Blur, Armaniston tarixiy muzeyi | Qanotli xudolar, suyak oʻymakorligi, Toprak-kale, Anatoliya sivilizatsiyalari muzeyi. | Urartu taxtini bezatgan qanotli xudo, bronza, Toprak-kale, Ermitaj. |
Qanotli disk
tahrirUrartuda qanotli diskning ramzi keng tarqalgan boʻlib, uning tasvirlari Mesopotamiya, Qadimgi Misr va Xet qirolligidan maʼlum. Urartuda qanotli disk odatda quyosh xudosi Shivinining ramzi boʻlgan, ammo boshqa mifologik motivlar ham mavjud. Urartudagi qanotli diskning tasvirlari odatda nisbatan stilizatsiya qilingan va Mesopotamiya va Qadimgi Misr tasvirlari kabi batafsil detallarni oʻz ichiga olmaydi. Urartu Qanotli diskining tasvirlari Xetlarnikiga eng yaqin boʻlib, uni ishlatish motivi odatda Ossuriyanikiga oʻxshash.
 |
 |
 | ||
| Urartu poyasidan Shivini xudosining surati, Karmir-Blur, Armaniston tarixiy muzeyi | Tosh qutining qopqogʻi, Karmir-Blur, Erebuni muzeyi. Qanotli disk hayot daraxtiga sigʻinish motivi bilan birlashtirilgan. | Urartu tanazzuli davridagi kumush medal, Karmir-Blur, Armaniston tarixiy muzeyi |
Xudolarga xizmat qilish
tahrir |
 |
 | ||
| Tushpada, Van qoyasida qurbonlik qilingan joy | Erebuni, freskalar va peristil elementlar bilan xudo Xaldi ibodatxonasining qayta tiklangan devori | Istanbul arxeologiya muzeyi, Rusaxinili xudosi Xaldi ibodatxonasidan qurbonlik qurbongohi |
Urartu ibodatxonalari
tahrirDafn marosimlari
tahrir
Boshqa maʼlum marosimlar
tahrir |
 |
 | ||
| Buqa boshlari va qanotli xudo bilan bezatilgan bronza qozonlar. Anatoliya tsivilizatsiyalari muzeyi, Anqara. | Buqa boshlari bilan bezatilgan loydan yasalgan qozon, Karmir-Blur, Erebuni muzeyi, Yerevan. | |||
Diniy bagʻrikenglik
tahrir |
 |
 |
| Immarshia xudosiga atalgan Urartu ibodatxonasining poydevori, "Susi ibodatxonasi[24] ", Erebuni shahrida qirol Argishti I tomonidan qurilgan. | Armanistonning Karmir-Blur, Sardarapat muzeyi va Erebuni muzeyida olib borilgan qazishmalar paytida topilgan tosh butlar. | |
Urartu dinining merosi
tahrirYana qarang
tahrir- Urartu
- Urartu xudolarining roʻyxati
- Xaldi
- Urartuning qanotli xudosi
Manbalar
tahrir- ↑ Zimansky P. E.. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. New York: Caravan books, 1998 — 86-bet. ISBN 0-88206-091-0.
- ↑ Марр Н. Я., Орбели И. А.. Археологическая экспедиция 1916 года в Ван, Петроград, 1922.
- ↑ Zimansky P. E.. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. New York: Caravan books, 1998 — 86—87-bet. ISBN 0-88206-091-0.
- ↑ Дьяконов И. М.. Языки древней Передней Азии, 2100 экз, М.: Наука, 1967 — 133-bet.
- ↑ Salvini Mirjo.. Geschichte und Kultur der Urartäer, Darmstadt, 1995.
- ↑ Salvini M. Una Stele di Rusa III Erimenahi dalla zona di Van // Studi micenei ed egeo-anatolici. — 2002. — Т. 44/2. — С. 115—144.
- ↑ Пиотровский Б. Б. Урартская мифология // Токарев С. А. Мифы народов мира. — Москва: Советская энциклопедия, 1982. — Т. 2. — С. 549—550.
- ↑ Меликишвили Г. А. К интерпретации урартской надписи Мхер-Капуси // Сообщения Академии наук ГрузССР. — Тбилиси: Издательство Академии наук ГрузССР, 1953. — Вып. XIV.
- ↑ {{{заглавие}}}.
- ↑ "Mxer eshigi"dagi roʻyxatga koʻra
- ↑ Ayol jinsli xudolar uchun — sigirlar.
- ↑ Andoza:Книга:Пиотровский: Ванское царство
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Andoza:Книга:Пиотровский: Ванское царство
- ↑ Andoza:Книга:Пиотровский: Ванское царство
- ↑ Andoza:Книга:Пиотровский: Ванское царство
- ↑ Andoza:Книга:Меликишвили: Урартские клинообразные надписи
- ↑ VI stolbes Xorxorskoy letopisi Аргишти I, visechennoy na Vanskoy skale. Perevod G. A. Melikishvili, iz sbornika: Andoza:Книга:Меликишвили: УКН
- ↑ VI stolbes Xorxorskoy letopisi Аргишти I, visechennoy na Vanskoy skale. Perevod G. A. Melikishvili, iz sbornika: Andoza:Книга:Меликишвили: УКН
- ↑ Дьяконов И. М., Старостин С. А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Древний Восток: этнокультурные связи. — M.: Наука, 1988.
- ↑ {{{заглавие}}}.
- ↑ Burney Charles. Urartian Funerary Customs // The Archaeology of Death in the Ancient Near East (Oxbow Monographs in Archaeology). — Oxbow Books, 1995. — Вып. 51. — С. 205—208. — ISBN 0-946897-93-X.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Меликишвили Г. А.. Наири-Урарту, 1000 экз, Тбилиси: Издательство Академии Наук Грузинской ССР, 1954.
- ↑ Капанцян Г.. Об урартском божестве Шебиту, 1000 экз, Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1947.
- ↑ Na samom dele „susi-“ — urartskiy детерминатив, kotoriy oznachaet „xram“, odnako eto obstoyatelstvo eщyo ne bilo izvestno uchyonim v nachalniy period raskopok v Эребуни, i za dannim xramom bogu Immarshia vo vsey posleduyuщey literature soxranilos uslovnoe nazvanie „Susi“.