Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi

(Yaman Mutavakkiliy Qirolligidan yoʻnaltirildi)

Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi (arabcha: مملكة ‏المتوكلية اليمنية – al-Mamlakah al-Mutawakkilīyah al-Yamanīyah) – 1918-yildan 1962-yilgacha mavjud boʻlgan hozirgi Yamandagi davlat.

Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi
arabcha: المملكة المتوكلية اليمنية
al-Mamlakah al-Mutawakkilīyah al-Yamanīyah

Tugatilgan

 

1918 — 1962



bayroq
(1927—1970-yillar)
gerb
Madhiya
“Qirolga salom”
تحية ملكية

Yaman Mutavakkiliylar qirolligining joylashuvi 1924—1962-yillar.
Poytaxti Sano (1918—1949)
Toiz (1949—1962)
Yirik shaharlari Sano va Toiz
Til(lar)i Arabcha
Dini Islom, Zaydiy shia
Pul birligi Shimoliy Yaman rioli
Maydoni 195 000 km²
Boshqaruv shakli Mutloq teokratik monarxiya
Imom Qirol
 - 1918—1949-yillar Yaxyo bin Muhammad Hamid-ad-Din
 - 1949—1962-yillar Ahmad bin Yaxyo
 - 1962 Muhammad al-Badr
Tarix
 - Usmonli imperiyasidan mustaqillik 1918-yil 30-oktyabr
 - BMTga qabul qilingan 1947-yil 30-sentyabr
 - 26-sentyabr inqilobi 1962-yil 26-sentyabr
 - Yaman monarxiyasi tugatildi 1970-yil 1-dekabr

Tarixi

tahrir

1918-yil – Usmonli imperiyasi magʻlub boʻldi, Zaydiylar yana Yamanning katta qismi ustidan nazorat oʻrnatdilar. 1918-yil 30-oktabrda, Birinchi jahon urushida Usmonlilar imperiyasi magʻlubiyatga uchragach, zaydi imomi Shayx Yahyo bin Muhammad Hamid ad-Din mamlakat mustaqilligini eʼlon qildi, uch kundan keyin esa oʻzini podshoh deb eʼlon qildi.

Urush paytida ingliz qoʻshinlari Yamanning Kamaran orolini (1915) va qirgʻoq boʻyidagi Tihoma choʻlini (jumladan, Angliya 1921-yilda Asir Amirligiga oʻtkazgan Xodeyda port shahrini) egalladi; 1918—1928-yillarda ingliz-yaman mojarosi boshlandi. Togʻli Yaman bloklandi, tashqi savdo aloqalari uzildi. Janubiy hududlar ingliz qoʻshinlari va Yaman qabilalari oʻrtasidagi doimiy toʻqnashuvlar teatriga aylandi.

  • 1918-yil – Turklar Toizni yangi mustaqil Yaman qirolligiga berdilar.
  • 1919-yil – 1919-yilda oʻzini Yaman qiroli deb eʼlon qilgan Yahyo bin Muhammad Hamid-ad-Din nihoyat Turkiya bilan vassal munosabatlarini uzdi. Oʻsha paytda togʻli Yamanni bosib olgan Yahyo davlati Yaman qabilalarini birlashtirish harakatining markaziga aylandi[1]. Yahyo ibn Muhammadning saʼy-harakatlari bilan qirollik qoʻshini yaratildi.
  • 1920-yil – Yaman qirolligi „Yaman Mutavakkiliy podsholigi“ deb ataldi.
  • 1921-yil – Turklar taslim boʻlganidan keyin inglizlar 1918-yildan 1921-yilgacha Xodeyda portini egallab oldilar[1].
  • Imom Yahyo ham Yaman davlatchiligini mustahkamlash, Shimoliy Yaman qabilalarini birlashtirish va 1922-1923 yillardagi ayirmachilar qoʻzgʻolonlarini bostirish uchun faol kampaniya boshladi va Yamanni xalqaro miqyosda tan olish yoʻlini tutdi.
  • 1923-yil – Zamonaviy Turkiyaning chegaralarini belgilagan Lozanna tinchlik shartnomasining imzolanishi.
  • 1923-yil – Lozanna tinchlik shartnomasi imzolanib, Usmonlilar imperiyasi parchalanganidan keyin Kamaran oroli ingliz mustamlakasi Aden maʼmuriyatiga boʻysundi.
 
1926-yilda Makkada tuzilgan shartnomadan keyingi xarita, Hijoz va Najd podshohi Abdul-Aziz va boshqalar, shuningdek, Idrisiy knyazligi imomi Hasan bin Ali Idrissiy tomonidan imzolangan.
  • 1925-yilda Xodeyda va Tihomaning qolgan qismi ozod qilindi[1].
  • 1926-yil – Birinchi xalqaro shartnoma qirollik va Italiya oʻrtasida 1926-yilda Sanoda imzolangan shartnoma boʻldi.
  • 1926-yil – Anqarada (Turkiya) Yaman rasmiylari va SSSR diplomatlari oʻrtasida birinchi muloqotlar boʻlib oʻtdi.
  • 1928-yil 1-noyabr – SSSR va Yaman Mutavakkil qirolligi oʻrtasida doʻstlik va savdo toʻgʻrisida shartnoma tuzildi.
  • 1932-yil – Amir Asir al-Idrisiy amirlikning Saudiya Arabistonidan mustaqilligini eʼlon qildi. Asir qoʻzgʻoloni bostirilgandan soʻng al-Idrisiy Yamanga qochdi.
  • 1933-yil mart – Yaman imomi Yahyo va Saudiya qiroli Abdulazizning elchilari uchrashib, al-Idrisiy hokimiyatini tiklash imkoniyatlarini muhokama qildi. Abdulazizning elchilari shimoliy Asirni topshirish va al-Idrisiy oilasi aʼzolarini ekstraditsiya qilishni talab qildilar.
  • 1933-yil may – Yaman Yamanliklar tomonidan Yamanning bir qismi deb hisoblangan Najronni egallab oldi, Asirdan Najdgacha boʻlgan transport yoʻllarini toʻsib qoʻydi.
  • 1934-yil – Angliya-Yaman shartnomasining tuzilishi (Sano), unga koʻra Buyuk Britaniya Adan protektoratlarini saqlab qoldi.
  • 1934-yil – Saudiya Arabistoni shahzodasi Faysal va uning ukasi Qirol Saud Ibn Abdulaziz qoʻshinlari Asir viloyatini bosib oldi.
  • 1934-yil – Toif shartnomasining imzolanishi (Xodeyda shahri yaqinida), unga koʻra Asir viloyati Saudiya Arabistoniga oʻtdi.
  • 1930-yillarning oʻrtalari – Ozod Yaman harakati tashkil topdi.
  • 1935-yil – Ingliz ayoli Freya Stark Hazramavtga tashrif buyurdi.
  • 1937-yil – Yamanda vulqon otilishi.
  • 1937-yil 15-oktyabr – 1926-yildagi Italiya-Yaman shartnomasining uzaytirilishi.
  • 1930-yillarni oxiri – „Ingramsalar tinchligi“ tugagandan soʻng, Hazramavt Buyuk Britaniyaning Adan Sharqiy protektorati tarkibiga kirdi.
  • 1944-yil – Shimoldagi „inqilob otasi“ shoir Muhammad al-Zubayri Misrdan Yamanga qaytdi, biroq tez orada janubga qochib, Ozod Yaman partiyasini tuzdi.
  • 1945-yil – Qirol Yahyo bin Muhammad Arab Ligasining tashkil etilishini qoʻllab-quvvatlagan. Yaman Arab Ligasining tarkibiga kiritildi.
  • 1947-yil – Yamanning BMTga qabul qilinishi.
  • 1948-yil 17-fevral – Qirol Yahyo bin Muhammad al-Vaziriylar oilasining fitnasi natijasida qotil tomonidan otib tashlandi.
  • 1948-yil – Birinchi Yaman inqilobi. Oʻldirilgan podshoh Yahyoning oʻrnini Imom Ahmad egalladi. Poytaxt Toiz shahriga koʻchirildi, u ham imomning qarorgohiga aylandi.
  • 1950-yil – Londonda Angliya-Yaman konferensiyasi, Angliya-Yaman shartnomasini imzolanishi.
  • 1950—1951-yillar – Amerikalik arxeolog Vendel Fillips Marib shahrida arxeologik qazishmalarni boshladi, u yerda oy xudosiga bagʻishlangan oval maʼbad topilgan.
  • 1952-yil – Imom Ahmad jamoat joylarida radio tinglashni taqiqladi.
  • 1954-yil – Buyuk Britaniya qirolichasi Yelizaveta II Adan shahriga tashrif buyurdi.
  • 1954-yil – „British Petroleum“ tomonidan qurilgan neftni qayta ishlash zavodi va Kichik Adandagi portning ochilishi.
  • 1955-yil – Adandagi qonunchilik kengashiga birinchi saylovlar.
  • 1955-yil – Toizdagi garnizon qoʻzgʻoloni bir necha kundan keyin bostirildi.
  • 1955-yil 31-oktyabr – Qohirada (Misr) 1928-yilgi shartnomani yangilagan va SSSR va Yaman oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatgan Doʻstlik shartnomasi imzolandi (ratifikatsiya yorliqlari 1956-yil 30-martda Qohirada almashtirilgan).
  • 1956-yil 23-aprel – SSSR va Yaman Qirolligi oʻzaro diplomatik vakolatxonalarni ochish toʻgʻrisida kelishib oldilar (1956—1958-yillarda SSSR missiyasi Qohirada joylashgan boʻlib, u yerdan 1958-yilda Toizga koʻchirilgan).
  • 1956-yil 21-iyundan – 11-iyulgacha – YMK valiahd shahzodasi Muhammad al-Badr SSSRga doʻstona tashrif bilan boʻldi, uning davomida Iqtisodiy va texnik hamkorlik toʻgʻrisidagi shartnoma imzolandi.
  • 1957-yil – SSSR va YMK oʻrtasidagi harbiy-texnik hamkorlikning boshlanishi.
  • 1958-yilning boshi – Jamol Abdul Nosirning Yaqin Sharqdagi ingliz mustamlakachiligiga qarshi qaratilgan siyosati taʼsirida Adanda hali oʻzini ochiq-oydin namoyon etmagan inglizlarga qarshi harakat paydo boʻla boshladi. Birlashgan Arab Respublikasi tashkil etilgandan soʻng (1958-yil fevral) Nosir Yamanni unga qoʻshilishga taklif qildi, bu Adan protektoratining mavjudligiga tahdid soldi. Britaniya hukumati mustamlakani yoʻqotishdan qoʻrqib, Yamanning janubiy knyazliklarini ingliz toji ostida birlashtirishga qaror qildi.
  • 1958-yil 8-mart – Yaman Qirolligi Misr va Suriyadan iborat Birlashgan Arab Respublikasi bilan konfederatsiya tarkibiga kirdi.
  • 1958-yil – Toizda SSSR missiyasi ochildi (Qohiradan koʻchirildi).
  • 1958—1961-yillar – Sovet mutaxassislari Xodeydada yangi port („Ahmadi“ porti) qurdi.
  • 1959-yil fevral – Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi tuzilib, keyinchalik Janubiy Arabiston Federatsiyasi deb nomlandi, unga Gʻarbiy protektoratning 6 knyazligi kirdi. Sharqda Katiri va Quayti sultonliklari Federatsiyaga qoʻshilishdan bosh tortdilar.
 
1962-yilda qirollik lageri. Yaman.
  • 1959-yil – Sovet Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy Jamiyati qurgʻoqchilik oqibatlarini bartaraf etish uchun Yamanga 10 ming tonna bugʻdoy joʻnatdi.
  • 1960-yillar – Yamandagi birinchi suv tozalash inshooti Toizda ochildi.
  • 1961-yil – Sovet mutaxassislari Xodeydada (Ahmadi porti) port inshootlarini qurib bitirdilar. Qurilish 1958-yilda boshlangan edi.
  • 1961-yil – Birlashgan Arab Respublikasi oʻz faoliyatini toʻxtatdi.
  • 1962-yil – Poytaxt yana Sanoga koʻchirildi.
  • 1962-yil 24-iyun – Sanoda, shahzoda Qosimning sobiq qarorgohida SSSR elchixonasi joylashdi (Toizdan koʻchirilgan).
  • 1962-yil 18-sentyabr – Yaman podshohi Imom Ahmad ibn Yahyo Hamididdin Toizda vafot etdi. Shahzoda Muhammad al-Badr qirol deb eʼlon qilindi[2]
  • 1962-yil 26-sentyabr – Yaman armiyasi tanklar yordamida Sanodagi Dar al-Bashoir qirollik saroyiga bostirib kirdi. Toʻntarish otasi vafotidan keyin bir hafta oldin hokimiyatga kelgan yangi Imom Muhammad al-Badrni agʻdardi; Yaman Arab Respublikasi eʼlon qilindi[3]. Inqilobiy qoʻmondonlik kengashi tuzilib, unga Abdulloh as-Sallol rahbarlik qildi. Shu kuni Misr qoʻshinlari Sano va Toizga yetib keldi[4][5].
  • 1962-yil 29-sentyabr – SSSR Inqilobiy qoʻmondonlik kengashini tan oldi.

Tashqi siyosati

tahrir

1928-yil 1-noyabrda SSSR va Yaman Mutavakkil qirolligi oʻrtasida doʻstlik va savdo toʻgʻrisida shartnoma tuzildi[6].

Qirollar

tahrir
Rasmi Ismi
Hukmronlikning boshlanishi Hukmronlikning tugashi Izohlar
1   Yahyo Muhammad Hamid ad-Din
يحيى حميد الدين

(1869—1948)

1918-yil 30-oktyabr 1948-yil 17-sentyabr Imom. Fitna natijasida oʻldirilgan.
2   Ahmad Yahyo Hamidad-Din
أحمد بن يحيى

(1891—1962)

1948-yil 17-fevral 1962-yil 18-sentyabr Imom
3   Muhammad al-Badr
المنصور محمد البدر بن أحمد

(1926—1996)

1962-yil 18-sentyabr 1970-yil 1-noyabr Imom. Harbiy toʻntarish natijasida agʻdarilgan.

Adabiyotlar

tahrir

Izohlar

tahrir

  Izoh

  1. 1,0 1,1 1,2 Sovet tarixiy ensiklopediyasi 16-chi tomi. — Т. 6(Indra — Karakas). — С. 730.
  2. Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979. – S. 40.
  3. Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979. – S. 43.
  4. Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979. – S. 61.
  5. Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979 – S. 44.
  6. Alexei Vassiliev. Russian Policy in the Middle East: From Messianism to Pragmatism. Ithaca Press, (1993), p. 12.