Yuan sulolasi tarixi

Yuan sulolasi (1271—1368) — Xitoyning moʻgʻul Borjigin urugʻi boshqargan sulolasi. Moʻgʻullar imperiyasining davomchilaridan biri Xubilayxon tomonidan asos solingan.

Tarixi

Xubilayxonning yuksalishi

Sancai sirlangan xitoy sopol tutatqisi, Yuan sulolasi

Chingizxon dashtlardagi moʻgʻul va turkiy qabilalarni birlashtirib, 1206-yilda Buyuk xon boʻldi. U va uning vorislari Moʻgʻullar imperiyasini butun Osiyo boʻylab kengaytirdilar. Chingizning uchinchi oʻgʻli Oʻqtoyxon davrida moʻgʻullar 1234-yilda zaiflashgan Jin sulolasini yoʻq qilib, Shimoliy Xitoyning katta qismini bosib oldilar. Oʻqtoy jiyani Xubilayga Xingjoudagi (Xebey) lavozimni taklif qildi. Xubilay xitoy tilini bilmas edi, lekin uning onasi Sorgʻagʻtanining qoʻli ostida unga bir qancha xan (xitoy) oʻqituvchilari biriktiriladi. U xitoylik buddist va konfutsiy maslahatchilaridan maslahat soʻradi. Munke Xon 1251-yilda Oʻqtoyning oʻgʻli Guyukning oʻrniga Buyuk xon boʻldi. U akasi Xubilayga Xitoydagi moʻgʻullar tasarrufidagi hududlarni nazorat qilishni berdi. Xubilay konfutsiy olimlari uchun maktablar qurdi, qogʻoz pullar chiqardi, xitoylik marosimlarni qoʻlladi va qishloq xoʻjaligi va savdo oʻsishini ragʻbatlantirish siyosatini olib bordi. U Ichki Moʻgʻulistondagi Kayping shahriga asos soldi, keyinchalik uning nomi Shangdu deb oʻzgartirildi.

Koʻpgina xan xitoylari va xitanlar jinlarga qarshi kurashish uchun moʻgʻullar tomoniga oʻtib ketishdi. Ikki xan yetakchisi, Shi Tianze, Liu 劉黑馬, Liu Ni), va xitan Syao Jala moʻgʻul qoʻshinidagi 3 tumanga qoʻmondonlik qildilar. Liu Xeyma va Shi Tianze Oʻqtoy Xonga xizmat qilishgan. Liu Xeyma va Shi Tianxiang moʻgʻullarning gʻarbiy Syaga qarshi qoʻshinlarini boshqargan. Har bir tuman 10 000 askardan iborat boʻlgan. 4 ta xan tumanboshisi va 3 ta xitan tumanboshisi boʻlgan.

Shi Tianze Tszin sulolasida (1115-1234) yashagan xan xitoyi edi. Xan va Jurchen oʻrtasidagi millatlararo nikoh bu vaqtda keng tarqalgan. Uning otasi Shi Bingji (史秉直, Shih Ping-chih) edi. Shi Bingji jurchen ayoliga (familiyasi Na-ho) va xan ayoliga (familiyasi Chang) uylangan edi. Ularning qaysi biri Shi Tianzening onasi ekanligi nomaʼlum. Shi Tianze ikkita jurchen ayoliga, xan ayoliga va koreys ayoliga uylangan va uning oʻgʻli Shi Gang jurchen xotinlarining biridan tugʻilgan. Uning Jurchen xotinining familiyalari Mo-nien va Na-ho, koreys xotinining familiyasi Li va Xan xitoylik xotinining familiyasi Shi edi. Shi Tyanze Moʻgʻul imperiyasi qoʻshinlari Jin sulolasiga bostirib kirgandan soʻng moʻgʻullar tomoniga oʻtadi. Uning oʻgʻli Shi Gang Kerait ayoliga uylangan, Keraitlar moʻgʻullashgan turkiy xalq boʻlib, "moʻgʻul millati" tarkibiga kirgan.

Yuan sulolasi "Yangi boʻysundiruvchi armiya" deb ataladigan "Xan armiyasi"ni yaratdi.

Munke Xon janubiy Xitoyda Xitoy Song sulolasiga qarshi harbiy yurish boshladi. Janubiy Xitoyga bostirib kirgan moʻgʻul qoʻshinlari 1256-yilda Yaqin Sharqqa bostirib kirish uchun yuborilgan qoʻshindan ancha koʻp edi U 1259-yilda o`zidan voris qoldirmasdan vafot etdi. Xubilay 1260-yilda akasi Oriq Böke taxtga da'vogarlik qilayotganini bilgach, Song sulolasiga qarshi kurashdan qaytdi. Xubilay Xitoyning Kaypin shahrida qurultoy chaqirib, o`zini Buyuk xon deb e'lon qildi. Moʻgʻulistondagi qurultoy Ariq Bökeni Buyuk Xon deb eʼlon qilishi natijasida fuqarolar urushi boshlanib ketdi. Xubilayxon oʻz qoʻshini katta resurslarga ega boʻlishini taʼminlash uchun xitoylik fuqarolar bilan hamkorlik qilishga e'tibor berdi. U oʻz hukumatini an'anaviy xitoy sulolalari byurokratiyasiga tenglashtirish va Xitoy sulolalari davridagi Chjongtong nomini qabul qilish orqali oʻz fuqarolari orasida obroʻsini oshirdi. Ariq Böke yetarli darajada taʼminlanmaganligi tufayli qarshilik koʻrsata olmadi va 1264-yilda taslim boʻldi. Gʻarbdagi uchta xonlikning barchasi (Oltin Oʻrda, Chigʻatoy xonligi va Xolokular davlati) funksional jihatdan mustaqil boʻldi, biroq faqat Xuloku davlati Xubilayni Buyuk Xon sifatida tan oldi. Toj-u taxt uchun kurashlar Moʻgʻullar imperiyasini mutlaq ravishda boʻlib yubordi.

Xubilayxon va Kaydu boshchiligida Oʻrta Osiyo xonliklari oʻrtasidagi toʻqnashuvlar bir necha oʻn yillar, yaʼni XIV asr boshlarida ularning ikkalasi ham vafot etgunga qadar davom etdi. Xubilayxonning yana bir ukasi Xuloku oʻz Ilxonligini boshqargan va Buyuk Xonga hurmat bajo keltirgan, lekin aslida mustaqil xonlikni tashkil qilgan va 1295-yilda Ilxon Gʻazon taxtga oʻtirgandan soʻng Xubilayxon vorisi imperator Chengzong unga yorliq yuborgan. Garchi Yuan sulolasining nominal ustunligini qolgan uchta xonlik tan olgan boʻlsa-da, toʻrtta asosiy voris xonliklar hech qachon bir hukmronlik ostida birlashmadi va ular oʻrtasida chegara toʻqnashuvlari ham tez-tez sodir boʻlib turdi.

1302-yilda Rim papasi Bonifats VIIIga yozilgan maktubdagi Ilxon gʻazanning muhri.

Sulolaning tashkil topishi

Xubilayxon. Chingizxonning nabirasi va Yuan sulolasining asoschisi

Beqarorlik Xubilayxon hukmronligining dastlabki yillari sezilib turdi. Kuchli amaldorning kuyovi Li Tan 1262-yilda moʻgʻullar hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi. Qoʻzgʻolonni muvaffaqiyatli bostirgandan soʻng, Xubilay oʻz saroyida xitoylik xan maslahatchilarning taʼsirini cheklash choralarini koʻrdi. Xitoylik amaldorlarga qaramligi uni kelajakdagi qoʻzgʻolonlarga qarshi himoyasiz qilib qoʻyishidan qoʻrqardi. 1262-yildan keyin Xubilay hukumati Xitoydagi moʻgʻul manfaatlarini saqlab qolish va xitoylik fuqarolarning talablarini qondirish borasida murosaga keldi. U oʻzining xitoylik maslahatchilari tomonidan byurokratiyani markazlashtirish, qogʻoz pullar muomalasini kengaytirish, tuz va temir boʻyicha anʼanaviy monopoliyalarni saqlab qolish orqali taklif qilingan islohotlarni qabul qildi, ammo Konfutsiycha imperatorlik tekshiruvlarini jonlantirish rejalarini rad etdi.

1264-yilda u oʻz qarorgohini sobiq Jin poytaxti Chjongdu shimoli-sharqidagi Daning saroyiga koʻchirdi. 1266-yilda u oʻzining yangi poytaxtini Tayye koʻli atrofida qurishni buyurdi va hozirgi Pekinning tarixiy asosini yaratdi. Shahar turklar va moʻgʻullar uchun Xonbaliq ("Xonlar shahri") va Daidu, xitoyliklar uchun Dadu (xitoycha: 大都, "Buyuk poytaxt") nomi bilan mashhur boʻlgan. 1264-yildayoq Xubilay davr nomini Chjungtong (中統) dan Chjiyuanga (至元) oʻzgartirishga qaror qildi. Butun Xitoyni boshqarish istagi bilan Xubilay Xon 1271-yilda anʼanaviy xitoy uslubida yangi Yuan sulolasini eʼlon qilib, rasmiy ravishda Osmon mandatiga daʼvo qildi. Bu butun Xitoyni toʻliq boshqargan birinchi Xan sulolasi boʻldi.

Sulolaning rasmiy nomi Da Yuan (xitoycha: 大元, “Buyuk yuan”) “Oʻzgarishlar klassikasiga sharhlar ” (I Ching) deb nomlangan Xitoy klassik matnidan kelib chiqqan. Yuan oʻzining rasmiy unvonida Da (xitoycha: 大, “Buyuk”) soʻzini, shuningdek, Xitoydagi qadimgi mintaqa yoki oliyjanob unvonga toʻgʻri kelmaydigan unvonni ishlatgan birinchi xitoy sulolasi edi. 1271-yilda Xonbaliq rasman Yuan sulolasining poytaxti boʻldi.

1270-yillarning boshlarida Xubilay janubiy Xitoyda Janubiy Song sulolasiga qarshi ommaviy yurish boshladi. 1273-yilga kelib, Xubilay oʻz dengiz floti bilan Yanszi daryosini toʻsib qoʻydi va Syanyanni qamal qildi. Bu shahar boy Yanszi daryosi havzasini egallash yoʻlidagi oxirgi toʻsiq edi. 1275-yilda kansler Jia Sidao boshchiligidagi 130000 qoʻshindan iborat Song qoʻshinlari Yuan kuchlari tomonidan magʻlubiyatga uchratildi. 1276-yilga kelib, Janubiy Song hududining katta qismi Yuan kuchlari tomonidan bosib olindi. 1279-yilda xitoylik general Chjan Xongfan boshchiligidagi Yuan qoʻshini Yamen jangida soʻnggi Song qarshiligini magʻlub etdi. Bu hodisa Janubiy Songning tugashini va Yuan ostida birlashgan Xitoy tarixining boshlanishini belgiladi. Yuan sulolasi anʼanaviy ravishda Tang sulolasi qulaganidan keyin bir necha yuz yillik parchalanishdan soʻng Xitoyni qayta birlashtirgani uchun eʼtirof etiladi.

Sulolaga asos solingandan soʻng, Xubilayxon oʻzining koʻplab maslahatchilari maslahati bilan anʼanaviy Sinosentrik vassal tizimi orqali yuanning taʼsir doirasini yanada kengaytirish choralarini koʻrdi. Biroq, bunday vassal munosabatlarini oʻrnatishga boʻlgan urinishlar rad etildi. Yaponiyaga (ikki marta), Dai Vyetga (Xubilay hukmronligi davrida ikki marta ) va Javaga harbiy ekspeditsiyalar kamroq muvaffaqiyatga erishdi. Xubilay Myanmada qoʻgʻirchoq davlatni oʻrnatdi, bu mazkur hududda anarxiyaga sabab boʻldi va Pagan qirolligi bir-biri bilan urushayotgan koʻplab mintaqalarga boʻlinib ketdi. Moʻgʻullar bilan qon toʻkilishi va toʻqnashuvlarning oldini olish uchun Annam va Champa keyinchalik Yuan sulolasi bilan nominal vassal munosabatlarini oʻrnatdilar.

Xubilayxon hukmronligi

Xubilay Xon Xitoy va uning boshqaruv institutlarini isloh qilgan jangovar imperator sifatida maydonga chiqdi. Masalan, u Xitoy hukumatini markazlashtirib, oʻz hukmronligini mustahkamladi — oʻzini (oʻzidan oldingilaridan farqli oʻlaroq) mutlaq monarxga aylantirdi. U oʻz imperiyasini Filial Kotibiyatlariga 行中書省.), yoki oddiygina provinsiyalar (行省), Chjongshu Sheng yoki Pagan va Tibet ishlari byurosi tomonidan boshqariladigan hududlarga boʻldi. Har bir viloyat taxminan ikki yoki uchta zamonaviy Xitoy provinsiyalarining hududlarini boshqargan. Bunaqa viloyat darajasidagi hukumat tuzilmasi keyingi Min va Sin sulolalari uchun namuna boʻldi. Xubilayxon boshqa koʻplab davlat va xoʻjalik institutlarini, xususan soliq tizimini isloh qildi. Xubilayxon Xitoyni anʼanaviy institutlar orqali boshqarishga intildi, shuningdek, garchi u hech qachon xitoylik maslahatchilarga toʻliq tayanmagan boʻlsa ham Xitoyni boshqarish uchun xitoylik xan maslahatchilar va amaldorlarni ishga olishi kerakligini tan oldi. Shunga qaramay, Xanlar siyosiy jihatdan kamsitildi. Deyarli barcha muhim markaziy lavozimlar moʻgʻullar tomonidan monopollashtirilgan edi. Ular xanlarni moʻgʻullar ishlamaydigan lavozimalrda ishlatishni afzal koʻrdilar. Xanlar koʻproq imperiyaning Xitoy boʻlmagan hududlarida ishlagan. Mohiyatan jamiyat imtiyozlar tartibiga koʻra toʻrt tabaqaga boʻlingan: moʻgʻullar, semu (“turli xil”, masalan: oʻrta osiyoliklar), shimolliklar va janubiylar. Xubilayxon oʻz hayoti davomida hozirgi Pekin oʻrnida Yuanning poytaxti Xonbaliqni qurdirdi va Shangduni (xitoycha: 上都, “Yuqori poytaxt”, Marko Polo asarida Xanadu nomi bilan mashhur) yozgi poytaxt qildi. U, shuningdek, Xitoy qishloq xoʻjaligini yaxshiladi, Buyuk kanalni, magistrallarni va jamoat omborlarini kengaytirdi. Xubilayxon qoʻl ostida amaldor sifatida xizmat qilgan venetsiyalik savdogar Marko Polo oʻzini hukmdorga xayrixoh deb ta’riflagan: ogʻir paytlarda aholini soliqlardan ozod qilingan; kasalxonalar va mehribonlik uylari qurilgan; qashshoqlar orasida oziq-ovqat tarqatilgan. 

U, shuningdek, ilm-fan va dinni targʻib qildi va Xitoy texnologiyalari va gʻarb texnologiyalari oʻrtasida aloqa oʻrnatish imkonini beruvchi Ipak yoʻli savdo tarmogʻini qoʻllab-quvvatladi. Eslatib oʻtamiz, Marko Polo bilan uchrashishdan oldin Xubilay Xon Marko Poloning otasi Nikkolo Polo va Matteo Polo bilan uchrashgan edi. Ikki savdogar bilan suhbat davomida Xubilay Xon lotin dunyosiga, ayniqsa nasroniylikka katta qiziqish bildirdi va butparastlar ommasini oʻz eʼtiqodidagi xatolarga ishontirish uchun lotin tilida yozilgan xat orqali yuzlab missionerlarni taklif qilishga harakat qildi. Shunday qilib, Nikkolo va Maffeo Polo Xubilayxonning gʻarbdagi elchilari boʻlib xizmat qildilar. Moʻgʻul hukmdori Argʻun uylanish uchun yosh moʻgʻul malikasiga hamrohlik qilish missiyasini tugatgandan soʻng, ularning xavfli sayohati Venetsiyaga qaytib, 1271-yilda oʻn yetti yoshli Marko Polo bilan uchrashishlari bilan yakunlandi. Uchalasi Sharqqa qaytib, yana bir bor Xubilayxon bilan uchrashdilar va aytilishicha, Marko Polo oʻn yetti yil davomida Xubilayxonning elchisi boʻlib xizmat qilgan. Garchi Nikkolo va Maffeo Buyuk ajralish tufayli oʻzlari bilan biron bir missionerni yoki Rim papasining maktubini qaytarib kela olmagan boʻlsalar ham, ular Quddusdagi Xudoning chirogʻidan moy bilan qaytishga muvaffaq boʻlishdi. Marko Poloning sayohatlari keyinchalik Xristofor Kolumb kabi koʻplab boshqa odamlarni boylik va ulugʻvorlik izlab Sharqning "oʻrta Qirollik" iga, yaʼni hozirgi Xitoyga oʻtish yoʻlini topishga ilhomlantirdi.

Yuan sulolasi banknotasi, uning bosma plitasi, 1287-yil.

Xubilay Xon Jiaochao nomi bilan mashhur qogʻoz banknotlarni 1273-yilda muomalaga chiqardi. Qogʻoz valyuta Xitoyda yuan vaqtidan oldin ham chiqarilgan va ishlatilgan. 960-yilga kelib, tangalar zarb qilish uchun mis yetishmagan Song sulolasi birinchi umumiy muomaladagi banknotlarni chiqardi. Biroq Song sulolasi davrida tangalar bilan birga qogʻoz pullar ham qoʻllangan. Boshqa tomondan, yuan sulolasi Xitoyda qogʻoz valyutani asosiy muomala vositasi sifatida ishlatgan birinchi sulola edi. Yuan byurokratlari tut poʻstlogʻidan qogʻoz pul ishlab chiqargan.

U Moʻgʻul imperiyasining qolgan qismi ustidan nominal ustunlikka daʼvo qilgan boʻlsa-da, uning qiziqishi asosan Xitoyga va uning anʼanaviy Sinosentrik vassallik tizimidagi hududlarga qaratilgan edi. Hukmronligining boshidan Moʻgʻullar imperiyasining qolgan uchta xonligi amalda mustaqil boʻlib, faqat bittasi uni xoqon deb tan oldi. Garchi keyinchalik Yuan imperatorlari Xitoyda hukmronligi tugaguniga qadar gʻarbda nominal ustunlikka ega boʻlishgan boʻlsa-da, 1294-yilda Xubilayxon vafot etganda, bu ajralish yanada chuqurlashdi. Xubilay Xonning maʼbad nomi Shizu (xitoycha: 世祖) edi.

Xubilaydan keyingi dastlabki hukmdorlar

Yuan sulolasining nefrit kamariga ajdarning oʻyilgan naqshlari aks etgan plaket.

1253-yilda Dali bosib olingandan soʻng, sobiq hukmron Duan sulolasi general-gubernatorlar etib tayinlandi, ular asosan Yunnan provinsiyasida Yuan, Min va Sin davridagi hukumatlar tomonidan imperator amaldorlari sifatida tan olingan. Biroq, Yuan sulolasining vorisligi hal qilib boʻlmaydigan muammo boʻlib, keyinchalik koʻplab nizolar va ichki kurashlarga sabab boʻldi. Bunday holatlar Xubilay hukmronligining oxiridayoq paydo boʻldi. Xubilay dastlab oʻzining toʻngʻich oʻgʻli Chjenjinni valiahd shahzoda etib tayinlagan — ammo u 1285-yilda Xubilaydan oldin vafot etgan. Shunday qilib, Chjenjinning uchinchi oʻgʻli onasi Kokejin va vazir Bayanning koʻmagi bilan taxtga oʻtirdi va Xubilay vafotidan keyin taxminan 10 yil davomida (1294-yildan 1307-yilgacha) Temur Xon yoki imperator Chengzong sifatida hukmronlik qildi. Temurxon bobosi boshlagan koʻplab ishlarni saqlab qolishga va davom ettirishga qaror qildi. U gʻarbiy moʻgʻul xonliklari va Vyetnam kabi qoʻshni davlatlar bilan sulh tuzdi, ular uning nominal suzeranitetini tan oldilar va bir necha oʻn yillar davomida soliq toʻlab turdilar. Biroq Yuan sulolasida korrupsiya holatlari Temurxon davrida boshlangan.

Temurxon vafotidan keyin taxtga Kulug Xon (imperator Vuzong) oʻtirdi. Oʻzidan oldingi hukmdordan farqli oʻlaroq, u Xubilayning ishini davom ettirmadi, balki uni asosan rad etdi. Eng muhimi, u "Yangi bitimlar" deb nomlangan siyosatni joriy qildi. Bu siyosatning markazi pul islohotlari edi. Uning qisqa hukmronligi davrida (1307—1311-yillar) hukumat Kulug tomonidan qabul qilingan notoʻgʻri qarorlar tufayli moliyaviy qiyinchiliklarga duch keldi. U vafot etganida, Xitoy qarzga botgan edi va Yuan hukumati xalq noroziligiga duch keldi.

Toʻrtinchi Yuan imperatori Ayurbarvada Buyantu Xon vakolatli imperator edi. U Yuan imperatorlari orasida birinchi boʻlib Xubilay hukmronligidan keyin Xitoy madaniyatini faol qoʻllab-quvvatlagan va oʻzlashtirgan. Bu esa baʼzi moʻgʻul elitasining noroziligiga sabab boʻlgan. Unga konfutsiychi Li Men ustozlik qilgan. U koʻplab islohotlarni amalga oshirdi, jumladan, Davlat ishlari departamentini tashkil etdi. Natijada 5 nafar eng yuqori mansabdor shaxslar qatl etildi. 1313-yildan boshlab boʻlajak amaldorlar uchun anʼanaviy imperatorlik imtihonlari qayta yoʻlga qoʻyildi. Boʻlajak amaldorlarning muhim tarixiy asarlar boʻyicha bilimlari sinovdan oʻtkazildi. Shuningdek, u qonunning koʻp qismini kodlashtirgan, bir qator xitoy kitoblari va asarlarini nashr etgan yoki tarjima qilgan.

Keyingi imperator, Ayurbarvadaning oʻgʻli va vorisi Gegen Xon oʻzining yangi tayinlangan bosh vaziri Bayju yordamida Konfutsiy tamoyillari asosida hukumatni isloh qilish boʻyicha otasining siyosatini davom ettirdi. Uning hukmronligi davrida otasi tomonidan boshlangan Yuan sulolasining kodekslari va qoidalarining katta toʻplami Da Yuan Tong Chji (xitoycha: 《大元通制》 buyuk Yuanning keng qamrovli institutlari") rasmiy ravishda e'lon qilindi.

Sulolaning keyingi davri

Xebey provinsiyasi Chjao okrugidagi Baylin ibodatxonasi. 1330-yilda Yuan sulolasi davrida qurilgan.

Yuan sulolasining soʻnggi yillari xalq oʻrtasidagi kurash, ocharchilik va qashshoqlik bilan kechdi. Vaqt oʻtishi bilan Xubilayxonning vorislari Osiyo boʻylab boshqa moʻgʻul yerlaridagi taʼsirini yoʻqotdilar. Oʻrta Qirollikdan tashqaridagi moʻgʻullar esa ularni xitoylar deb bilishdi. Asta-sekin ular Xitoyda ham ta'sirini yoʻqotdilar. Keyingi Yuan imperatorlarining hukmronliklari qisqa muddatli boʻlib, fitna va raqobat davrida kechdi. Boshqaruvdan manfaatdor boʻlmagani uchun ular armiyadan ham, xalqdan ham ajratilgan. Xitoyni kelishmovchilik va tartibsizliklar boʻlib tashladi; qonunbuzarlar kuchsizlanib borayotgan Yuan qoʻshinlarining aralashuvisiz mamlakatni vayron qilishdi.

Oʻz hukmronligi davridagi xizmatlaridan qatʼiy nazar, Gegenxon (Imperator Yingzon) bor-yoʻgʻi ikki yil (1321—1323) hukmronlik qildi; uning hukmronligi besh shahzoda toʻntarishi bilan yakunlandi. Ular taxtga Yesun Temurni (yoki Taidingdi) oʻtqazdilar va shahzodalarni tinchlantirishga boʻlgan muvaffaqiyatsiz urinishdan soʻng u ham oʻlimga hukm qilindi. Yesun Temur hukmronligidan oldin va Xubilay hukmronligidan keyin Xitoy xalq qoʻzgʻolonlaridan nisbatan xalos boʻlgan edi. Biroq, etnik ozchiliklar yashaydigan hududlarda yuan nazorati zaiflasha boshladi. Natijada qoʻzgʻolonlarning yuzaga kelishi va keyinchalik bostirilishi Yuan hukumatining moliyaviy qiyinchiliklarini yanada kuchaytirdi. Hukumat binolarni sotish orqali daromadlarni koʻpaytirish, shuningdek, ba'zi holatlar boʻyicha xarajatlarni qisqartirish uchun choralar koʻrishi kerak edi.

1328-yilda Yesun Temur Shangduda vafot etgach, Jayaatu Xon Tugʻ Temur qipchoq qoʻmondoni El Temur tomonidan Xonbaliqga chaqirib olinadi. U Xonbaliqda imperator (Imperator Venzong) etib tayinlanadi. Yesun Temurning oʻgʻli Ragibog esa Shangduda Yesun Temurning qoʻriqchisi Davlat Shoh koʻmagida taxtga oʻtirdi. Shimoliy Xitoy va sulolaning ba'zi boshqa qismlaridagi mahalliy hukmdor va zobitlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Xonbaliqda joylashgan Tugʻ Temur oxir-oqibat "Ikki poytaxt urushi" deb nomlanuvchi Ragibogʻga qarshi fuqarolar urushida gʻalaba qozondi. Shundan soʻng Tugʻ Temur Chagʻatoy xoni Eljigidey tomonidan qoʻllab-quvvatlangan akasi Kusala foydasiga taxtdan voz kechdi va Xonbaliqning uni taxtga chiqarish niyatini eʼlon qildi. Biroq, Kusala Tugʻ Temur bilan ziyofatdan 4 kun oʻtgach, toʻsatdan vafot etdi. U El Temur tomonidan zaharlangan edi. Shundan soʻng Tugʻ Temur yana taxtga oʻtirdi. Tugʻ Temur Oltin oʻrda va Ilxonlik kabi gʻarbiy moʻgʻul xonliklariga moʻgʻul dunyosining syuzereyni sifatida qabul qilinishi uchun delegatlar yuborishga ham muvaffaq boʻldi. Biroq, u soʻnggi uch yillik hukmronligi davrida asosan qudratli amaldor El Temurning qoʻgʻirchogʻi boʻlib qoldi. El Temur Kusalaga tarafdor amaldorlarni tozalab, hokimiyatni sulolaning tanazzulini yaqqol koʻrsatib, despotik hukmronlik qilgan sarkardalarga topshirdi.

Yuan tangalari

Hukumat El Temur tomonidan boshqarilganligi sababli, Tugʻ Temur oʻzining madaniy hissasi bilan mashhur. U Konfutsiychilikni hurmat qilish va Xitoy madaniy qadriyatlarini targʻib qilish boʻyicha koʻplab choralar koʻrdi. Uning xitoy tilini oʻrganishga homiylik qilishdagi eng aniq sa'y-harakatlari Adabiyot yulduzi (奎章閣學士院) akademiyasini tashkil etishi edi. Birinchi marta 1329-yil bahorida tashkil etilgan va "Moʻgʻul imperatorlik tuzumiga Konfutsiyning yuksak madaniyatini yetkazish bilan bogʻliq bir qator vazifalarni" bajarishga moʻljallangan. Akademiya bir qator kitoblarni toʻplash va nashr etish uchun mas'ul edi, lekin uning eng muhim yutugʻi Jingshi Dadian (《經世大典》 》) edi. U Chju Si neo-konfutsiylikni qoʻllab-quvvatladi va oʻzini buddizmga bagʻishladi.

1332-yilda Tugʻ Temur vafotidan soʻng va shu yilning oxirida Rinchinbal Xon (imperator Ningzong) vafotidan soʻng, Xubilayxonning toʻqqiz davomchisining oxirgisi boʻlgan 13 yoshli Togʻon Temur (imperator Huizong) Guansidan chaqirilib, El Temur vafotidan keyin taxtga oʻtirdi. Bayan keyingi qudratli amaldorga aylandi. Togʻun Temur oʻsib ulgʻaygach, u Bayanning mustabid boshqaruvini ma’qullamay qoʻydi. 1340-yilda u Bayonning jiyani Toʻqtoʻgʻa bilan ittifoq tuzib, Bayon bilan nizolashadi va Bayanni toʻntarish orqali quvib chiqaradi. Bayanning boʻshatilishi bilan Toʻgʻtogʻa markaziy hokimiyatni oʻz qoʻliga oldi. Uning ma'muriyati yangicha ruhni namoyon etdi. Shuningdek, u markaziy hukumatda yangi va ijobiy yoʻnalishning bir nechta dastlabki belgilarini koʻrsata oldi. Uning muvaffaqiyatli loyihalaridan biri 1345-yilda yakunlangan Liao, Jin va Song sulolalarining uzoq vaqtdan beri toʻxtab qolgan rasmiy tarixini yozib tugatish edi. Shunga qaramay, Togʻtogʻa Toʻgʻun Temurning roziligi bilan oʻz lavozimidan iste'foga chiqdi. Bu uning birinchi boshqaruv davrini tugatdi va u 1349-yilgacha chaqirilmadi.

1340-yillarning oxiridan boshlab qishloq aholisi tez-tez qurgʻoqchilik, suv toshqini va buning natijasida yuzaga kelgan ocharchilik kabi tabiiy ofatlardan aziyat chekdi. Bu borada hukumatning samarali siyosati yoʻqligi esa xalqning ahvolini yanada ogʻirlashtirdi. 1351-yilda qizil salla qoʻzgʻoloni boshlanib, umummilliy qoʻzgʻolonga aylandi. 1354-yilda Toʻgʻtoʻgʻa qizil salla qoʻzgʻolonchilarini tor-mor etish uchun katta qoʻshinni boshlab kelganida, Toʻgʻun Temur xiyonatdan qoʻrqib, uni birdaniga vazifasidan ozod qiladi. Bu bir tomondan Togʻun Temurning hokimiyatni tiklab olishi, ikkinchi tomondan markaziy hukumatning tezroq zaiflashishi bilan yakunlandi. Unda mahalliy sarkardalarning harbiy kuchiga tayanishdan oʻzga chora qolmadi va asta-sekin siyosatga qiziqishini yoʻqotib borib, siyosiy kurashlarga aralashishni toʻxtatdi. Janubda Chju Yuanchjan asos solgan Min sulolasi (1368–1644) qoʻshinlari yaqinlashgach, 1368-yilda Xonbaliqdan (hozirgi Pekin) shimolga, Shanduga qochib ketdi. U Xonbaliqni qaytarib olishga urinib koʻrdi va muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ikki yildan soʻng (1370) Yingchangda (hozirgi Ichki Moʻgʻulistonda) vafot etdi. Yingchang uning vafotidan koʻp oʻtmay Min tomonidan qoʻlga olindi. Qirollik oilasining ba'zi a'zolari bugungi kunda ham Xenanda yashamoqda.

Lyan shahzodasi Basalavarmi Yunnan va Guychjouda Minga qarshi alohida hukumat oʻrnatdi. Ammo uning qoʻshinlari 1381-yilda Min tomonidan qaqshatqich magʻlubiyatga uchratildi. 1387-yilga kelib, Naghachu boshchiligidagi Manchuriyadagi qolgan Yuan qoʻshinlari ham Min sulolasiga taslim boʻldi.

Yuan sulolasi hukmronligining tugashi

Yuan tarafdorlari 1370-yilda Yingchang Min qoʻliga oʻtgandan soʻng Moʻgʻulistonga chekinishdi. Bu yerda Buyuk Yuan (大元) deb atalgan Shimoliy Yuan sulolasi sifatida faoliyatlarini davom ettirishdi. Xitoy siyosiy dunyoqarashiga koʻra, hukmdorlar Osmon tomonidan Xitoy imperatori sifatida hukmronlik qilish uchun marhamatlangan faqat bitta qonuniy suloladan boʻlishi mumkin edi. Shuning uchun Min va Shimoliy Yuan bir-birlarining Xitoy imperatorlari sifatidagi qonuniyligini rad etishdi. Tarixchilar odatda Min sulolasi hukmdorlarini Yuan sulolasidan keyin Xitoyning qonuniy imperatorlari deb bilishadi, garchi Shimoliy Yuan hukmdorlari ham Xitoy ustidan hukmronlik qilishni da'vo qilishgan va Minga "Yuan" yoki "Shimoliy Yuan" nomi bilan qarshilik koʻrsatishda davom etgan boʻlsalar-da.

Min qoʻshini 1372-yilda Moʻgʻulistonga sobiq Yuan Moʻgʻul qoʻshinlarini ta'qib qilib bordi. Ammo Biligtu Xon Ayushiridara va uning generali Koke Temur tomonidan magʻlubiyatga uchratildi. Ular 1380-yilda bunga yana urinib koʻrdilar, natijada 1388-yilda Shimoliy Yuan ustidan hal qiluvchi gʻalabaga erishdilar. 70 mingga yaqin moʻgʻul asirga olindi, Qoraqurum (Shimoliy Yuan poytaxti) talon-toroj qilindi. Sakkiz yil oʻtgach, Shimoliy Yuan taxtini Xubilayxonning avlodlari oʻrniga Ariq Böke avlodi Biligtu Xon Ayushiridara egalladi. Keyingi asrlarda Chingiziy hukmdorlarining ketma-ketligi kuzatildi, ularning aksariyati eng qudratli boʻlgan sarkardalar tomonidan taxtga chiqarilgan oddiy shaxslar edi. Min sulolasi bilan toʻqnashuv davrlari chegara savdosi va tinch munosabatlar davrlari bilan aralashib ketdi. 1402-yilda Örüg Temur Xon (Guilichi) Buyuk Yuan nomini bekor qildi. Ammo u 1403-yilda Amir Temur (Timur Barulas) qoʻllagan Oljei Temur Xon (Bunyashiri) tomonidan magʻlub etildi. Bir necha oʻn yillar oʻtgach, yangi xon Batumongke (1464-1517/43) "Da Yuan" yoki "Buyuk Yuan" degan maʼnoni anglatuvchi Dayan unvonini oldi. va moʻgʻullarni qayta birlashtirdi. Uning vorislari XVII asrda Sin sulolasiga boʻysungunga qadar hukmronlik qilishda davom etdilar.

Manbalar

Adabiyotlar

 

• Allsen, Thomas. Culture and Conquest in Mongol Eurasia. Cambridge University Press, 2001. ISBN 978-0-521-80335-9. 
• Allsen, Thomas „The rise of the Mongolian empire and Mongolian rule in north China“, . The Cambridge History of China: Volume 6, Alien Regimes and Border States, 710–1368. Cambridge University Press, 1994 — 321–413-bet. ISBN 978-0-521-24331-5. 
• Yuan Thought: Chinese Thought and Religion Under the Mongols. New York: Columbia University Press, 1982. ISBN 978-0-231-05324-2. 
• Cotterell, Arthur. The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. London: Pimlico, 2007. ISBN 9781845950095. 
• Dardess, John „Shun-ti and the end of Yuan rule in China“, . The Cambridge History of China: Volume 6, Alien Regimes and Border States, 710–1368. Cambridge University Press, 1994 — 561–586-bet. ISBN 978-0-521-24331-5. 
• Ebrey, Patricia Buckley. The Cambridge Illustrated History of China, 2nd, Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-12433-1. 
• Endicott-West, Elizabeth „The Yuan government and society“, . The Cambridge History of China: Volume 6, Alien Regimes and Border States, 710–1368. Cambridge University Press, 1994 — 587–615-bet. ISBN 978-0-521-24331-5. 
• Guzman, Gregory G. (1988). „Were the Barbarians a Negative or Positive Factor in Ancient and Medieval History?“. The Historian. 50-jild, № 4. Blackwell Publishing. 558–571-bet. doi:10.1111/j.1540-6563.1988.tb00759.x.
• Hsiao, Ch'i-Ch'ing „Mid-Yuan Politics“, . The Cambridge History of China: Volume 6, Alien Regimes and Border States, 710–1368. Cambridge University Press, 1994 — 490–560-bet. ISBN 978-0-521-24331-5. 
• Langlois, John D.. China Under Mongol Rules. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1981. ISBN 978-0-691-10110-1. 
• Paludan, Ann. Chronicle of the China Emperors. London, England: Thames & Hudson, 1998. ISBN 0-500-05090-2. 
• Morgan, David (1982). „Who Ran the Mongol Empire?“. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. 114-jild, № 1. Cambridge University Press. 124–136-bet. doi:10.1017/S0035869X00159179.
• Morgan, David. The Mongols. Wiley-Blackwell, 2007. ISBN 978-1-4051-3539-9. 
• Morikawa, Tetsuo (2008). 大元の記憶 [Memory of the Dai Yuan ulus (the Great Yuan dynasty)] (PDF). Bulletin of the Graduate School of Social and Cultural Studies, Kyushu University. 14-jild. 65–81-bet. 2016-03-04da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-06-08.
• Mote, Frederick W.. Imperial China: 900–1800. Harvard University Press, 1999. ISBN 0-674-44515-5.  (hardcover); ISBN 978-0-674-01212-7 (paperback).
• Mote, Frederick W. „Chinese society under Mongol rule, 1215-1368“, . The Cambridge History of China: Volume 6, Alien Regimes and Border States, 710–1368. Cambridge University Press, 1994 — 616–664-bet. ISBN 978-0-521-24331-5. 
• Rossabi, Morris. Khubilai Khan: His Life and Times. Los Angeles, CA: University of California Press, 1988. ISBN 978-0-520-06740-0. 
• Rossabi, Morris „The reign of Khubilai Khan“, . The Cambridge History of China: Volume 6, Alien Regimes and Border States, 710–1368. Cambridge University Press, 1994 — 414–489-bet. ISBN 978-0-521-24331-5. 
• Rossabi, Morris. The Mongols: A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2012. ISBN 978-0-19-984089-2. 
• Saunders, John Joseph. The History of the Mongol Conquests. University of Pennsylvania Press, 2001. ISBN 978-0-812-21766-7. 
• Smith, Jr., John Masson (Jan–Mar 1998). „Review: Nomads on Ponies vs. Slaves on Horses“. Journal of the American Oriental Society. 118-jild, № 1. American Oriental Society. 54–62-bet. doi:10.2307/606298. JSTOR 606298.