Adigeysk

Adigeya Respublikasi(Rossiya)dagi shahar

Adigeysk (adig. Adigekʼal [1]) — Rossiya Federatsiyasining janubi Adigeya Respublikasidagi shahar[2]. Shahar okrugining maʼmuriy markazi Adigeysk shahri [3] boʻlib, Adigeya respublika shahar okrugi [4] chegaralarida tashkil topgan.

Adigeysk

adigeycha: Адыгекъал
Shahar
Skyline of Adigeysk
Adigeysk
Bayroq
Adigeysk
Gerb
44°52′48″N 39°11′24″E / 44.88000°N 39.19000°E / 44.88000; 39.19000 G OKoordinatalari: 44°52′48″N 39°11′24″E / 44.88000°N 39.19000°E / 44.88000; 39.19000 G O
Mamlakat Rossiya
Respublika Adigeya
Hukumat
 • Shahar okrugi boshligʻi Tlexas Mahmud Azmetovich
Asos solingan 1969
Avvalgi nomlari Teuchejsk
Qachondan beri shahar 1990
Maydon 1,257 km2 (485 mi²)
Markazi balandligi 45 m
Iqlim turi nam moʻtadil
Milliy tarkib adigeylar, ruslar
Konfessiyaviy tarkib

musulmon-sunniylar

pravoslavlar
Etnoxoronim adigeyskliklar
Telefon kodi 87772
Pochta indeks(lar)i 382 200
Adigeysk xaritada
Adigeysk
Adigeysk

Geografiyasi tahrir

Shahar Adigeya Respublikasining shimoli-gʻarbiy qismida, Kuban daryosi Krasnodar suv omborining janubi-gʻarbiy qirgʻogʻida joylashgan. Respublika poytaxti Maykopdan 95 km shimoli-gʻarbda va Krasnodar shahridan 15 km janubi-sharqda joylashgan [2]. Shaharning maydoni 12,57 km²ni tashkil etadi.

M-4 „Don“ federal avtomagistrali Adigeyskning gʻarbiy chekkasi boʻylab oʻtadi. 79K-SKH avtomobil yoʻli (Enem-Adygeysk-Maykop) shimoliy chekkasi boʻylab oʻtgan. Eng yaqin xalqaro aeroport Krasnodarda joylashgan. Shimoliy Kavkaz temir yoʻl liniyasida joylashgan eng yaqin temir yoʻl stansiyasi Psekups, shahardan 8 km janubda joylashgan.

Shahar shimolda Kazazov, sharqda Gatlukay, janubda Psekups va Kochkin, gʻarbda Chetuk aholi punktlari yerlari bilan chegaradosh. Shimoli-gʻarbiy qismida shaharga — Adigeya, Drujba, Zarya, Zdorovye, Kommunalshik, Elbrus va Yubileynoye bogʻdorchilik xoʻjaliklari tutashgan.

Aholi punkti respublikaning tekislik zonasida joylashgan. Shaharning oʻrtacha balandligi dengiz sathidan taxminan 45 metr balandlikda. Relyef asosan biroz toʻlqinsimon, janubi-gʻarbdan shimoli-sharqqa umumiy nishablidir. Nisbiy balandliklarida ahamiyatsiz farq mavjud. Shaharning markaziy qismini katta shahar parki egallaydi.

Gidrografik tarmoq Chetuk (shaharning gʻarbida oqadigan) va Dish (shaharning sharqida oqadigan) daryolari bilan ifodalanadi. Shimoli-gʻarbiy qismida Krasnodar suv ombori shaharga tutashgan.

Iqlimi tahrir

Shahardagi iqlim yumshoq moʻtadil, bu yerda Qora dengizning yaqinligi muhim rol oʻynaydi. Havoning yillik oʻrtacha harorati +11,5 °C atrofida, iyulda oʻrtacha +23,5 °C dan yanvarda oʻrtacha 0,5 °C gacha. Qishda minimal harorat kamdan-kam hollarda −10 °C dan pastga tushadi, yozda maksimal harorat +35 °C dan oshadi. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 770 mm. Yogʻingarchilikning koʻp qismi qishda va yozning boshida tushadi.

Etimologiyasi tahrir

U 1970-yillarda Krasnodar suv ombori quruvchilarning aholi punkti sifatida paydo boʻlgan va yer qurilish ishlarini olib borilgan odamlarning etnonimiga koʻra Adigeysk deb nomlangan. 1976-yilda xalq shoiri Sug (Tagir) Teuchej sharafiga Teuchejsk shahri deb nomlandi. 1990-yilda Adigeyskning asl nomi shaharga qaytarildi [5].

Tarixi tahrir

1967-yilda Kuban daryosining chap qirgʻogʻida, Krasnodar shahrining tepasida katta suv omborini qurish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. SSSR Vazirlar Kengashining 1967-yil 22-iyundagi 1737-r-son buyrugʻiga muvofiq, Krasnodar oʻlkasi ijroiya qoʻmitasi 1967-yil 25-dekabrdagi 743-son qarori bilan aholini suv ombori hududidan koʻchirish haqida umumiy qoidani tasdiqladi. Natijada 12 ta aholi punkti to‘liq, 10 ta aholi punkti qisman suv ostida qolgan [6].

Adigeysk ishchi posyolkasi [7] 1969-yilda Krasnodar suv ombori qurilishi paytida suv bosgan ovullar va fermer xoʻjaliklari aholisi uchun tashkil etilgan. Suv bosgan qishloqlar aholisining koʻpchiligi — Lakshukay, Leninaxable, Yangi Kazanukay, Eski Kazanukay, Necherezy, Shabanoxabl, Shahancheriexabl, Yangi Edepsukay, Eski Edepsukay, shuningdek, Kurgoak, Karmalino va Karmalli qishloqlari qayta qurilgan. Yangi aholi punktiga 4195 oiladan 1957 oila ko‘chirildi.

1976-yil 27-iyulda Adigeys ishchi posyolkasiga shahar maqomi berildi va Adigeya xalq shoir-ashugi Sug Teuchej sharafiga Teuchejsk shahri deb nomlandi [8].

1981-yil aprel oyida Teuchejsk shahri Teuchejsk tumanining maʼmuriy markazi etib belgilandi.

1990-yil 26-sentyabrda RSFSR Oliy Kengashi Prezidiumining Farmoni bilan Teuchejsk shahri Adigeysk deb qayta nomlandi.

2000-yilda Teuchejsk tumani maʼmuriy-hududiy oʻzgartirilgandan soʻng, Adigeysk uning tarkibidan chiqarildi va respublika ahamiyatiga ega shahar maqomiga ega boʻldi.

2001-yilda Gatlukay qishlogʻi va Psekups fermasi Adigeysk shahrining maʼmuriy yurisdiksiyasiga oʻtkazildi.

Adigey Respublikasining 2004-yil 1-dekabrdagi 270-sonli "Adigeysk shahri munitsipal tuzilishi toʻgʻrisida" qonuni bilan unga shahar okrugi maqomi berilgan va chegaralari belgilangan.

Aholisi tahrir

Milliy tarkibi

2010-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra [9] :

Millatlar Aholi soni Butun aholi sonidan egallagan ulushi %da
cherkeslar 9 615 78,57%
ruslar 2 120 17,32%
boshqa 311 2,54%
millati koʻrsatilmagan 191 1,57%
Jami 12 237 100,0%
Jins va yosh tarkibi

2010-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra [10] :

Yosh Erkaklar Ayollar Umumiy soni Butun aholi sonidan egallagan ulushi %da
0-14 yosh 1050 1008 2058 16,8%
15-59 yosh 3 860 4 370 8 230 67,3%
60 yoshdan boshlab 754 1 195 1949 15,9%
Jami 5664 6 573 12 237 100,0%
  • Erkaklar — 5 664 kishi. (46,3%). Ayollar — 6573 kishi. (53,7%).
  • Aholining oʻrtacha yoshi: 37,6 yosh.
  • Erkaklarning oʻrtacha yoshi: 35,6 yosh.
  • Ayollarning oʻrtacha yoshi: 39,3 yosh.

Hududiy boʻlinishi tahrir

Adigeysk shahri 2 shaharlararo tumanga boʻlingan:

  • Sharqiy tuman
  • Gʻarbiy tuman

Shahar okruglari munitsipalitet hisoblannmaydi.

Taʼlimi tahrir

Shahardagi munitsipal taʼlim muassasalari
Taʼlim muassasasi
Tashkilot turi
Manzil
MBDOU boshlangʻich maktabi 1-sonli „Dyuymovochka“ bolalar bogʻchasi boshlangʻich Mira koʻchasi, 1.
MBDOU boshlangʻich maktabi 2-sonli „Vasilyok“ bolalar bogʻchasi boshlangʻich Gorkiy koʻchasi, 2.
MBDOU boshlangʻich maktabi 3-sonli „Sozvezdiye“ bolalar bogʻchasi boshlangʻich Pervoye may koʻchasi, 17.
MBDOU boshlangʻich maktabi 4-sonli " Cheburashka " bolalar bogʻchasi boshlangʻich Drujba koʻchasi, 3.
MBDOU boshlangʻich maktabi 5-sonli „Skazka“ bolalar bogʻchasi boshlangʻich Chaykovskiy koʻchasi, 6.
MBDOU boshlangʻich maktabi 6-sonli „Nebzy“ bolalar bogʻchasi boshlangʻich Sentralnaya prospekti, 11 „a“.
MBOU 1-son umumiy o‘rta taʼlim maktabi oʻrta Lenin prospekti, 16.
MBOU X. I. Beretar nomidagi 2-son umumiy oʻrta taʼlim maktabi. oʻrta Lenin prospekti, 30 „a“.
MBOU Yu. Tlyusten nomidagi 3-son umumiy oʻrta taʼlim maktabi. oʻrtacha Pushkin koʻchasi, 15.
A.Jamirze nomidagi MBOUDO bolalar va oʻsmirlar maktabi. qoʻshimcha Lenina prospekti, 28.
MBOUDO bolalar sanʼat maktabi qoʻshimcha Lenin prospekti, 21.
MBOUDO „Yuta“ uzluksiz taʼlim markazi qoʻshimcha Lenin prospekti, 29 „b“.

Sogʻliqni saqlash tizimi tahrir

  • DBSSMsining „K. M. Batman“ nomli Adigeysk tumanlararo kasalxonasi — Proletar koʻshasi, 4.
  • Adigeysk tumani shahridagi shahar poliklinikasi.

Madaniyati tahrir

  • MBMMsi xalq madaniyati markazi — Lenin prospekti, 21.
  • MBMMsi markazlashtirilgan kutubxona tizimi — Lenin prospekti, 21.
  • MBMMsi oʻlkashunoslik muzeyi — Lenin prospekti, 21.
  • MBMMsi „Kinoset“ — Lenin prospekti, 31.
Ommaviy axborot vositalari
  • „Yedinost“ [11][12] haftalik shahar gazetasi nashr etiladi, shahar tumani hududida koʻpaytiriladi va unda sodir boʻlayotgan voqealar yoritiladi.

Dini tahrir

Shaharda ikkita masjid bor.

Iqtisodiyoti tahrir

Shahar iqtisodiyotida ustun mavqeni ishlab chiqarish sanoati egallab, sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida uning ulushi 94% ni tashkil etadi. Eng rivojlanganlari: alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish — 83% va kimyoviy ishlab chiqarish — 7%ni tashkil etadi.

Shahar sanoat salohiyatining asosini quyidagi korxonalar tashkil etadi:

  • „Krasnodarzernoprodukt“ MChJ (un ishlab chiqarish)
  • „Adigeysk sut zavodi“ MChJ (sut va sut mahsulotlari, shu jumladan pishloq (Adigeycha) ishlab chiqarish)
  • „Dermen“ MChJ (non va qandolat mahsulotlari ishlab chiqarish),
  • „Extra“ MChJ (sut mahsulotlari va Adigeysk pishlogʻi ishlab chiqarish),
  • „Mramor“ MChJ (alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish),
  • „Asbir“ MChJ pivo va alkogolsiz zavod (pivo va alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish),
  • Vologda zavodining filiali (uy-joy qurilishi uchun metall konstruksiyalar ishlab chiqarish,)
  • „Perlit“ MChJ (sunʼiy korund ishlab chiqarish),
  • „Apeas“ MChJ (tikuv ishlab chiqarishi),
  • „Neftexim“ MChJ (neft mahsulotlarini sotish) [13].

Transporti tahrir

Shahar Maykop, Krasnodar va Goryachiy Klyuch shaharlari, shuningdek, Teuchejsk tumanining aholi punktlari bilan muntazam yoʻnalishlarga ega.

Koʻchalari tahrir

Shahar hududida 2 ta prospekt, 62 ta koʻcha va 2 ta hudud roʻyxatga olingan [14].

Topografik xaritalari tahrir

  • L-37-115 Teuchejsk xarita varagʻi. Masshtab: 1 : 100 000. Hududning 1985-yildagi holati. 1988-yil nashri

Havolalar tahrir

Manbalar tahrir

  1. Берсиров Б.М. „Русско-адыгейский словарь“. Министерство образования и науки Республики Адыгея. 2017-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 5-iyul.
  2. 2,0 2,1 Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya: V 30 t. / Predsedatel nauch.-red. soveta Yu. S. Osipov. Otv. red S. L. Kraves. T. 1. A — Anketirovanie. — M.: Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya, 2005. — 766 s.: il.: kart.
  3. „Устав муниципального образования «Город Адыгейск»“. 2016-yil 27-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-noyabr.
  4. „Закон Республики Адыгея от 5 мая 2000 года N 171 «Об административно-территориальном устройстве Республики Адыгея»“. 2018-yil 26-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 22-iyun.
  5. Поспелов 2008.
  6. Виталий Штыбин. „Утерянное наследие Адыгеи. Какой ценой построили Краснодарское водохранилище“. yuga.ru (2018-yil 13-iyul). 2019-yil 7-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 7-yanvar.
  7. [Adigeysk, Ensiklopedicheskiy slovar. 2009.]
  8. Азаренкова А.С., Бондарь И.Ю., Вертышева Н.С.. Основные административно-территориальные преобразования на Кубани (1793-1985 гг.). Краснодар: Краснодарское книжное издательство, 1986 — 269 bet. 
  9. „Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения Республики Адыгея. Том 4. Национальный состав“. 2013-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 12-sentyabr.
  10. „Том 2. Возрастно-половой состав населения и состояние в браке“. [sayt ishlamaydi]
  11. „Официальный сайт газеты «Единство»“. 2022-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-may.
  12. „Газета «Единство»“. 2022-yil 9-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-mart.
  13. „Официальный сайт города Адыгейск“. 2009-yil 28-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 23-dekabr.
  14. „Коды ОКАТО и ОКТМО — Адыгейск“. 2015-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 24-mart.