Adrianopol shartnomasi (1829)

Adrianopol shartnomasi (Edirne shartnomasi deb ham ataladi) Podsho Rossiyasi va Usmonli imperiyasi oʻrtasidagi 1828-29-yillardagi rus-turk urushini yakunlariga bagʻishlangan bitim. Shartlar Dunay bo‘g‘oziga va Qora dengizdagi yangi hududga kirish huquqiga ega boʻlgan Rossiyaga maʼqul kelgan. Shartnoma Dardanelni barcha savdo kemalari uchun ochdi, Serbiyaga muxtoriyat berdi va Gretsiyaga muxtoriyat vaʼda qildi. Bundan tashqari, Usmonli imperiyasi katta tovon toʻlamaguncha Rossiya Moldaviya va Valaxiyani bosib olish huquqiga ega bo‘ldi. Keyinchalik bu tovonlar kamaytirildi. Shartnoma 1829-yil 14-sentabrda Adrianopolda rus grafi Aleksey Fyodorovich Orlov va Usmonli imperiyasi Abdulqodir bek tomonidan imzolangan^[2].

Shartlar

Usmonli imperiyasi Rossiyaga Dunay bo‘g‘ozi va Gruziyadagi Axaltsixe va Axalkalaki qal’alariga kirish imkoniyatini berdi. Sulton Rossiyaning Gruziya (Imeretiya, Mingreliya, Guriya bilan birga) hamda bir yil avval Turkmanchoy shartnomasiga koʻra podshoning Eron va Naxichevan xonliklari egaligini tan oldi^[3]. Shartnoma Dardanel boʻgʻozini barcha savdo kemalari uchun ochdi va shu tariqa don, chorvachilik va yogʻoch savdosini yengillashtirdi. Biroq, imzolagan davlatlar oʻrtasida boʻgʻozlar masalasini hal qilish uchun Xunkar İskelesi (1833) shartnomasi kerak boʻldi.

Adrianopol shartnomasiga koʻra, sulton Serbiyaga oldindan vaʼda qilingan muxtoriyatni kafolatladi, Gretsiyaga muxtoriyat vaʼda qildi va Usmonli imperiyasi katta tovon toʻlamaguncha Rossiyaga Moldaviya va Valaxiyani bosib olishga ruxsat berdi. Biroq, keyingi Xunkar İskelesi shartnomasiga kiritilgan oʻzgartirishlar ostida, bu tovonlar keskin qisqartirildi^[4]. Shartnoma, shuningdek, Usmonli imperiyasi va Valaxiya oʻrtasidagi chegarani Dunay daryosi boʻyida belgilab, Turnu, Giurgiu va Braila rayalarining hukmronligini Valaxiyaga oʻtkazdi^[5]^[6].

Shartnomaning asosiy boʻlimlari quyidagilar edi:

1) London shartnomasi tan olinib, Gretsiya mustaqilligi yoki Usmonlilar hukmronligi ostidagi avtonomiya sifatida qabul qilindi.

2) Turkiya Dunay boʻyidagi Moldaviya va Valaxiya hududlari ustidan nominal hukmronlikka ega edi; endi barcha amaliy maqsadlar bo‘yicha ular mustaqil bo‘lgan.

3) Rossiya Kavkazdagi Anape va Poti shaharlarini nazorat ostiga oldi.

4) Turkiyadagi rus savdogarlari Rossiya elchisining qonuniy yurisdiksiyasiga topshirildi.

Demografik oʻzgarishlar

Anneksiya qilingan hudud aholisi orasida gruzinlar koʻp boʻlgan, ulardan tashqari ozarbayjonlar (oʻsha davr terminologiyasida „tatarlar“), turklar, armanlar, kurdlar yashagan. Harbiy harakatlar tugaganidan koʻp oʻtmay, turklar va kurdlar yangi qoʻshilgan hududlarni Usmonli imperiyasiga tashlab ketishdi va ularning joylariga Erzurum va Qarsdan 30 mingga yaqin Usmonli armanlari joylashdilar. Koʻchirilgan armanlar nafaqat Axalsixe va Axalkalaki viloyatlariga, balki Tiflis, Yerevan va Naxchivanga ham joylashtirildi^[7].

Ommaviy madaniyatda

Adrianopol shartnomasi 1960-yillardagi „Mahbus“ Britaniya teleserialining epizodi boʻlgan „General“ da bir necha bor eslatib oʻtilgan.

Manbalar

↑ H.E.Stier (dir.): Grosser Atlas zur Weltgeschichte, Westermann 1984, p.134, ISBN 3141009198.
↑ John Emerich Edward Dalberg Acton. The Cambridge Modern History. Macmillan & Co, 1907 — 202-bet.
↑ A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East Tucker: . ABC-CLIO, 2010 — 1154-bet. ISBN 978-1851096725. „"The Turks recognize Russian possession of Georgia and the khanates of Yerevan (Erivan) and Nakhichevan that had been ceded by Persia to Russia the year before."“
↑ Note 285 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 12 (International Publishers: New York, 1979) p. 678.
↑ Constantin Giurescu. Istoria Românilor. București, 1938.
↑ Nicolae Iorga. Istoria Românilor. București, 1934.
↑ Nataliya Georgievna Volkova, „Etnicheskie protsessi v Zakavkaze v XIX—XX vv“

Adabiyotlar

Anderson, MS Sharq savoli, 1774-1923: Xalqaro munosabatlar boʻyicha tadqiqot (1966) onlayn
Ciachir, Nikolae. „Adrianopol shartnomasi (1829) va uning Evropadagi oqibatlari“. Yevropa siyosatida 1815-1848 (Routledge, 2017) pp. 95-113.
Kerner, Robert J. "IV. Adrianopol tinchligidan keyin Rossiyaning yaqin Sharqdagi yangi siyosati; Shu jumladan 1829 yil 16 sentyabrdagi Protokol matni. Kembrij tarixiy jurnali 5.3 (1937): 280-290.
Shedivy, Miroslav. „Adrianopoldan Myunxengratsgacha: Metternix, Rossiya va Sharqiy savol 1829-33“. Xalqaro tarix sharhi 33.2 (2011): 205-233.

[1] H.E.Stier (dir.): Grosser Atlas zur Weltgeschichte, Westermann 1984, p.134, ISBN 3141009198.

[Acton-2] John Emerich Edward Dalberg Acton. The Cambridge Modern History. Macmillan & Co, 1907 — 202-bet.

[3] A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East Tucker: . ABC-CLIO, 2010 — 1154-bet. ISBN 978-1851096725. „"The Turks recognize Russian possession of Georgia and the khanates of Yerevan (Erivan) and Nakhichevan that had been ceded by Persia to Russia the year before."“

[4] Note 285 contained in the Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 12 (International Publishers: New York, 1979) p. 678.

[5] Constantin Giurescu. Istoria Românilor. București, 1938.

[6] Nicolae Iorga. Istoria Românilor. București, 1934.

[7] Nataliya Georgievna Volkova, „Etnicheskie protsessi v Zakavkaze v XIX—XX vv“

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]