Al-Qohir
Abu Mansur Muhammad ibn Ahmad al-Muʼtazid (arabcha: أبو المنصور محمد بن أحمد المعتضد), hukmdorlik nomi al-Qohir billoh (arabcha: القاهر بالله) bilan mashhur, Abbosiylar xalifaligining 932—934-yillarda hukmronlik qilgan oʻn toʻqqizinchi xalifasi. Hijriy 286-yilda (milodiy 899) tugʻilib, hijriy 339-yilda (milodiy 950) vafot etgan.
| al-Qohir القاهر | |
|---|---|
| Xalifa Moʻminlar amiri | |
 al-Qohirning oltin dinori | |
| Abbosiylar xalifaligining 19-xalifasi | |
| Saltanat | 929-yil 1-mart — 929-yil 2-mart (1-hukmronlik) |
| Oʻtmishdoshi | al-Muqtadir |
| Davomchisi | al-Muqtadir |
| Saltanat | 932-yil 31-oktyabr — 934-yil 24-aprel |
| Oʻtmishdoshi | al-Muqtadir |
| Davomchisi | ar-Radiy |
| Tugʻilishi |
899 Bagʻdod, Iroq |
| Vafoti |
950 (yoshi 50–51) Bagʻdod |
| Turmush oʻrtogʻi | Ummu al-Mansur |
| Farzandlari | Mansur |
| Sulola | Abbosiy |
| Otasi | Muʼtazid |
| Onasi | Fitna |
| Dini | Sunniylik |
Yoshlik davri
tahrirAl-Qohir 16-Abbosiy xalifa, al-Mutazidning (h. 892–902) oʻgʻli va 18-xalifa al-Muqtadirning (h. 908–932) ukasi boʻlgan[1]. Al-Qohirning onasi Fitna ismli kanizak boʻlgan[2][3]. Toʻliq ismi Muhammad ibn Ahmad al-Muʼtazid al-Qohir billoh, kunyasi esa Abu Mansur boʻlgan.
Taxtga chiqishi
tahrirAl-Qohir taxtga akasining kuchayib borayotgan bosh qoʻmondon Muʼnis al-Muzaffar bilan toʻqnashuvi doirasida kelgan[4]. Birinchi marta 929-yilning mart oyida Mu’nis davlat to‘ntarishi uyushtirib[1], al-Muqtadirni taxtdan ag‘darganida xalifa etib saylangan. Al-Muqtadir hokimiyati bir necha kundan keyin qayta tiklangan boʻlsa-da, Muʼnis Abbosiylar hukumati ustidan deyarli diktator hokimiyatiga ega boʻlgan edi[5][4].
932-yilda al-Muqtadir bilan navbatdagi kelishmovchilikdan so‘ng Munis Bag‘dodga yurish qilgan. Al-Muqtadir unga qarshi chiqmoqchi boʻlib, jangda halok boʻlgan[5][4]. Biroq, muhtaramlar majlisida Mu’nisning nomzodi al-Muqtadirning o‘g‘li Ahmad (bo‘lajak ar-Radiy) al-Qohir foydasiga rad etilgan (932-yil 31-oktyabr)[1][6]. Al-Qohir bu vaqtda 35 yoshda edi[6].
Xalifaligi
tahrirDominik Sourdelning soʻzlariga koʻra, yangi xalifa oʻziga xos „beqaror va qasoskor shaxsiyatga“ ega boʻlgan. Bu xislati taxtga oʻtirishidan koʻp oʻtmay yuzaga chiqqan. Jumladan, akasining o‘g‘illari va amaldorlarini, shuningdek, al-Muqtadirning onasi Shag‘abni boyliklarini tortib olish uchun qiynoqqa solgan[1][6]. U al-Muqtadirga nisbatan koʻproq gʻayratli boʻlgan. Al-Muqtadir boshchiligidagi isrofgarchilik va bemaʼni hayotdan farqli oʻlaroq, oʻz saroyida tejamkorlik va puritanizm timsolini shakllantirgan boʻlsa-da, parda ortida u ham ichkilikka berilib ketgan[7].
Al-Qohir Munis va hukumatni boshqargan vazir Ibn Muqlaning taʼsiriga qarshi turish va oʻz mavqeini qayta tiklashga urinib[1], ushbu kuchlarga magʻlub boʻlgan saroy guruhi bilan Muhammad ibn Yoqut vositachiligida aloqalarni tiklagan[8]. Bu Munis va uning tarafdorlarini xavotirga solgan, biroq ular juda kech qolgan edi. 933-yil iyulda al-Qohir zarba bergan. Jumladan, palata aʼzosi Ibn Yalboqning xalifani taxtdan agʻdarish rejalari barbod boʻlgach, u va Muʼnis hibsga olinib qatl qilingan. Ibn Muqla esa poytaxtni tark etishga majbur boʻlgan[9][10].
Al-Qohir Muhammad ibn al-Qosim ibn Ubaydullohni vazir etib tayinlagan. Al-Qohir shialarga qarshi qatʼiy siyosat olib borib, oʻzini „Iymon dushmanlarining qasoskori“ (al-muntaqim min aʼdaʼ din Alloh) deb eʼlon qilib, bu shiorni hatto tangalariga ham yozdirgan[11]. Xalifaning shialarga qarshi siyosatini qo‘llab-quvvatlashiga qaramay, Muhammad ibn al-Qosim tez orada Ahmad al-Xosibiy foydasiga lavozimidan chetlashtirilgan. Biroq, al-Xosibiy ham oʻzidan oldingi vazir kabi davlatning kuchayib borayotgan moliyaviy inqirozini yenga olmagan[11].
Oʻsha davr Bagʻdod tarixchisi Masʼudiy oʻzining Muruj uzzahab va maʼodin aljavohir asarida „Xalifaning zoʻravon hujumlari oʻz fuqarolarining qoʻrquvi va dahshatiga olib keldi“, deb yozgan. Xalifa nayza bilan qurollanib, oʻzidan norozi boʻlganlarni oʻqqa tutgan. Biroq, „xulq-atvorining nomuvofiqligi va gʻazabidan kelib chiqqan dahshat“" xalqni ham, saroyni ham begonalashtirib, uning qulashi uchun zamin tayyorlagan[12].
Taxtdan qulashi va vafoti
tahrirSurgundagi vazir Ibn Muqla Qohirga qarshi fitnani davom ettirgan. Vazir 934-yil 24-aprelda davlat to‘ntarishi uyushtirib, xalifa gvardiyasi ustidan g‘alaba qozongan va xalifani mast holda asirga olgan[10][11].
Ar-Radiy (h. 932–940) foydasiga taxtdan voz kechishni rad etgach, koʻzi koʻr qilinib, qamoqqa tashlangan[6][11]. Masʼudiyning soʻzlariga koʻra, ar-Radiy „u haqidagi maʼlumotlarni yashirgan“, shuning uchun tarix sahnasidan gʻoyib boʻlgan[12]. Al-Qohir oʻn bir yildan soʻng, al-Mustakfiy (h. 944–946) taxtga kelib, uni saroyning chekka bir xonasida qamalgan holda koʻrgach, ozod qilingan[11][12]. Umrining qolgan qismini tilanchilikda oʻtkazib, 950-yil oktyabr oyida vafot etgan[6][11].
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Sourdel 1978, s. 423.
- ↑ Hasan, M.. History of Islam: Classical period, 571-1258 C.E, History of Islam. Islamic Publications, 1998 — 255-bet.
- ↑ Rizvi, Sayyid Saeed Akhtar; Shou, Salman. Utumwa: Mtazamo wa Kiislamu na wa Nchi za Magharibi. Al-Itrah Foundation, 2005 — 63-bet. ISBN 978-9987-9022-4-8.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Bonner 2010, s. 351.
- ↑ 5,0 5,1 Bowen 1993, s. 575.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Zetterstéen 1987, s. 627.
- ↑ Kennedy 2004, s. 193.
- ↑ Kennedy 2004, ss. 193–194.
- ↑ Sourdel 1978, ss. 423–424.
- ↑ 10,0 10,1 Kennedy 2004, s. 194.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Sourdel 1978, s. 424.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Masudi 2010, s. 386.
Adabiyotlar
tahrir- Bonner, Michael „The waning of empire, 861–945“, . The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2010 — 305–359-bet. ISBN 978-0-521-83823-8.
- Bowen, H. (1993). "Muʾnis al-Muẓaffar". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VII: Mif–Naz (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. p. 575. ISBN 978-90-04-09419-2. https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_5520.
- Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century, Second, Harlow: Longman, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7.
- Masudi. [[[:Andoza:Google Books]] The Meadows of Gold: The Abbasids]. London and New York: Routledge, 2010. ISBN 978-0-7103-0246-5.
- Sourdel, Dominique (1978). "al-Ḳāhir Bi’llāh". in van Donzel, E.. Encyclopaedia of Islam. Volume IV: Iran–Kha (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 423–424 b. OCLC 758278456. https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_3786.
- Zetterstéen, K. V. (1987). "al-Ḳāhir Bi 'llāh". in Houtsma, Martijn Theodoor. E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume IV: 'Itk–Kwaṭṭa. Leiden: Brill. p. 627. doi:10.1163/2214-871X_ei1_SIM_3803. ISBN 978-90-04-08265-6.
