Vikipediya

Xalifalar roʻyxati

Xalifa – xalifalik deb nomlanuvchi islom davlatining oliy diniy va siyosiy rahbari[1][2]. Xalifalar musulmon ummatlarni islom paygʻambari Muhammadning siyosiy vorislari sifatida boshqargan[3]. Keng tan olingan xalifaliklar islom tarixining aksariyat qismida turli shakllarda mavjud boʻlgan[4].

Xalifa
خَليفة
Mamlakat: Asosiy xalifaliklar

Parallel mintaqaviy xalifaliklar

Taʼsis etilgan sanasi: 632-yil 8-iyun
Lavozimdagi ilk shaxs: Abu Bakr

Ilk xalifalik – Roshidun xalifaligi sunniy musulmonlar tomonidan eng fazilatli va pok xalifalar sanalgan toʻrtta Roshidun xalifa (arabcha: الخلفاء الراشدون, soʻzma-soʻz 'Toʻgʻri yoʻldagi xalifalar') Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali tomonidan boshqarilgan. Roshidun xalifalari, asosan, hokimiyat boshqaruvi avloddan-avlodga oʻtgan keyingi xalifaliklardan farqli oʻlaroq, xalq olqishi yoki kichik qoʻmita tomonidan tanlangan[5]. Boshqa tomondan, shialar faqat Alini xalifa sifatida tan oladilar va dastlabki uch xalifani zoʻravon deb hisoblaydilar.

Birinchi fitna Roshidun xalifaligining tugatilishiga sabab boʻlgan va hokimiyat Umaviylar xalifaligini (Damashq xalifaligi) boshqargan Umaviylar sulolasiga oʻtgan. Damashq xalifaligi eng yirik va soʻnggi xalifalik hisoblanib, butun Islom dunyosini faol ravishda boshqargan[6].

Abbosiylar inqilobi Umaviylarni hokimiyatdan agʻdarib tashlagan va hukmronlik Abbosiylar xalifaligini (Bagʻdod xalifaligi) boshqargan Abbosiylar sulolasi qoʻliga oʻtgan[7]. Abbosiylar xalifaligi dastlab kuchli va birlashgan xalifalik edi, biroq asta-sekin bir necha mayda davlatlarga boʻlinib ketgan. Bagʻdodda Abbosiy xalifalarning hokimiyatini toʻliq tan olishmagan, ularning hukmronligini rasmiyatchilik uchungina eʼtirof etishgan. Xalifalikka hukmron boʻlish uchun Abbosiylarga qarshi ularning raqiblari ham bor boʻlib, ular ismoiliy shia Fotimiylar, Kordova amirligidagi sunniy Umaviylar va oʻz taʼlimotiga ergashgan Muvahhidlar edi. Bagʻdod moʻgʻullar qoʻliga oʻtgach, Abbosiylar oilasi Qohiraga koʻchib oʻtdi va u yerda ham xalifalik hokimiyatiga daʼvo qilishda davom etdi. Biroq Abbosiylar Qohirada siyosiy hokimiyatga ega emas edilar, haqiqiy hokimiyat Mamluklar davlati qoʻlida edi.

Usmoniylar Misrni bosib olgandan soʻng, Abbosiylar xalifasi al-Mutavakkil III Konstantinopolga olib ketilib, u yerda xalifalik unvonini rasman Usmoniylar sultoni Salim I ga topshirdi. Ushbu unvon Birinchi jahon urushiga qadar Usmoniylar sulolasida saqlanib qoldi. Usmoniylar davlati 1922-yilda Turkiya buyuk millat majlisi tomonidan tugatildi. Ularning boshligʻi Abdulmajid II yana ikki yil xalifalik unvonini oʻzida saqlab qoldi va xalifalik 1924-yilda tugatildi.

1924-yilning mart oyida Usmoniylar imperiyasi tugatilganida Hijoz qiroli Husayn bin Ali oʻzini xalifa deb eʼlon qildi. 1924-yil oktyabr oyida Abdulaziz ibn Abdurahmon as-Saud uni magʻlubiyatga uchratdi va Husayn bin Ali taxtdan voz kechdi. Uning oʻrniga toʻngʻich oʻgʻli Ali shoh deb eʼlon qilindi. Hijoz Ibn Saud–Vahhobiyning ixvoniy qoʻshinlari tomonidan toʻliq bosib olingandan soʻng, 1925-yil 23-dekabrda Husayn Saudiyaga taslim boʻldi va Hijoz podsholigi, Makka sharifligi va Sharifiy xalifaligi tugatildi[nb 1][8].

Rashidun xalifaligi (632–661)

tahrir
Asosiy maqola: Roshidun va Roshidun xalifaligi
Kalligrafik yozilishi Ismi (arab tilida) Tugʻilgan yili (milodiy) Hukmronligi boshlangan yil (milodiy) Hukmronligi tugagan yil (milodiy) Oʻlgan yili Paygʻambar Muhammadga aloqasi Uy (qabila)
 
 Abu Bakr

(أبو بكر الصديق)

573 632-yil 8-iyun 634-yil 22-avgust Muhammadning xotini Oyshaning otasi Banu Toim
 
 Umar

(عمر بن الخطاب)

584 634-yil 23-avgust 644-yil 3-noyabr

(Abu Lulu Firuz tomonidan oʻldirilgan)

Muhammadning xotini Hafsaning otasi Banu Adiy
 
 Usmon

(عثمان بن عفان)

579 644-yil 11-noyabr 656-yil 20-iyun

(Uyi qamal qilinib oʻldirilgan. Birinchi fitna maqolasiga qarang)

Muhammadning qizlari Ruqayya va keyinroq Ummu Kulsumning eri, Muhammadning xolasining nabirasi Banu Ummaya
 
 Ali

(arabcha: علي بن أبي طالب)

601 656-yil 20-iyun 661-yil 29-yanvar

(Kufa masjidida namoz oʻqiyotgan vaqtida oʻldirilgan. Birinchi fitna maqolasiga qarang)

Muhammadning amakivachchasi, Muhammadninf qizi Fotimaning hamda nabirasi Umoma binti Zaynabning eri Banu Hoshim

Umaviylar xalifaligi

tahrir
Asosiy maqola: Damashq xalifaligi
Tasvir/Tanga Ismi Tugʻilgan yili Hukmronligi boshlangan yil (milodiy) Hukmronligi tugagan yil (milodiy) Oʻlgan yili Oʻzidan oldingi hukmdor bilan aloqasi
  Muoviya I 602 661 680-yil 29-aprel yoki 1-may Usmonning ikkinchi amakivachchasi
  Yazid I 647 680 683-yil 11-noyabr Muoviya I ning oʻgʻli
  Muoviya II 664 683-yil noyabr 684 Yazid I ning oʻgʻli
  Marvon I 623–626 684 685-yil 7-may Usmonning birinchi amakivachchasi
  Abdulmalik ibn Marvon 646 685 705-yil 8-oktyabr Marvon I ning oʻgʻli
  Al-Volid I 668 705-yil oktyabr 715-yil 23-fevral Abdulmalik ibn Marvonning oʻgʻli
  Sulaymon ibn Abdulmalik 674 715-yil fevral 717-yil 22-sentyabr Abdulmalikning oʻgʻli, al-Volid I ning ukasi
  Umar II 682-yil 2-noyabr 717-yil sentyabr 720-yil fevral Abdulmalikning jiyani, al-Volid I va Sulaymonning birinchi amakivachchasi, Umarga ona tomondan evara
  Yazid II 687 720-yil 10-fevral 724-yil 26-yanvar Abdulmalikning oʻgʻli, al-Volid I va Sulaymonning ukasi
  Hishom ibn Abdulmalik 691 724-yil 26-yanvar 743-yil 6-fevral Abdulmalikning oʻgʻli, al-Volid I, Sulaymon va Yazid II ning ukasi
  Al-Volid II 709 743-yil 6-fevral 744-yil 17-aprel (oʻldirilgan) Yazid II ning oʻgʻli
  Yazid III 701 744-yil 17-aprel 744-yil 3/4-oktyabr Al-Volid I ning oʻgʻli
  Ibrohim ibn al-Volid 744 (bir necha hafta) 750-yil 25-yanvar

(oʻldirilgan)

Al-Volid I ning oʻgʻli
  Marvon II 691 744 750-yil 6-avgust

(oʻldirilgan)

Abdulmalikning jiyani, al-Volid I, Sulaymon, Umar II, Yazid II va Hishomning amakivachchasi

Abbosiylar xalifaligi (750–1258)

tahrir
Asosiy maqola: Bagʻdod xalifaligi
Tanga/Tasvir Hukmdorlik nomi Asl ismi Tugʻilgan Hukmronligi boshlangan yil (milodiy) Hukmronligi tugagan yil (milodiy) Oʻlgan yili Ota-onasi
  As-Saffoh Abul-Abbos Abdulloh 721 750-yil 25-yanvar 754-yil 10-iyun
  • Muhammad ibn Ali ibn Abdulloh
  • Rayta bint Ubaydulloh al-Harsiya
  Al-Mansur Abu Jaʼfar Abdulloh 714 754-yil 10-iyun 775
  • Muhammad ibn Ali ibn Abdulloh
  • Sallama
  Al-Mahdiy Abu Abdulloh Muhammad 744/745 775 785-yil 4-avgust
  • Al-Mansur, Abbosiy xalifa
  • Arva bint Mansur al-Himyariy
  Al-Hodiy Abu Muhammad Musa 764 785-yil avgust 786-yil 14-sentyabr
  • Al-Mahdiy, Abbosiy xalifa
  • Al-Xayzuran bint Atta
  Ar-Rashid Horun 763/766 786-yil 14-sentyabr 809-yil 24-mart
  • Al-Mahdi, Abbasid Caliph
  • Al-Xayzuran bint Atta
  Al-Amin Muhammad 787 809-yil mart 813-yil 24/25-sentyabr
  • Horun ar-Rashid, Abbosiy xalifa
  • Zubayda bint Jaʼfar ibn al-Mansur
  Al-Maʼmun Abu al-Abbas Abdulloh 786-yil 13/14-sentyabr 813-yil sentyabr 833-yil 13/14-sentyabr
  • Horun ar-Rashid, Abbosiy xalifa
  • Marojil
  Al-Mu’tasim Abu Is’hoq Muhammad 796-yil oktyabr 833-yil 9-avgust 842-yil 5-yanvar
  • Horun ar-Rashid, Abbosiy xalifa
  • Marida bint Shabib
  Al-Vosiq Abu Jaʼfar Horun 811–813 842-yil 5-yanvar 847-yil 10-avgust
  Al-Mutavakkil Jaʼfar 822-yil fevral/mart 847-yil10-avgust 861-yil 11-dekabr

(oʻldirilgan)

  • Al-Mu’tasim, Abbosiy xalifa
  • Ummu Jaʼfar Shujo
  Al-Muntasir Abu Jaʼfar Muhammad 837-yil noyabr 861 862-yil 7 yoki 8-iyun
  • Al-Mutavakkil, Abbosiy xalifa
  • Hubshiya, yunon kanizagi
  Al-Mustaʼin Ahmad 836 862 866 (oʻlimga hukm qilingan)
  • Muhammad ibn al-Mu’tasim, Abbosiy shahzoda
  • Maxariq (kanizak)
  Al-Mu’tazz Abu Abdulloh Muhammad 847 866 869
  • Al-Mutavakkil, Abbosiy xalifa
  • Qabiha
  Al-Muhtadiy Abu Ishoq Muhammad 869 870-yil 21-iyun
  • Al-Vosiiq, Abbosiy xalifa
  • Qurb (yunon kanizagi)
  Al-Mu’tamid Abul-Abbos Ahmad 842 870-yil 21-iyun 892-yil 15-oktyabr
  • Al-Mutavakkil, Abbosiy xalifa
  • Fityan
  Al-Mu’tadid Abul-Abbos Ahmad 854/861 892-yil oktyabr 902-yil 5-aprel
  • Al-Muvaffaq, Abbosiy shahzoda va bosh qoʻmondon
  • Diror
  Al-Muktafiy Abu Muhammad Ali 877/878 902-yil 5-aprel 908-yil 13-avgust
  • Al-Mu’tadid, Abbosiy xalifa
  • Jijak
  Al-Muqtadir Abu al-Fadl Jaʼfar 895 908-yil 13-avgust 929 932-yil 31-oktyabr

(oʻldirilgan)

  • Al-Mu’tadid, Abbosiy xalifa
  • Shagʻob
  Al-Qohir Abu Mansur Muhammad 899 929 950
  • Al-Mu’tazid, Abbosiy xalifa
  • Fitna
  Al-Muqtadir Abu al-Fadl Jaʼfar 895 929 932-yil 31-oktyabr

(oʻldirilgan)

  • Al-Mu’tazid, Abbosiy xalifa
  • Shagʻob
  Al-Qohir Abu Mansur Muhammad 899 932-yil 31-oktyabr 934 950
  • Al-Mu’tazid, Abbosiy xalifa
  • Fitna
  Ar-Radiy Abu al-Abbos Muhammad 909-yil dekabr 934 940-yil 23-dekabr
  • Al-Muqtadir, Abbosiy xalifa
  • Zalum
  Al-Muttaqiy Abu Is’hoq Ibrohim 908 940 944 968-yil iyul
  • Al-Muqtadir, Abbosiy xalifa
  • Xolub, shuningdek, Zuhra nomi bilan ham mashur
  Al-Mustakfiy Abul-Qosim Abdulloh 905 944-yil sentyabr 946-yil yanvar 949-yil sentyabr/oktyabr
  • Al-Muktafiy, Abbosiy xalifa
  • Gʻusn, yunon kanizagi
  Al-Mutiy Abu al-Qosim al-Fadl 914 946-yil yanvar 974-yil 5-avgust 974-yil 12-oktyabr
  • Al-Muqtadir, Abbosiy xalifa
  • Mash’ala
  At-Toiy Abdulkarim 932 974 991 1003-yil 3-avgust
  • Al-Mutiy, Abbosiy xalifa
  • Utb (yunon kanizagi)
  Al-Qodir Abul-Abbos Ahmad ibn Is’hoq ibn al-Muqtadir 947 991-yil 1-noyabr 1031-yil 29-noyabr
  • Is’hpq ibn al-Muqtadir, Abbosiy shahzoda
  • Dimna
  Al-Qoim Abu Jaʼfar Abdulloh 1001 1031-yil 29-noyabr 1075-yil 2-aprel
  • Al-Qodir, Abbosiy xalifa
  • Badr al-Dijo, shuningdek, Qatr al-Nido nomi bilan ham mashhur
  Al-Muqtadiy Abul-Qosim Abdulloh ibn Muhammad ibn al-Qoim 1056 1075-yil 2-aprel 1094-yil fevral
  • Muhammad ibn al-Qoim Abbosiy xalifa,
  • Urjuman (arman kanizagi)
  Al-Mustazhir Abul-Abbos Ahmad 1078-yil aprel/may 1094-yil 1118-yil 6-avgust
  • Al-Muqtadiy, Abbosiy xalifa
  • Toif al-Afvoh (misrlik)
Al-Mustarshid Abul-Mansur al-Fadl 1092-yil aprel/may 1118-yil 6-avgust 1135-yil 29-avgust
  • Al-Mustazhir, Abbosiy xalifa
  • Luboba
Ar-Rashid billoh Abu Jaʿfar Mansur 1109 1135-yil 29-avgust 1136 1138-yil 6-iyun

(Hashshoshiylar tomonidan oʻldirilgan)

  • Al-Mustarshid, Abbosiy xalifa
  • Xushf
  Al-Muqtafiy Abu Abdulloh Muhammad 1096-yil 9-mart 1136 1160-yil 12-mart
  • Al-Mustazhir, Abbosiy xalifa
  • Ashin Ummu Muhammad
  Al-Mustanjid Abul-Muzaffar Yusuf 1124 1160-yil 12-mart 1170-yil 20-dekabr
  • Al-Muqtafiy, Abbosiy xalifa
  • Tovus
  Al-Mustadiy Hassan 1142 1170-yil 20-dekabr 1180-yil 30-mart
  An-Nosir Abul-Abbos Ahmad 1158-yil 6-avgust 1180-yil 2-mart 1225-yil 4-oktyabr
  • Al-Mustadiy, Abbosiy xalifa
  • Sayyida Zumurrud
  Az-Zohir Abu Nasr Muhammad 1176 1225-yil 5-oktyabr 1226-yil 11-iyul
  • An-Nosir, Abbosiy xalifa
  • Asmo
  Al-Mustansir I Abu Jaʼfar al-Mansur 1192-yil 17-fevral 1226-yil 11-iyul 1242-yil 2-dekabr
  • Az-Zohir, Abbosiy xalifa
  • Zahro
  Al-Mustaʼsim Abu Ahmad Abdulloh 1213 1242-yil 2-dekabr 1258-yil 20-fevral
  • Al-Mustansir, Abbosiy xalifa
  • Hajir

Abbosiylar hukmronligining keyingi davrida musulmon hukmdorlari amir al-umaro va sulton kabi boshqa unvonlardan foydalana boshlaganlar.

Mamluk–Abbosiylar sulolasi

tahrir
Asosiy maqola: Mamluklar davlati

Qohirada hukmronlik qilgan Abbosiylar, asosan, Ayyubiylar sulolasi hukmronligidan keyin mavjud boʻlgan Mamluklar davlati homiyligi ostida faqat rasmiyatchilik uchungina davlat rahbari boʻlgan xalifalari edi[9][10].

Hukmdorlik nomi Asl ismi Hukmronligi Ota-onasi
Al-Mustansir II Abu al-Qosim Ahmad 1261-yil 13-iyun – 1261-yil 28-noyabr
Al-Hakim I Abu Abdulloh Muhammad 1262-yil 16-noyabr – 1302-yil 19-yanvar
  • Abu Ali al-Hasan
Al-Mustakfiy I Abu ar-Rabʼi Sulaumon 1302-yil 20-yanvar – 1340-yil fevral
  • Al-Hakim I
Al-Vosiq I Abu Is’haq Ibrohim 1340-yil fevral – 1341-yil 17-iyun
  • Muhammad, al-Hakim I ning oʻgʻli
Al-Hakim II Abu al-Abbos Ahmad 1341–1352
  • Al-Mustakfiy I
Al-Mutazid I Abu Bakr 1352–1362
  • Al-Mustakfiy I
Al-Mutavakkil I Abu Abdulloh Muhammad 1362–1377
  • Al-Mutazid I
Al-Mustaʼsim Abu Yahyo Zakariyo 1377
  • Al-Vosiq I
Al-Mutavakkil I Abu Abdulloh Muhammad 1377–1383
  • Al-Mutazid I
Al-Vosiq II Umar 1383-yil sentyabr – 1386-yil 13-noyabr
  • Al-Vosiq I
Al-Mustasim Abu Yahyo Zakariyo 1386–1389
  • Al-Vosiq I
Al-Mutavakkil I Abu Abdulloh Muhammad 1389 – 1406-yil 9-yanvar
  • Al-Mutazid I
Al-Mustaʼin Abu al-Fadl al-Abbos 1406-yil 22-yanvar – 1414-yil 9-mart
  • Al-Mutavakkil I
  • Bay xotun
Al-Mu’tazid II Abu al-Fath Dovud 1414–1441
  • Al-Mutavakkil I
  • Kazal
Al-Mustakfiy II Abu ar-Rabiʼ Sulaymon 1441 – 1451-yil 29-yanvar
  • Al-Mutavakkil I
Al-Qoim Abu Al-Baqo Hamza 1451–1455
  • Al-Mutavakkil I
Al-Mustanjid Abu al-Mahosin Yusuf 1455 – 1479-yil 7-aprel
  • Al-Mutavakkil I
Al-Mutavakkil II Abu al-Izz Abdulaziz 1479-yil 5-aprel – 1497-yil 27-sentyabr
  • Yaʼqub bin al-Mutavakkil I
  • Haj al-Malik
Al-Mustamsik Abu as-Sabr 1497–1508
  • Al-Mutawakkil II
Al-Mutavakkil III Muhammad 1508–1516
  • Al-Mustamsik
Al-Mustamsik Abu as-Sabr 1516–1517
  • Al-Mutavakkil II
Al-Mutavakkil III Muhammad 1517
  • Al-Mustamsik

Usmoniylar xalifaligi (1517–1924)

tahrir
Asosiy maqola: Usmoniylar xalifaligi

Usmoniylar sulolasining hukmdorlari dastlab sulton unvoniga ega boʻlgan, biroq tez orada oʻzlari bosib olgan va ularga boʻysunuvchi xalqlardan olingan unvonlar toʻplana boshlagan[11][12]. Murod I (hukmronlik yillari: 1362–1389) Usmoniylardan xalifalik unvoniga birinchi daʼvogar hukmdor hisoblangan. U Adirnani zabt etgandan keyin ushbu unvonga daʼvo qilgan[13].

Tasvir Tugʻro Ismi Hukmronligi Ota-onasi
 
 
Tughra of Selim I
 Salim I 1517 – 1520-yil 21-sentyabr
 
 
Tughra of Suleiman I
 Sulaymon I 1520-yil 30-sentyabr – 1566-yil 6 yoki 7-sentyabr
 
 
Tughra of Selim II
 Salim II 1566-yil 29-sentyabr – 1574-yil 21-dekabr
 
 
Tughra of Murad III
 Murod III 1574-yil 22-dekabr – 1595-yil 16-yanvar
 
 
Tughra of Mehmed III
 Mahmud III 1595-yil 22-dekabr – 1603-yil 20 yoki 21-dekabr
 
 
Tughra of Ahmed I
 Ahmad I 1603-yil 21-dekabr – 1617-yil 22-noyabr
 
 
Tughra of Mustafa I
 Mustafo I 1617-yil 22-noyabr – 1618-yil 26-fevral
 
 
Tughra of Osman II
 Usmon II 1618-yil 26-fevral – 1622-yil 19-may
 
 
Tughra of Mustafa I
 Mustafo I 1622-yil 20-may – 1623-yil 10-sentyabr
  • Mahmud III
  • Halime Sultan
 
 
Tughra of Murad IV
 Murod IV 1623-yil 10-sentyabr – 1640-yil 8 yoki 9-fevral
 
 
Tughra of Ibrahim
 Ibrohim I 1640-yil 9-fevral – 1648-yil 8-avgust
  • Ahmad I
  • Kösem Sultan
 
 
Tughra of Mehmed IV
 Mehmed IV 1648-yil 8-avgust – 1687-yil 8-noyabr
 
 
Tughra of Suleiman II
 Sulaymon II 1687-yil 8-noyabr – 1691-yil 22-iyun
 
 
Tughra of Ahmed II
 Ahmad II 1691-yil 22-iyun – 1695-yil 6-fevral
 
 
Tughra of Mustafa II
 Mustafo II 1695-yil 6-fevral – 1703-yil 22-avgust
 
 
Tughra of Ahmed III
 Ahmad III 1703-yil 22-avgust – 1730-yil 1 yoki 2-oktyabr
  • Mehmed IV
  • Gülnuş Sultan
 
 
Tughra of Mahmud I
 Mahmud I 1730-yil 2-oktyabr – 1754-yil 13-dekabr
 
 
Tughra of Osman III
 Usmon III 1754-yil 13-dekabr – 1757-yil 29 yoki 30-oktyabr
 
 
Tughra of Mustafa III
 Mustafo III 1757-yil 30-oktyabr – 1774-yil 21-yanvar
 
 
Tughra of Abdülhamid I
 Abdulhamid I 1774-yil 21-yanvar – 1789-yil 6 yoki 7-aprel
 
 
Tughra of Selim III
 Salim III 1789-yil 7-aprel – 1807-yil 29-may
 
 
Tughra of Mustafa IV
 Mustafo IV 1807-yil 29-may – 1808-yil 28-iyul
 
 
Tughra of Mahmud II
 Mahmud II 1808-yil 28-iyul – 1839-yil 1-iyul
 
 
Tughra of Abdülmecid I
 Abdulmajid I 1839-yil 1-iyul – 1861-yil 25-iyun
  • Mahmud II
  • Bezmiâlem Sultan
 
 
Tughra of Abdulaziz
 Abdulaziz 1861-yil 25-iyun – 1876-yil 30-may
 
 
Tughra of Murad V
 Murod V 1876-yil 30-may – 1876-yil 31-avgust
 
 
Tughra of Abdülhamid II
 Abdulhamid II 1876-yil 31-avgust – 1909-yil 27-aprel
  • Abdulmajid I
  • Tirimüjgan Kadın
 
 
Tughra of Mehmed V
 Mehmed V 1909-yil 27-aprel – 1918-yil 3-iyul
 
 
Tughra of Mehmed VI
 Mehmed VI 1918-yil 4-iyul – 1922-yil 1-noyabr
 
 —

[nb 2]

Abdulmajid II 1922-yil 18-noyabr – 1924-yil 3-mart
  • Abdulaziz
  • Hayranidil Kadın[14]

Usmoniylar xalifaligi idorasi Turkiya Respublikasining ilk yillarida uning prezidenti Mustafa Kemal Atatürk tomonidan qabul qilingan dunyoviylik siyosatiga muvofiq 1924-yil 3-martda idorani tarqatib yuborgan Turkiya buyuk millat majlisiga topshirildi. Xalifalik tugatilgandan soʻng Turkiya buyuk millat majlisi mamlakatdagi yangi oliy islom diniy organi sifatida Din ishlari boʻyicha raislikni taʼsis etdi.

Sharifiy xalifaligi (1924–1925)

tahrir
Asosiy maqola: Sharifiy xalifaligi
 
Yashil rangda qirollik, qizil rangda joriy mintaqa koʻrsatilgan xarita

Xalifalik mavqei va uslubini ekumenik eʼtirof bilan tiklashga boʻlgan soʻnggi urinish Hijoz qiroli va Makka sharifi Husayn bin Ali tomonidan amalga oshirildi. 1924-yil 11-martda Husayn bin Ali ikkala hokimiyat boshqaruvini ham oʻz zimmasiga oldi va 1924-yilning 3-oktyabrida qirollikni xalifalik mansabini va uslubini qabul qilmagan oʻgʻli Ali ibn al-Husayn al-Hoshimiyga topshirdi[15]. Fotimiy xalifalari singari u ham Hasan ibn Alining nabirasi orqali Muhammadning avlodi hisoblangan. Biroq Husaynning xalifalik daʼvosi vahhobiy va salafiylar tomonidan qabul qilinmadi. 1925-yilda ikkinchi Saudiya–Hoshimiy urushi natijasida Ibn Saud kuchlari tomonidan Hijozdan haydab yuborildi. Quvgʻindagi qolgan umri davomida to vafotiga qadar (1931-yil) xalifa unvonidan foydalanishda davom etdi.

Tasvir Ismi Hukmronligi Ota-onasi
 
 Husayn bin Ali 1924-yil 3-mart – 1925-yil 19-dekabr (hokim xalifa sifatida) / 1931-yil 4-iyun (surgundagi faqatgina rasmiyatchilik uchungina xalifa sifatida)
  • Ali bin Muhammad
  • Saloh Bani-Shahar

Boshqa xalifaliklar

tahrir

Hasan ibn Ali xalifaligi (661)

tahrir
Asosiy maqola: Hasan ibn Ali

Ali oʻldirilgandan soʻng, Suriya hokimi Muoviya I oʻz qoʻshini bilan Kufa tomon yoʻl oldi. Oʻsha vaqtda Kufa boshqaruvi Alining oʻgʻli va vorisi sifatida Hasan ibn Alining qoʻlida edi[16]. Muoviya Hasan qoʻshinining bosh qoʻmondoni Ubaydulloh ibn Abbosga oʻz lavozimini tark etishi uchun pora bergan va shu sababdan Hasan muzokaralar olib borish maqsadida Muoviyaning huzuriga elchilarini yuborgan[17]. Moliyaviy kelishuv evaziga Hasan taxtdan voz kechgan va Muoviya 661-yil iyul yoki sentyabr oylarida Kufaga kirib borib, u yerda xalifa sifatida tan olingan. Aynan oʻsha yili bir qator dastlabki islomiy manbalar tomonidan „birlik yili“ deb hisoblaniladi va, odatda, Muoviya xalifaligining boshlanishi sifatida qabul qilinadi[18]. Hasan ibn Ali Kufada olti-yetti oy hukmronlik qilib, xalifalikdan voz kechgan.

Kalligrafik yozuv/Tanga Ismi va unvonlari Tugʻilgan yili Hukmronlikgi boshlangan yil Hukmronligi tugagan yil Oʻlimi Muhammad (yoki oldingi xalifa) bilan munosabatlari Ota-onasi Uy/Qabila
 
 
 Hasan ibn Ali

(حسن بن علي)

Ahl ul-Bayt

Al-Mujtaba

624 661 (6 yoki 7 oy) 670
  • Muhammadning nabirasi
  • Ali ibn Abu Tolibning oʻgʻli
 Banu Hoshim

Abdulloh ibn az-Zubayr xalifaligi (684–692)

tahrir
Asosiy maqola: Abdulloh ibn az-Zubayr

Muhammadning uchinchi xotini Oyshaning jiyani Abdulloh ibn az-Zubayr 684-yilda Umaviylar xalifaligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtargan. U Makkada xalifa deb eʼlon qilingan, biroq milodiy 692-yilda qoʻmondon Hajjoj ibn Yusuf tomonidan 6 oylik qamaldan soʻng magʻlubiyatga uchratilgan va oʻsha yerda oʻldirilgan[19].

Tanga Ismi va unvonlari Tugʻilgan yili Hukmronligi boshlangan yil Hukmronligi tugagan yil Oʻlimi Ota-onasi Uy/Qabila
  Abdulloh ibn Zubayr

(عبد الله ابن الزبير)

milodiy 624-yil may milodiy 683-yil noyabr milodiy 692-yil noyabr milodiy 692-yil noyabr Banu Asad

Tolib al-Haqq (747–748)

tahrir
Asosiy maqola: Tolib al-Haqq
Ismi va unvonlari Tugʻilgan yili Hukmronligi boshlangan yil Hukmronligi tugagan yil Oʻlimi
Tolib al-Haqq

(طالب الحق)

709 745 748 749

Fotimiylar xalifaligi (909–1171)

tahrir
Asosiy maqola: Fotimiylar xalifaligi va Fotimiy xalifalar roʻyxati
 
Fotimiylar xalifaligi
Tasvir/Tanga Hukmronlik nomi Asl ismi Tugʻilishi Hukmronligi boshlangan yili Hukmronligi tugagan yil Oʻlimi Ota-onasi
  Al-Mahdiy Abu Muhammad Abdulloh ibn al-Husayn 874 909-yil 27-avgust 934-yil 4-mart
  • Abdulloh ar-Roziy
  Al-Qoim Abu al-Qosim Muhammad ibn Abdulloh 893 934-yil 4-mart 946-yil 17-may
  • Abdulloh al-Mahdiy billoh
  Al-Mansur billoh Abu Tohir Ismoil 914 946-yil 17-may 953-yil 18-mart
  Al-Muʼizz li-dinillah Abu Tamim Maʼad al-Mu’izz li-dinillah 931 953-yil 19-mart 975-yil 21-dekabr
  • Al-Mansur billoh
  Al-Aziz billoh Abu al-Mansur Nizor 955 975-yil 18-dekabr 996-yil 13-oktyabr
  Al-Hakim biamrulloh Abu Ali al-Mansur 985 996-yil 14-oktyabr 1021-yil 13-fevral
  • Al-Aziz billah
  • As-Sayyida al-Aziziyya
  Az-Zahir li-I’zaz dinillah Abu al-Hasan Ali ibn al-Hakim 1005 1021-yil 28-mart 1036-yil 13-iyun
  Al-Mustansir billoh Abu Tamim Maʼad al-Mustansir billoh 1029 1036-yil 13-iyun 1094-yil 29-dekabr
  • Az-Zahir li-I’zaz dinillah
  • Rasad
  Al-Mustaʼliy Abu al-Qosim Ahmad ibn al-Mustansir 1074 1094-yil 29/30-dekabr 1101-yil 10/11-dekabr
  • Al-Mustansir billoh
  Al-Amir bi-Ahkamillah Abu Ali al-Mansur ibn al-Mustaʼliy 1096 1101-yil 11-dekabr 1130-yil 7-oktyabr
  • Al-Mustaʼliy
  Al-Hafiz li-dinillah Abul-Maymun Abdulmajid ibn Muhammad ibn al-Mustansir 1074/1075 yoki 1075/1076 1132-yil 23-yanvar 1149-yil 10-oktyabr
  • Abul-Qosim Muhammad ibn al-Mustansir billoh
Az-Zafir Abu al-Mansur Ismoil ibn al-Hofiz 1133 1149-yil 10-oktyabr 1154-yil 1 yoki 15-aprel
  • Al-Hofiz
Al-Fayz bi-nasrullah Abul-Qosim Iso ibn az-Zafir 1149 1154-yil 16-aprel 1160-yil 22-iyul
  • Az-Zafir
Al-Adid li-dinillah Abu Muhammad Abdulloh ibn Yusuf 1151 1160-yil 23-iyul 1171-yil 13-sentyabr
  • Yusuf ibn al-Hofiz li-dinillah

Kordova xalifaligi (929–1031)

tahrir
Asosiy maqola: Kordova amirligi

(Xalqaro miqyosda hokimiyat qabul qilinmagan, haqiqiy hukmronlik Ispaniya va Magʻribning bir qismi bilan chegaralangan)[20][21]

Ismi Hukmronligi Ota-onasi
Abdulrahman III 929–961
Al-Hakam II 961–976
  • Abdulrahmon III
  • Murjan
Hishom II al-Hakam 976–1009
  • Al-Hakam II
  • Subh
Muhammad II 1009
  • Hishom bin Abduljabbor bin Abdulrahmon III, Abdulrahmon III ning nevarasi
  • Muzna
Sulaymon ibn al-Hakam 1009–1010
  • Al-Hakam bin Sulayman bin Abdulrahmon III, Abdulrahmon III ning nevarasi
  • Sabiya
Hishom II al-Hakam 1010–1013
  • Al-Hakam II
  • Subh
Sulaymon ibn al-Hakam 1013–1016
  • Al-Hakam bin Sulaymon bin Abdulrahmon III, Abdulrahmon III ning nevarasi
  • Sabiya
Abdurahmon IV 1021–1022
  • Muhammad, Abdulrahmon III ning nevarasi
Abdurahmon V 1022–1023
  • Hishom bin Abdujabbor bin Abdurahmon III, Abdurahmon III ning nevarasi
  • Gʻala
Muhammad III 1023–1024
  • Abdurahmon bin Ubaydulloh bin Abdurahmon III, Abdurahmon III ning nevarasi
  • Havra
Hishom III 1027–1031
  • Muhammad bin Abdulmalik bin Abdurahmon III, Abdurahmon III ning nevarasi
  • Ateb

Muvahhidlar xalifaligi

tahrir
Asosiy maqola: Muvahhidlar davlati

(Koʻpchilik tomonidan qabul qilinmagan, haqiqiy hukmronlik Shimoliy Afrika va Pireney yarim orolining qismlari edi)[22][23].

 
Muvahhidlar imperiyasi oʻz tarixida yerlari eng katta hududni egallagan davr (tax. 1200)
Muvahhidlarning oila daraxti
Ali al-Kumiy
Abdulmoʻmin
(1)
MuhammadAbu Yoqub Yusuf I
(2)		Abu al-Hassan AliAbu Zayd AbdurahmonAbu Zakariya AbdulrahmonAbu Abdurahmon YoqubAbu Ibrohim IsmoilAbu Said UsmonAbu Ali al-HusaynAbu Muhammad AbdullohAbu Muso IsoAbu Isʼhoq IbrohimAbu al-Rabiy SulaymonAbu Imron MusoAbu Hafs Umar
Abu Yusuf Yoqub al-Mansur
(3)		Abu al-Ula IdrisAbu YahyoAbu Is'hoq IbrohimAbu Hafs Umar ar-RashidAbu Zayd MuhammadAbu Muhammad Abdulvohid I al-Maxlu
(6)		Abu Ibrahim Isʼhoq
al-Tohir		Abu Zayd AbdurahmonAbu Zakariyo YahyoAbu al-Hassan AliAbu Yusuf YoqubAbu al-Rabiy SulaymonAbu Abdulloh Muhammad
Muhammad an-Nosir
(4)		Abdalloh al-Odil
(7)		Abu Muhammad SaidAbu MusoIbrohimAbu SaidAbu al-Ala Idris I al-Maʼmun
(9)		Abu Hafs Umar Murtazo
(12)		Abu ZaydAbu IsʼhoqAbu Dabbus Idris II al-Vosiq
(13)		Abu AliAbdulloh al-BayyonsiyAbu Zayd
Yahyo al-Muʼtasim
(8)		MusoZakariyoAliYusuf II al-Mustansir
(5)		Abu al-Hassan Ali al-Said
(11)		Abu Muhammad Abdulvohid II ar-Rashid
(10)

Bornu va Songxay imperiyalari (XV/XVI asrlar)

tahrir
 
Bornu imperiyasi oʻz tarixida yerlari eng katta hududni egallagan davr (taxminan 1750-yil)
 
Songxay imperiyasi oʻz tarixida yerlari eng katta hududni egallagan davr (taxminan 1500-yil)

Gʻarbiy Afrikaning bir qancha hukmdorlari xalifa unvonini qabul qilgan. Mai Ali Ghaji ibn Dunama bu unvonni olgan Bornu imperiyasining birinchi hukmdori boʻlgan. Xuddi shu davrda Songhay imperiyasidan Askia Muhammad I ham ushbu unvonni egallagan[24].

Hindiston xalifaliklari (oxirgi oʻrta asrlar/erta zamonaviy asrlar)

tahrir

XII asrdan boshlab Janubiy Osiyoda koʻplab musulmon imperiyalar, podshohliklar va sultonliklar hukmron boʻlishiga qaramay, Hindiston yarim oroli boʻylab islom xalifaliklarini barpo etishga toʻliq urinilmagan. Biroq Alouddin Xalji, Boburiylar davlatining Avrangzeb va Maysur hukmdorlari Haydar Ali va Tipu Sulton kabi sunniylik mazhabiga eʼtiqod qiluvchi imperatorlarning shariatga asoslangan hukmronligi davrida xalifalikning mutlaq shakllari aniq paydo boʻlgan. Bu Fransiya-Italiya imperatori Napoleon Bonapart va Britaniya imperiyasining askarlariga katta taʼsir koʻrsatgan[25][26][27][28].

Sokoto xalifaligi (1804–1903)

tahrir
 
Sokoto xalifaligi (pushti) oʻz tarixida yerlari eng katta hududni egallagan davr (taxminan 1800-yil)

(Koʻpchilik tomonidan qabul qilinmagan, haqiqiy hukmronliklar Gʻarbiy Afrikaning bir qismi edi)

Tariqa islom olimi va diniy rahnamo Usmon dan Fodio tomonidan Islomdan oldingi diniy urf-odatlarning taʼsirini kamaytirishga va xalifalik homiyligida islomning yanada kuchli shaklini yoyishga intilgan Fulani urushi (muqobil ravishda Fulani jihodi) orqali tashkil etilgan.

Ahmadiya xalifaligi (1908-yildan hozirgi kungacha)

tahrir
Asosiy maqola: Ahmadiya xalifaligi
 
Ahmadiya musulmonlar jamoasi bayrogʻi

Xalifatul Masih (arabcha: خليفة المسيح; urdu: خلیفہ المسیح) yoki shunchaki xalifa deb ataladigan, butun dunyo boʻylab Ahmadiya musulmon jamoasining saylangan maʼnaviy va tashkiliy rahbari boʻlib, Mahdiy va Messiya unvonlarini olgan Mirzo Gʻulom Ahmadning vorisi hisoblanadi[nb 3]. Xalifaning ilohiy yoʻl-yoʻriq koʻrsatishiga ishoniladi va ayni paytda hozirgi Xalifatul Masih aʼzolari tomonidan Mirzo Masrur Ahmad deb ataladi.

Gʻulom Ahmadning vafotidan soʻng uning vorislari Pokiston mustaqillikka erishgunga qadar 1947-yilgacha ushbu jamoaning bosh qarorgohi boʻlib qolgan Britaniya Hindistonining Panjob shahridagi Qadian shahridan Ahmadiya musulmonlar jamoasini boshqargan. Shu vaqtdan boshlab shtab-kvartira 1948-yilda jamoa tomonidan Pokistonning Rabvah shahrida sotib olingan yerda qurilgan qarorgohga koʻchib oʻtgan va shu shaharda qolgan. 1984-yilda Pokiston hukumati tomonidan XX-sonli Farmon eʼlon qilinib, Xalifatul Masihni oʻz vazifalarini bajara olmagani va institutni xavf ostiga qoʻygani taʼkidlangan. Shu holatlar tufayli Xalifatul Masih IV Pokistonni tark etib, Londonga (Angliya) hijrat qilgan va shtab-kvartirasini vaqtincha Fazl masjidiga koʻchirgan[32].

Islomiy davlat

tahrir
Asosiy maqola: Iroq va Shom Islom Davlati

2014-yil 29-iyun kuni Iroq va Shom Islom davlati amir al-Moʻminini, ularning birinchi xalifasi Abu Bakr Ibrohim bin Avvod al-Badriy al-Husayniy al-Hoshimiy al-Qurayshiy ss-Sammeray al-Bagʻdodiy Islom xalifaligining qaytishini eʼlon qilgan[33][34]. Xalifalik eng koʻpi bilan 12 million kishini nazorat qilgan. Iroq va Shom Islom davlati hokimiyati eng yuqori choʻqqiga chiqqan vaqtda Iroq, Suriya, Livan, Nigeriya, Liviya, Filippin, Afgʻoniston, Kongo, Yaman va Misrning Sinay mintaqasi kabi turli mamlakatlardagi kattaroq hududlar, shuningdek, boshqa koʻplab davlatlardagi kichik hududlarni boshqargan[35][36].

2014–2015-yillarda butun dunyo boʻylab oʻnlab salafiy jihodiy guruhlar[37] va olimlar[38] IShID tomonidan daʼvo qilingan xalifalikka bayʼat bergan.

2018-yil 10-aprelda AQSh prezidenti Donald Trumpning Indiana shtati Elkhart shahrida Mike Braunning AQSh Senatiga nomzodini qoʻllab-quvvatlagan mitingi chogʻida vitse-prezident Mike Pence IShIDni xalifalik deb atagan va „IShID qochib ketdi, ularning xalifaligi qulab tushdi va biz ularni tez orada birinchi marotaba va butunlayga yoʻq qilamiz“, deya nutq soʻzlagan[39].

Iroq va Shom Islom Davlati koʻplab davlatlar tomonidan terrorchi tashkilot sifatida belgilangan jangari jihodchi tashkilot, shuningdek, Islomiy davlat xalifaligining asoschisi hisoblanadi.

2022-yil boshida Islomiy davlat Nigeriya hududining bir qismini egallab olgan, ularning boshqaruvida 3 million kishi mavjud[40]. Shuningdek, davlat hozirgi kunga qadar Iroq va Suriyadagi baʼzi qishloq aholi punktlari ustidan nazoratni saqlab qolishda davom etmoqda[41][42].

№ Tasvir Xalifa Tugʻilgan yili Hukmronligi boshlangan yil Hukmronligi tugagan yil
1   Abu Bakr al-Bagʻdodiy 1971-yil 28-iyul 2014-yil 29-iyun 2019-yil 27-oktyabr
2   Abu Ibrohim al-Hoshimiy al-Qurayshiy 1976-yil oktyabr 2019-yil 31-oktyabr 2022-yil 3-fevral
3 Abu al-Hasan al-Hoshimiy al-Qurayshiy Nomaʼlum 2022-yil 10-mart 2022-yil 15-oktyabr
4   Abu al-Husayn al-Husayniy al-Qurayshiy Nomaʼlum 2022-yil 30-noyabr 2023-yil 29-aprel
5   Abu Hafs al-Hoshimiy al-Qurayshiy Nomaʼlum 2023-yil 3-avgust hozirgacha

Hukmronlik yillari

tahrir
Abu Bakr al-Bagʻdodiy

Yana qarang

tahrir

Izohlar

tahrir
  1. ↑ Ushbu xalifalikning ishonchliligi bahsli. Biroq xalifalik hokimiyatining tugash sanasini Haraymanni yoʻqotishi, yaʼni 1925-yil yoki xalifa vafot etgan yil (1931 deb belgilash mumkin. Ikkala talqinni ham manbalardan topish mumkin.
  2. ↑ Abdulmajid II, soʻnggi Usmoniylar xalifasining oʻz tugʻrosi yoʻq edi, chunki u davlat boshligʻi (bu lavozimni yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasi Prezidenti Mustafa Kemal Atatürk egallab turgan) emas, balki diniy va qirollik arbobi hisoblangan.
  3. ↑ Mirza Gʻulom Ahmad Islom dinining Ahmadiya diniy harakati asoschisi hisoblanadi. Sunniylik mazhabiga eʼtiqod qiluvchilar va boshqa koʻplab musulmonlar uning Muhammaddan keyin paygʻambarlikka daʼvo qilgani bois ushbu oqimni rad etadilar[29][30][31].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Jazeera. „The Caliph“ (en). interactive.aljazeera.com. Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
  2. ↑ McQuaid, Julia Voelker (September 2007). "The Struggle for Unity and Authority in Islam: Reviving the Caliphate?". Center for Strategic Studies: 1. https://www.cna.org/archive/CNA_Files/pdf/d0016777.a2.pdf. 
  3. ↑ „Successors to the prophet: Islam's caliphates“ (en-US). The Seattle Times (2014-yil 1-iyul). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
  4. ↑ Ekinci. „The rise and fall of the Islamic caliphate in history“ (en-US). Daily Sabah (2017-yil 3-mart). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
  5. ↑ Office of the 33rd Lead Inspector General of the United States Department of Defense (May 2023) „OPERATION INHERENT RESOLVE LEAD INSPECTOR GENERAL REPORT TO THE UNITED STATES CONGRESS“ (PDF) Retrieved 2023-05-04
  6. ↑ „The Umayyad Caliphate: The Largest Islamic State“ (en). TheCollector (2022-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
  7. ↑ Saïd Amir Arjomand, Abd Allah Ibn al-Muqaffa and the Abbasid Revolution. Iranian Studies, vol. 27, Nos. 1–4. London: Routledge, 1994.
  8. ↑ Peters, Francis E.. Mecca: A Literary History of the Muslim Holy Land, Princeton Legacy Library. Princeton, New Jersey and Woodstock, Oxfordshire: Princeton University Press, 2017 — 397-bet. ISBN 978-1-4008-8736-1. OCLC 468351969. Qaraldi: 2024-yil 14-iyun. 
  9. ↑ Bosworth 2004, p. 7
  10. ↑ Houtsma & Wensinck 1993, p. 3
  11. ↑ Lane-Poole 2004, p. 195
  12. ↑ Bosworth 2004, pp. 239–240
  13. ↑ Lambton, Ann. The Cambridge History of Islam: The Indian sub-continent, South-East Asia, Africa and the Muslim west. Cambridge University Press, 1995 — 320-bet. ISBN 9780521223102. Qaraldi: 2015-yil 14-mart. 
  14. ↑ As̜iroğlu 1992Andoza:Broken anchor, p. 13
  15. ↑ Bosworth 2004, p. 118
  16. ↑ Donner 2012.
  17. ↑ Madelung 1997.
  18. ↑ Hinds 1993.
  19. ↑ Dictionary of Battles and Sieges: F-O edited by Tony Jacques
  20. ↑ Lane-Poole 2004, p. 21
  21. ↑ Bosworth 2004, p. 11
  22. ↑ Lane-Poole 2004, p. 47
  23. ↑ Bosworth 2004, p. 39
  24. ↑ Nehemia Levtzion. The History of Islam in Africa. Ohio University Press — 81-bet. 
  25. ↑ Jackson, Roy. Mawlana Mawdudi and Political Islam: Authority and the Islamic State. Routledge, 2010. ISBN 9781136950360. 
  26. ↑ Shah Muhammad Waseem (2003): هندوستان ميں فارسى تاريخ نگارى: ٧١ويں صدى كے آخرى نصف سے ٨١ويں صدى كے پهلے نصف تک فارسى تاريخ نگارى كا ارتقاء, Kanishka Publishing, original source from the University of Michigan ISBN 9788173915376
  27. ↑ Hussein, S M. Structure of Politics Under Aurangzeb 1658–1707. Kanishka Publishers Distributors (2002), 2002. ISBN 978-8173914898. 
  28. ↑ Banarsi Prasad Saksena „The Khaljis: Alauddin Khalji“, . A Comprehensive History of India: The Delhi Sultanat (A.D. 1206–1526), Second Mohammad Habib and Khaliq Ahmad Nizami: , The Indian History Congress / People's Publishing House [1970], 1992. OCLC 31870180. 
  29. ↑ „Ahmadis – Oxford Islamic Studies Online“ (en). www.oxfordislamicstudies.com. — „Controversial messianic movement founded by Mirza Ghulam Ahmad in Qadian, Punjab (British-controlled India), in 1889. Founder claimed to be a “nonlegislating” prophet (thus not in opposition to the mainstream belief in the finality of Muhammad 's “legislative” prophecy) with a divine mandate for the revival and renewal of Islam ...“. 2010-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 3-sentyabr.
  30. ↑ „The Ahmadiyyah Movement – Islamic Studies – Oxford Bibliographies – obo“ (en). Qaraldi: 2018-yil 3-sentyabr.
  31. ↑ „Ghulam Ahmad, Mirza – Oxford Islamic Studies Online“ (en). www.oxfordislamicstudies.com. — „Founder of Ahmadi movement in Punjab, India, in 1889... The movement is labeled non-Muslim and fiercely opposed by Muslims, although the group considers itself Muslim.“. Qaraldi: 2018-yil 8-sentyabr.
  32. ↑ „Khilafat – Caliphate – The Guided Khilafat – Khilafat e Ahmadiyya – Al Islam Online“. www.alislam.org.
  33. ↑ Adam Withnall. „Iraq crisis: Isis declares its territories a new Islamic state with 'restoration of caliphate' in Middle East – Middle East – World“. The Independent (2014-yil 30-iyun). Qaraldi: 2014-yil 4-iyul.
  34. ↑ „ISIS Spokesman Declares Caliphate, Rebrands Group as "Islamic State"“. SITE Institute (2014-yil 29-iyun). Qaraldi: 2014-yil 29-iyun.
  35. ↑ „Islamic State-controlled parts of Syria, Iraq largely out of reach: Red Cross“. Reuters (2015-yil 13-mart).
  36. ↑ Yusuf al-Qaradawi stated: „[The] declaration issued by the Islamic State is void under sharia and has dangerous consequences for the Sunnis in Iraq and for the revolt in Syria“, adding that the title of caliph can „only be given by the entire Muslim nation“, not by a single group. Strange, Hannah. „Islamic State leader Abu Bakr al-Baghdadi addresses Muslims in Mosul“. The Telegraph (2014-yil 5-iyul). 2022-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 6-iyul.
  37. ↑ Power rankings April 2015[sayt ishlamaydi]
  38. ↑ „A Jihadi Civil War of Words: The Ghuraba' Media Foundation and Minbar al-Tawhid wa'l-Jihad“.
  39. ↑ Trump TV Network (2018-05-10), FULL EVENT: President Donald Trump MASSIVE Rally in Elkhart, Indiana – May 10, 2018, 2018-05-10da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2018-05-12. See 6:00
  40. ↑ „After Shekau: Confronting Jihadists in Nigeria's North East“ (2022-yil 29-mart).
  41. ↑ „5 ISIS Enclaves Remain in Central, Eastern Syria“.
  42. ↑ "IS’s concern continues to be maintaining control in places like the Muqdadiya and Khanaqin districts, Hawija, and Tarmiya https://musingsoniraq.blogspot.com/2023/02/violence-drops-in-iraq-in-january-2023.html

Adabiyotlar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xalifalar_roʻyxati&oldid=5313885" dan olindi