Xalifalar roʻyxati
Xalifa – xalifalik deb nomlanuvchi islom davlatining oliy diniy va siyosiy rahbari[1][2]. Xalifalar musulmon ummatlarni islom paygʻambari Muhammadning siyosiy vorislari sifatida boshqargan[3]. Keng tan olingan xalifaliklar islom tarixining aksariyat qismida turli shakllarda mavjud boʻlgan[4].
Xalifa خَليفة | |
Mamlakat: | Asosiy xalifaliklar
Parallel mintaqaviy xalifaliklar |
Taʼsis etilgan sanasi: | 632-yil 8-iyun |
Lavozimdagi ilk shaxs: | Abu Bakr |
Ilk xalifalik – Roshidun xalifaligi sunniy musulmonlar tomonidan eng fazilatli va pok xalifalar sanalgan toʻrtta Roshidun xalifa (arabcha: الخلفاء الراشدون, soʻzma-soʻz 'Toʻgʻri yoʻldagi xalifalar') Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali tomonidan boshqarilgan. Roshidun xalifalari, asosan, hokimiyat boshqaruvi avloddan-avlodga oʻtgan keyingi xalifaliklardan farqli oʻlaroq, xalq olqishi yoki kichik qoʻmita tomonidan tanlangan[5]. Boshqa tomondan, shialar faqat Alini xalifa sifatida tan oladilar va dastlabki uch xalifani zoʻravon deb hisoblaydilar.
Birinchi fitna Roshidun xalifaligining tugatilishiga sabab boʻlgan va hokimiyat Umaviylar xalifaligini (Damashq xalifaligi) boshqargan Umaviylar sulolasiga oʻtgan. Damashq xalifaligi eng yirik va soʻnggi xalifalik hisoblanib, butun Islom dunyosini faol ravishda boshqargan[6].
Abbosiylar inqilobi Umaviylarni hokimiyatdan agʻdarib tashlagan va hukmronlik Abbosiylar xalifaligini (Bagʻdod xalifaligi) boshqargan Abbosiylar sulolasi qoʻliga oʻtgan[7]. Abbosiylar xalifaligi dastlab kuchli va birlashgan xalifalik edi, biroq asta-sekin bir necha mayda davlatlarga boʻlinib ketgan. Bagʻdodda Abbosiy xalifalarning hokimiyatini toʻliq tan olishmagan, ularning hukmronligini rasmiyatchilik uchungina eʼtirof etishgan. Xalifalikka hukmron boʻlish uchun Abbosiylarga qarshi ularning raqiblari ham bor boʻlib, ular ismoiliy shia Fotimiylar, Kordova amirligidagi sunniy Umaviylar va oʻz taʼlimotiga ergashgan Muvahhidlar edi. Bagʻdod moʻgʻullar qoʻliga oʻtgach, Abbosiylar oilasi Qohiraga koʻchib oʻtdi va u yerda ham xalifalik hokimiyatiga daʼvo qilishda davom etdi. Biroq Abbosiylar Qohirada siyosiy hokimiyatga ega emas edilar, haqiqiy hokimiyat Mamluklar davlati qoʻlida edi.
Usmoniylar Misrni bosib olgandan soʻng, Abbosiylar xalifasi al-Mutavakkil III Konstantinopolga olib ketilib, u yerda xalifalik unvonini rasman Usmoniylar sultoni Salim I ga topshirdi. Ushbu unvon Birinchi jahon urushiga qadar Usmoniylar sulolasida saqlanib qoldi. Usmoniylar davlati 1922-yilda Turkiya buyuk millat majlisi tomonidan tugatildi. Ularning boshligʻi Abdulmajid II yana ikki yil xalifalik unvonini oʻzida saqlab qoldi va xalifalik 1924-yilda tugatildi.
1924-yilning mart oyida Usmoniylar imperiyasi tugatilganida Hijoz qiroli Husayn bin Ali oʻzini xalifa deb eʼlon qildi. 1924-yil oktyabr oyida Abdulaziz ibn Abdurahmon as-Saud uni magʻlubiyatga uchratdi va Husayn bin Ali taxtdan voz kechdi. Uning oʻrniga toʻngʻich oʻgʻli Ali shoh deb eʼlon qilindi. Hijoz Ibn Saud–Vahhobiyning ixvoniy qoʻshinlari tomonidan toʻliq bosib olingandan soʻng, 1925-yil 23-dekabrda Husayn Saudiyaga taslim boʻldi va Hijoz podsholigi, Makka sharifligi va Sharifiy xalifaligi tugatildi[nb 1][8].
Rashidun xalifaligi (632–661)
tahrirKalligrafik yozilishi | Ismi (arab tilida) | Tugʻilgan yili (milodiy) | Hukmronligi boshlangan yil (milodiy) | Hukmronligi tugagan yil (milodiy) | Oʻlgan yili | Paygʻambar Muhammadga aloqasi | Uy (qabila) |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Abu Bakr
(أبو بكر الصديق) |
573 | 632-yil 8-iyun | 634-yil 22-avgust | Muhammadning xotini Oyshaning otasi | Banu Toim | ||
Umar
(عمر بن الخطاب) |
584 | 634-yil 23-avgust | 644-yil 3-noyabr
(Abu Lulu Firuz tomonidan oʻldirilgan) |
Muhammadning xotini Hafsaning otasi | Banu Adiy | ||
Usmon
(عثمان بن عفان) |
579 | 644-yil 11-noyabr | 656-yil 20-iyun
(Uyi qamal qilinib oʻldirilgan. Birinchi fitna maqolasiga qarang) |
Muhammadning qizlari Ruqayya va keyinroq Ummu Kulsumning eri, Muhammadning xolasining nabirasi | Banu Ummaya | ||
Ali
(arabcha: علي بن أبي طالب) |
601 | 656-yil 20-iyun | 661-yil 29-yanvar
(Kufa masjidida namoz oʻqiyotgan vaqtida oʻldirilgan. Birinchi fitna maqolasiga qarang) |
Muhammadning amakivachchasi, Muhammadninf qizi Fotimaning hamda nabirasi Umoma binti Zaynabning eri | Banu Hoshim |
Umaviylar xalifaligi
tahrirTasvir/Tanga | Ismi | Tugʻilgan yili | Hukmronligi boshlangan yil (milodiy) | Hukmronligi tugagan yil (milodiy) | Oʻlgan yili | Oʻzidan oldingi hukmdor bilan aloqasi |
---|---|---|---|---|---|---|
Muoviya I | 602 | 661 | 680-yil 29-aprel yoki 1-may | Usmonning ikkinchi amakivachchasi | ||
Yazid I | 647 | 680 | 683-yil 11-noyabr | Muoviya I ning oʻgʻli | ||
Muoviya II | 664 | 683-yil noyabr | 684 | Yazid I ning oʻgʻli | ||
Marvon I | 623–626 | 684 | 685-yil 7-may | Usmonning birinchi amakivachchasi | ||
Abdulmalik ibn Marvon | 646 | 685 | 705-yil 8-oktyabr | Marvon I ning oʻgʻli | ||
Al-Volid I | 668 | 705-yil oktyabr | 715-yil 23-fevral | Abdulmalik ibn Marvonning oʻgʻli | ||
Sulaymon ibn Abdulmalik | 674 | 715-yil fevral | 717-yil 22-sentyabr | Abdulmalikning oʻgʻli, al-Volid I ning ukasi | ||
Umar II | 682-yil 2-noyabr | 717-yil sentyabr | 720-yil fevral | Abdulmalikning jiyani, al-Volid I va Sulaymonning birinchi amakivachchasi, Umarga ona tomondan evara | ||
Yazid II | 687 | 720-yil 10-fevral | 724-yil 26-yanvar | Abdulmalikning oʻgʻli, al-Volid I va Sulaymonning ukasi | ||
Hishom ibn Abdulmalik | 691 | 724-yil 26-yanvar | 743-yil 6-fevral | Abdulmalikning oʻgʻli, al-Volid I, Sulaymon va Yazid II ning ukasi | ||
Al-Volid II | 709 | 743-yil 6-fevral | 744-yil 17-aprel (oʻldirilgan) | Yazid II ning oʻgʻli | ||
Yazid III | 701 | 744-yil 17-aprel | 744-yil 3/4-oktyabr | Al-Volid I ning oʻgʻli | ||
Ibrohim ibn al-Volid | 744 (bir necha hafta) | 750-yil 25-yanvar
(oʻldirilgan) |
Al-Volid I ning oʻgʻli | |||
Marvon II | 691 | 744 | 750-yil 6-avgust
(oʻldirilgan) |
Abdulmalikning jiyani, al-Volid I, Sulaymon, Umar II, Yazid II va Hishomning amakivachchasi |
Abbosiylar xalifaligi (750–1258)
tahrirTanga/Tasvir | Hukmdorlik nomi | Asl ismi | Tugʻilgan | Hukmronligi boshlangan yil (milodiy) | Hukmronligi tugagan yil (milodiy) | Oʻlgan yili | Ota-onasi |
---|---|---|---|---|---|---|---|
As-Saffoh | Abul-Abbos Abdulloh | 721 | 750-yil 25-yanvar | 754-yil 10-iyun |
| ||
Al-Mansur | Abu Jaʼfar Abdulloh | 714 | 754-yil 10-iyun | 775 |
| ||
Al-Mahdiy | Abu Abdulloh Muhammad | 744/745 | 775 | 785-yil 4-avgust |
| ||
Al-Hodiy | Abu Muhammad Musa | 764 | 785-yil avgust | 786-yil 14-sentyabr |
| ||
Ar-Rashid | Horun | 763/766 | 786-yil 14-sentyabr | 809-yil 24-mart |
| ||
Al-Amin | Muhammad | 787 | 809-yil mart | 813-yil 24/25-sentyabr |
| ||
Al-Maʼmun | Abu al-Abbas Abdulloh | 786-yil 13/14-sentyabr | 813-yil sentyabr | 833-yil 13/14-sentyabr |
| ||
Al-Mu’tasim | Abu Is’hoq Muhammad | 796-yil oktyabr | 833-yil 9-avgust | 842-yil 5-yanvar |
| ||
Al-Vosiq | Abu Jaʼfar Horun | 811–813 | 842-yil 5-yanvar | 847-yil 10-avgust |
| ||
Al-Mutavakkil | Jaʼfar | 822-yil fevral/mart | 847-yil10-avgust | 861-yil 11-dekabr
(oʻldirilgan) |
| ||
Al-Muntasir | Abu Jaʼfar Muhammad | 837-yil noyabr | 861 | 862-yil 7 yoki 8-iyun |
| ||
Al-Mustaʼin | Ahmad | 836 | 862 | 866 (oʻlimga hukm qilingan) |
| ||
Al-Mu’tazz | Abu Abdulloh Muhammad | 847 | 866 | 869 |
| ||
Al-Muhtadiy | Abu Ishoq Muhammad | 869 | 870-yil 21-iyun |
| |||
Al-Mu’tamid | Abul-Abbos Ahmad | 842 | 870-yil 21-iyun | 892-yil 15-oktyabr |
| ||
Al-Mu’tadid | Abul-Abbos Ahmad | 854/861 | 892-yil oktyabr | 902-yil 5-aprel |
| ||
Al-Muktafiy | Abu Muhammad Ali | 877/878 | 902-yil 5-aprel | 908-yil 13-avgust |
| ||
Al-Muqtadir | Abu al-Fadl Jaʼfar | 895 | 908-yil 13-avgust | 929 | 932-yil 31-oktyabr
(oʻldirilgan) |
| |
Al-Qohir | Abu Mansur Muhammad | 899 | 929 | 950 |
| ||
Al-Muqtadir | Abu al-Fadl Jaʼfar | 895 | 929 | 932-yil 31-oktyabr
(oʻldirilgan) |
| ||
Al-Qohir | Abu Mansur Muhammad | 899 | 932-yil 31-oktyabr | 934 | 950 |
| |
Ar-Radiy | Abu al-Abbos Muhammad | 909-yil dekabr | 934 | 940-yil 23-dekabr |
| ||
Al-Muttaqiy | Abu Is’hoq Ibrohim | 908 | 940 | 944 | 968-yil iyul |
| |
Al-Mustakfiy | Abul-Qosim Abdulloh | 905 | 944-yil sentyabr | 946-yil yanvar | 949-yil sentyabr/oktyabr |
| |
Al-Mutiy | Abu al-Qosim al-Fadl | 914 | 946-yil yanvar | 974-yil 5-avgust | 974-yil 12-oktyabr |
| |
At-Toiy | Abdulkarim | 932 | 974 | 991 | 1003-yil 3-avgust |
| |
Al-Qodir | Abul-Abbos Ahmad ibn Is’hoq ibn al-Muqtadir | 947 | 991-yil 1-noyabr | 1031-yil 29-noyabr |
| ||
Al-Qoim | Abu Jaʼfar Abdulloh | 1001 | 1031-yil 29-noyabr | 1075-yil 2-aprel |
| ||
Al-Muqtadiy | Abul-Qosim Abdulloh ibn Muhammad ibn al-Qoim | 1056 | 1075-yil 2-aprel | 1094-yil fevral |
| ||
Al-Mustazhir | Abul-Abbos Ahmad | 1078-yil aprel/may | 1094-yil | 1118-yil 6-avgust |
| ||
Al-Mustarshid | Abul-Mansur al-Fadl | 1092-yil aprel/may | 1118-yil 6-avgust | 1135-yil 29-avgust |
| ||
Ar-Rashid billoh | Abu Jaʿfar Mansur | 1109 | 1135-yil 29-avgust | 1136 | 1138-yil 6-iyun
(Hashshoshiylar tomonidan oʻldirilgan) |
| |
Al-Muqtafiy | Abu Abdulloh Muhammad | 1096-yil 9-mart | 1136 | 1160-yil 12-mart |
| ||
Al-Mustanjid | Abul-Muzaffar Yusuf | 1124 | 1160-yil 12-mart | 1170-yil 20-dekabr |
| ||
Al-Mustadiy | Hassan | 1142 | 1170-yil 20-dekabr | 1180-yil 30-mart |
| ||
An-Nosir | Abul-Abbos Ahmad | 1158-yil 6-avgust | 1180-yil 2-mart | 1225-yil 4-oktyabr |
| ||
Az-Zohir | Abu Nasr Muhammad | 1176 | 1225-yil 5-oktyabr | 1226-yil 11-iyul |
| ||
Al-Mustansir I | Abu Jaʼfar al-Mansur | 1192-yil 17-fevral | 1226-yil 11-iyul | 1242-yil 2-dekabr |
| ||
Al-Mustaʼsim | Abu Ahmad Abdulloh | 1213 | 1242-yil 2-dekabr | 1258-yil 20-fevral |
|
Abbosiylar hukmronligining keyingi davrida musulmon hukmdorlari amir al-umaro va sulton kabi boshqa unvonlardan foydalana boshlaganlar.
Mamluk–Abbosiylar sulolasi
tahrirQohirada hukmronlik qilgan Abbosiylar, asosan, Ayyubiylar sulolasi hukmronligidan keyin mavjud boʻlgan Mamluklar davlati homiyligi ostida faqat rasmiyatchilik uchungina davlat rahbari boʻlgan xalifalari edi[9][10].
Hukmdorlik nomi | Asl ismi | Hukmronligi | Ota-onasi |
---|---|---|---|
Al-Mustansir II | Abu al-Qosim Ahmad | 1261-yil 13-iyun – 1261-yil 28-noyabr | |
Al-Hakim I | Abu Abdulloh Muhammad | 1262-yil 16-noyabr – 1302-yil 19-yanvar |
|
Al-Mustakfiy I | Abu ar-Rabʼi Sulaumon | 1302-yil 20-yanvar – 1340-yil fevral |
|
Al-Vosiq I | Abu Is’haq Ibrohim | 1340-yil fevral – 1341-yil 17-iyun |
|
Al-Hakim II | Abu al-Abbos Ahmad | 1341–1352 |
|
Al-Mutazid I | Abu Bakr | 1352–1362 |
|
Al-Mutavakkil I | Abu Abdulloh Muhammad | 1362–1377 |
|
Al-Mustaʼsim | Abu Yahyo Zakariyo | 1377 |
|
Al-Mutavakkil I | Abu Abdulloh Muhammad | 1377–1383 |
|
Al-Vosiq II | Umar | 1383-yil sentyabr – 1386-yil 13-noyabr |
|
Al-Mustasim | Abu Yahyo Zakariyo | 1386–1389 |
|
Al-Mutavakkil I | Abu Abdulloh Muhammad | 1389 – 1406-yil 9-yanvar |
|
Al-Mustaʼin | Abu al-Fadl al-Abbos | 1406-yil 22-yanvar – 1414-yil 9-mart |
|
Al-Mu’tazid II | Abu al-Fath Dovud | 1414–1441 |
|
Al-Mustakfiy II | Abu ar-Rabiʼ Sulaymon | 1441 – 1451-yil 29-yanvar |
|
Al-Qoim | Abu Al-Baqo Hamza | 1451–1455 |
|
Al-Mustanjid | Abu al-Mahosin Yusuf | 1455 – 1479-yil 7-aprel |
|
Al-Mutavakkil II | Abu al-Izz Abdulaziz | 1479-yil 5-aprel – 1497-yil 27-sentyabr |
|
Al-Mustamsik | Abu as-Sabr | 1497–1508 |
|
Al-Mutavakkil III | Muhammad | 1508–1516 |
|
Al-Mustamsik | Abu as-Sabr | 1516–1517 |
|
Al-Mutavakkil III | Muhammad | 1517 |
|
Usmoniylar xalifaligi (1517–1924)
tahrirUsmoniylar sulolasining hukmdorlari dastlab sulton unvoniga ega boʻlgan, biroq tez orada oʻzlari bosib olgan va ularga boʻysunuvchi xalqlardan olingan unvonlar toʻplana boshlagan[11][12]. Murod I (hukmronlik yillari: 1362–1389) Usmoniylardan xalifalik unvoniga birinchi daʼvogar hukmdor hisoblangan. U Adirnani zabt etgandan keyin ushbu unvonga daʼvo qilgan[13].
Tasvir | Tugʻro | Ismi | Hukmronligi | Ota-onasi |
---|---|---|---|---|
Salim I | 1517 – 1520-yil 21-sentyabr | |||
Sulaymon I | 1520-yil 30-sentyabr – 1566-yil 6 yoki 7-sentyabr |
| ||
Salim II | 1566-yil 29-sentyabr – 1574-yil 21-dekabr |
| ||
Murod III | 1574-yil 22-dekabr – 1595-yil 16-yanvar |
| ||
Mahmud III | 1595-yil 22-dekabr – 1603-yil 20 yoki 21-dekabr |
| ||
Ahmad I | 1603-yil 21-dekabr – 1617-yil 22-noyabr |
| ||
Mustafo I | 1617-yil 22-noyabr – 1618-yil 26-fevral |
| ||
Usmon II | 1618-yil 26-fevral – 1622-yil 19-may |
| ||
Mustafo I | 1622-yil 20-may – 1623-yil 10-sentyabr |
| ||
Murod IV | 1623-yil 10-sentyabr – 1640-yil 8 yoki 9-fevral |
| ||
Ibrohim I | 1640-yil 9-fevral – 1648-yil 8-avgust |
| ||
Mehmed IV | 1648-yil 8-avgust – 1687-yil 8-noyabr |
| ||
Sulaymon II | 1687-yil 8-noyabr – 1691-yil 22-iyun |
| ||
Ahmad II | 1691-yil 22-iyun – 1695-yil 6-fevral |
| ||
Mustafo II | 1695-yil 6-fevral – 1703-yil 22-avgust |
| ||
Ahmad III | 1703-yil 22-avgust – 1730-yil 1 yoki 2-oktyabr |
| ||
Mahmud I | 1730-yil 2-oktyabr – 1754-yil 13-dekabr |
| ||
Usmon III | 1754-yil 13-dekabr – 1757-yil 29 yoki 30-oktyabr |
| ||
Mustafo III | 1757-yil 30-oktyabr – 1774-yil 21-yanvar |
| ||
Abdulhamid I | 1774-yil 21-yanvar – 1789-yil 6 yoki 7-aprel |
| ||
Salim III | 1789-yil 7-aprel – 1807-yil 29-may |
| ||
Mustafo IV | 1807-yil 29-may – 1808-yil 28-iyul |
| ||
Mahmud II | 1808-yil 28-iyul – 1839-yil 1-iyul |
| ||
Abdulmajid I | 1839-yil 1-iyul – 1861-yil 25-iyun |
| ||
Abdulaziz | 1861-yil 25-iyun – 1876-yil 30-may |
| ||
Murod V | 1876-yil 30-may – 1876-yil 31-avgust |
| ||
Abdulhamid II | 1876-yil 31-avgust – 1909-yil 27-aprel |
| ||
Mehmed V | 1909-yil 27-aprel – 1918-yil 3-iyul |
| ||
Mehmed VI | 1918-yil 4-iyul – 1922-yil 1-noyabr |
| ||
— | Abdulmajid II | 1922-yil 18-noyabr – 1924-yil 3-mart |
|
Usmoniylar xalifaligi idorasi Turkiya Respublikasining ilk yillarida uning prezidenti Mustafa Kemal Atatürk tomonidan qabul qilingan dunyoviylik siyosatiga muvofiq 1924-yil 3-martda idorani tarqatib yuborgan Turkiya buyuk millat majlisiga topshirildi. Xalifalik tugatilgandan soʻng Turkiya buyuk millat majlisi mamlakatdagi yangi oliy islom diniy organi sifatida Din ishlari boʻyicha raislikni taʼsis etdi.
Sharifiy xalifaligi (1924–1925)
tahrirXalifalik mavqei va uslubini ekumenik eʼtirof bilan tiklashga boʻlgan soʻnggi urinish Hijoz qiroli va Makka sharifi Husayn bin Ali tomonidan amalga oshirildi. 1924-yil 11-martda Husayn bin Ali ikkala hokimiyat boshqaruvini ham oʻz zimmasiga oldi va 1924-yilning 3-oktyabrida qirollikni xalifalik mansabini va uslubini qabul qilmagan oʻgʻli Ali ibn al-Husayn al-Hoshimiyga topshirdi[15]. Fotimiy xalifalari singari u ham Hasan ibn Alining nabirasi orqali Muhammadning avlodi hisoblangan. Biroq Husaynning xalifalik daʼvosi vahhobiy va salafiylar tomonidan qabul qilinmadi. 1925-yilda ikkinchi Saudiya–Hoshimiy urushi natijasida Ibn Saud kuchlari tomonidan Hijozdan haydab yuborildi. Quvgʻindagi qolgan umri davomida to vafotiga qadar (1931-yil) xalifa unvonidan foydalanishda davom etdi.
Tasvir | Ismi | Hukmronligi | Ota-onasi |
---|---|---|---|
Husayn bin Ali | 1924-yil 3-mart – 1925-yil 19-dekabr (hokim xalifa sifatida) / 1931-yil 4-iyun (surgundagi faqatgina rasmiyatchilik uchungina xalifa sifatida) |
|
Boshqa xalifaliklar
tahrirHasan ibn Ali xalifaligi (661)
tahrirAli oʻldirilgandan soʻng, Suriya hokimi Muoviya I oʻz qoʻshini bilan Kufa tomon yoʻl oldi. Oʻsha vaqtda Kufa boshqaruvi Alining oʻgʻli va vorisi sifatida Hasan ibn Alining qoʻlida edi[16]. Muoviya Hasan qoʻshinining bosh qoʻmondoni Ubaydulloh ibn Abbosga oʻz lavozimini tark etishi uchun pora bergan va shu sababdan Hasan muzokaralar olib borish maqsadida Muoviyaning huzuriga elchilarini yuborgan[17]. Moliyaviy kelishuv evaziga Hasan taxtdan voz kechgan va Muoviya 661-yil iyul yoki sentyabr oylarida Kufaga kirib borib, u yerda xalifa sifatida tan olingan. Aynan oʻsha yili bir qator dastlabki islomiy manbalar tomonidan „birlik yili“ deb hisoblaniladi va, odatda, Muoviya xalifaligining boshlanishi sifatida qabul qilinadi[18]. Hasan ibn Ali Kufada olti-yetti oy hukmronlik qilib, xalifalikdan voz kechgan.
Kalligrafik yozuv/Tanga | Ismi va unvonlari | Tugʻilgan yili | Hukmronlikgi boshlangan yil | Hukmronligi tugagan yil | Oʻlimi | Muhammad (yoki oldingi xalifa) bilan munosabatlari | Ota-onasi | Uy/Qabila |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hasan ibn Ali
(حسن بن علي) Al-Mujtaba |
624 | 661 (6 yoki 7 oy) | 670 |
|
Banu Hoshim |
Abdulloh ibn az-Zubayr xalifaligi (684–692)
tahrirMuhammadning uchinchi xotini Oyshaning jiyani Abdulloh ibn az-Zubayr 684-yilda Umaviylar xalifaligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtargan. U Makkada xalifa deb eʼlon qilingan, biroq milodiy 692-yilda qoʻmondon Hajjoj ibn Yusuf tomonidan 6 oylik qamaldan soʻng magʻlubiyatga uchratilgan va oʻsha yerda oʻldirilgan[19].
Tanga | Ismi va unvonlari | Tugʻilgan yili | Hukmronligi boshlangan yil | Hukmronligi tugagan yil | Oʻlimi | Ota-onasi | Uy/Qabila |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Abdulloh ibn Zubayr
(عبد الله ابن الزبير) |
milodiy 624-yil may | milodiy 683-yil noyabr | milodiy 692-yil noyabr | milodiy 692-yil noyabr | Banu Asad |
Tolib al-Haqq (747–748)
tahrirIsmi va unvonlari | Tugʻilgan yili | Hukmronligi boshlangan yil | Hukmronligi tugagan yil | Oʻlimi |
---|---|---|---|---|
Tolib al-Haqq
(طالب الحق) |
709 | 745 | 748 | 749 |
Fotimiylar xalifaligi (909–1171)
tahrirTasvir/Tanga | Hukmronlik nomi | Asl ismi | Tugʻilishi | Hukmronligi boshlangan yili | Hukmronligi tugagan yil | Oʻlimi | Ota-onasi |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Al-Mahdiy | Abu Muhammad Abdulloh ibn al-Husayn | 874 | 909-yil 27-avgust | 934-yil 4-mart |
| ||
Al-Qoim | Abu al-Qosim Muhammad ibn Abdulloh | 893 | 934-yil 4-mart | 946-yil 17-may |
| ||
Al-Mansur billoh | Abu Tohir Ismoil | 914 | 946-yil 17-may | 953-yil 18-mart |
| ||
Al-Muʼizz li-dinillah | Abu Tamim Maʼad al-Mu’izz li-dinillah | 931 | 953-yil 19-mart | 975-yil 21-dekabr |
| ||
Al-Aziz billoh | Abu al-Mansur Nizor | 955 | 975-yil 18-dekabr | 996-yil 13-oktyabr |
| ||
Al-Hakim biamrulloh | Abu Ali al-Mansur | 985 | 996-yil 14-oktyabr | 1021-yil 13-fevral |
| ||
Az-Zahir li-I’zaz dinillah | Abu al-Hasan Ali ibn al-Hakim | 1005 | 1021-yil 28-mart | 1036-yil 13-iyun | |||
Al-Mustansir billoh | Abu Tamim Maʼad al-Mustansir billoh | 1029 | 1036-yil 13-iyun | 1094-yil 29-dekabr |
| ||
Al-Mustaʼliy | Abu al-Qosim Ahmad ibn al-Mustansir | 1074 | 1094-yil 29/30-dekabr | 1101-yil 10/11-dekabr |
| ||
Al-Amir bi-Ahkamillah | Abu Ali al-Mansur ibn al-Mustaʼliy | 1096 | 1101-yil 11-dekabr | 1130-yil 7-oktyabr |
| ||
Al-Hafiz li-dinillah | Abul-Maymun Abdulmajid ibn Muhammad ibn al-Mustansir | 1074/1075 yoki 1075/1076 | 1132-yil 23-yanvar | 1149-yil 10-oktyabr |
| ||
Az-Zafir | Abu al-Mansur Ismoil ibn al-Hofiz | 1133 | 1149-yil 10-oktyabr | 1154-yil 1 yoki 15-aprel |
| ||
Al-Fayz bi-nasrullah | Abul-Qosim Iso ibn az-Zafir | 1149 | 1154-yil 16-aprel | 1160-yil 22-iyul |
| ||
Al-Adid li-dinillah | Abu Muhammad Abdulloh ibn Yusuf | 1151 | 1160-yil 23-iyul | 1171-yil 13-sentyabr |
|
Kordova xalifaligi (929–1031)
tahrir(Xalqaro miqyosda hokimiyat qabul qilinmagan, haqiqiy hukmronlik Ispaniya va Magʻribning bir qismi bilan chegaralangan)[20][21]
Ismi | Hukmronligi | Ota-onasi |
---|---|---|
Abdulrahman III | 929–961 |
|
Al-Hakam II | 961–976 |
|
Hishom II al-Hakam | 976–1009 |
|
Muhammad II | 1009 |
|
Sulaymon ibn al-Hakam | 1009–1010 |
|
Hishom II al-Hakam | 1010–1013 |
|
Sulaymon ibn al-Hakam | 1013–1016 |
|
Abdurahmon IV | 1021–1022 |
|
Abdurahmon V | 1022–1023 |
|
Muhammad III | 1023–1024 |
|
Hishom III | 1027–1031 |
|
Muvahhidlar xalifaligi
tahrir(Koʻpchilik tomonidan qabul qilinmagan, haqiqiy hukmronlik Shimoliy Afrika va Pireney yarim orolining qismlari edi)[22][23].
- Ibn Tumart (1121–1130)
- Abdulmoʻmin (1130–1163)
- Abu Yaʼqub Yusuf I (1163–1184)
- Abu Yusuf Yaʼqub al-Mansur (1184–1199)
- Muhammad an-Nosir (1199–1213)
- Abu Yaʼqub Yusuf II al-Mustansir (1213–1224)
- Abu Muhammad Abdulvohid I al-Maxlu (1224)
- Abdulloh al-Odil (1224–1227)
- Yahyo al-Mutasim (1227–1229)
- Abu al-Alo Idris I al-Maʼmun (1229–1232)
- Abu Muhammad Abdulvohid II ar-Rashid (1232–1242)
- Abu al-Hasan Ali al-Said (1242–1248)
- Abu Hafs Umar al-Murtazo (1248–1266)
- Abu al-Ula (Abu Dabbus) Idris II al-Votiq (1266–1269)
Muvahhidlarning oila daraxti | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Bornu va Songxay imperiyalari (XV/XVI asrlar)
tahrirGʻarbiy Afrikaning bir qancha hukmdorlari xalifa unvonini qabul qilgan. Mai Ali Ghaji ibn Dunama bu unvonni olgan Bornu imperiyasining birinchi hukmdori boʻlgan. Xuddi shu davrda Songhay imperiyasidan Askia Muhammad I ham ushbu unvonni egallagan[24].
Hindiston xalifaliklari (oxirgi oʻrta asrlar/erta zamonaviy asrlar)
tahrirXII asrdan boshlab Janubiy Osiyoda koʻplab musulmon imperiyalar, podshohliklar va sultonliklar hukmron boʻlishiga qaramay, Hindiston yarim oroli boʻylab islom xalifaliklarini barpo etishga toʻliq urinilmagan. Biroq Alouddin Xalji, Boburiylar davlatining Avrangzeb va Maysur hukmdorlari Haydar Ali va Tipu Sulton kabi sunniylik mazhabiga eʼtiqod qiluvchi imperatorlarning shariatga asoslangan hukmronligi davrida xalifalikning mutlaq shakllari aniq paydo boʻlgan. Bu Fransiya-Italiya imperatori Napoleon Bonapart va Britaniya imperiyasining askarlariga katta taʼsir koʻrsatgan[25][26][27][28].
Sokoto xalifaligi (1804–1903)
tahrir(Koʻpchilik tomonidan qabul qilinmagan, haqiqiy hukmronliklar Gʻarbiy Afrikaning bir qismi edi)
Tariqa islom olimi va diniy rahnamo Usmon dan Fodio tomonidan Islomdan oldingi diniy urf-odatlarning taʼsirini kamaytirishga va xalifalik homiyligida islomning yanada kuchli shaklini yoyishga intilgan Fulani urushi (muqobil ravishda Fulani jihodi) orqali tashkil etilgan.
Ahmadiya xalifaligi (1908-yildan hozirgi kungacha)
tahrirXalifatul Masih (arabcha: خليفة المسيح; urdu: خلیفہ المسیح) yoki shunchaki xalifa deb ataladigan, butun dunyo boʻylab Ahmadiya musulmon jamoasining saylangan maʼnaviy va tashkiliy rahbari boʻlib, Mahdiy va Messiya unvonlarini olgan Mirzo Gʻulom Ahmadning vorisi hisoblanadi[nb 3]. Xalifaning ilohiy yoʻl-yoʻriq koʻrsatishiga ishoniladi va ayni paytda hozirgi Xalifatul Masih aʼzolari tomonidan Mirzo Masrur Ahmad deb ataladi.
Gʻulom Ahmadning vafotidan soʻng uning vorislari Pokiston mustaqillikka erishgunga qadar 1947-yilgacha ushbu jamoaning bosh qarorgohi boʻlib qolgan Britaniya Hindistonining Panjob shahridagi Qadian shahridan Ahmadiya musulmonlar jamoasini boshqargan. Shu vaqtdan boshlab shtab-kvartira 1948-yilda jamoa tomonidan Pokistonning Rabvah shahrida sotib olingan yerda qurilgan qarorgohga koʻchib oʻtgan va shu shaharda qolgan. 1984-yilda Pokiston hukumati tomonidan XX-sonli Farmon eʼlon qilinib, Xalifatul Masihni oʻz vazifalarini bajara olmagani va institutni xavf ostiga qoʻygani taʼkidlangan. Shu holatlar tufayli Xalifatul Masih IV Pokistonni tark etib, Londonga (Angliya) hijrat qilgan va shtab-kvartirasini vaqtincha Fazl masjidiga koʻchirgan[32].
Islomiy davlat
tahrir2014-yil 29-iyun kuni Iroq va Shom Islom davlati amir al-Moʻminini, ularning birinchi xalifasi Abu Bakr Ibrohim bin Avvod al-Badriy al-Husayniy al-Hoshimiy al-Qurayshiy ss-Sammeray al-Bagʻdodiy Islom xalifaligining qaytishini eʼlon qilgan[33][34]. Xalifalik eng koʻpi bilan 12 million kishini nazorat qilgan. Iroq va Shom Islom davlati hokimiyati eng yuqori choʻqqiga chiqqan vaqtda Iroq, Suriya, Livan, Nigeriya, Liviya, Filippin, Afgʻoniston, Kongo, Yaman va Misrning Sinay mintaqasi kabi turli mamlakatlardagi kattaroq hududlar, shuningdek, boshqa koʻplab davlatlardagi kichik hududlarni boshqargan[35][36].
2014–2015-yillarda butun dunyo boʻylab oʻnlab salafiy jihodiy guruhlar[37] va olimlar[38] IShID tomonidan daʼvo qilingan xalifalikka bayʼat bergan.
2018-yil 10-aprelda AQSh prezidenti Donald Trumpning Indiana shtati Elkhart shahrida Mike Braunning AQSh Senatiga nomzodini qoʻllab-quvvatlagan mitingi chogʻida vitse-prezident Mike Pence IShIDni xalifalik deb atagan va „IShID qochib ketdi, ularning xalifaligi qulab tushdi va biz ularni tez orada birinchi marotaba va butunlayga yoʻq qilamiz“, deya nutq soʻzlagan[39].
Iroq va Shom Islom Davlati koʻplab davlatlar tomonidan terrorchi tashkilot sifatida belgilangan jangari jihodchi tashkilot, shuningdek, Islomiy davlat xalifaligining asoschisi hisoblanadi.
2022-yil boshida Islomiy davlat Nigeriya hududining bir qismini egallab olgan, ularning boshqaruvida 3 million kishi mavjud[40]. Shuningdek, davlat hozirgi kunga qadar Iroq va Suriyadagi baʼzi qishloq aholi punktlari ustidan nazoratni saqlab qolishda davom etmoqda[41][42].
№ | Tasvir | Xalifa | Tugʻilgan yili | Hukmronligi boshlangan yil | Hukmronligi tugagan yil |
---|---|---|---|---|---|
1 | Abu Bakr al-Bagʻdodiy | 1971-yil 28-iyul | 2014-yil 29-iyun | 2019-yil 27-oktyabr | |
2 | Abu Ibrohim al-Hoshimiy al-Qurayshiy | 1976-yil oktyabr | 2019-yil 31-oktyabr | 2022-yil 3-fevral | |
3 | Abu al-Hasan al-Hoshimiy al-Qurayshiy | Nomaʼlum | 2022-yil 10-mart | 2022-yil 15-oktyabr | |
4 | Abu al-Husayn al-Husayniy al-Qurayshiy | Nomaʼlum | 2022-yil 30-noyabr | 2023-yil 29-aprel | |
5 | Abu Hafs al-Hoshimiy al-Qurayshiy | Nomaʼlum | 2023-yil 3-avgust | hozirgacha |
Hukmronlik yillari
tahrirYana qarang
tahrirIzohlar
tahrir- ↑ Ushbu xalifalikning ishonchliligi bahsli. Biroq xalifalik hokimiyatining tugash sanasini Haraymanni yoʻqotishi, yaʼni 1925-yil yoki xalifa vafot etgan yil (1931 deb belgilash mumkin. Ikkala talqinni ham manbalardan topish mumkin.
- ↑ Abdulmajid II, soʻnggi Usmoniylar xalifasining oʻz tugʻrosi yoʻq edi, chunki u davlat boshligʻi (bu lavozimni yangi tashkil etilgan Turkiya Respublikasi Prezidenti Mustafa Kemal Atatürk egallab turgan) emas, balki diniy va qirollik arbobi hisoblangan.
- ↑ Mirza Gʻulom Ahmad Islom dinining Ahmadiya diniy harakati asoschisi hisoblanadi. Sunniylik mazhabiga eʼtiqod qiluvchilar va boshqa koʻplab musulmonlar uning Muhammaddan keyin paygʻambarlikka daʼvo qilgani bois ushbu oqimni rad etadilar[29][30][31].
Manbalar
tahrir- ↑ Jazeera. „The Caliph“ (en). interactive.aljazeera.com. Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
- ↑ McQuaid, Julia Voelker (September 2007). "The Struggle for Unity and Authority in Islam: Reviving the Caliphate?". Center for Strategic Studies: 1. https://www.cna.org/archive/CNA_Files/pdf/d0016777.a2.pdf.
- ↑ „Successors to the prophet: Islam's caliphates“ (en-US). The Seattle Times (2014-yil 1-iyul). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
- ↑ Ekinci. „The rise and fall of the Islamic caliphate in history“ (en-US). Daily Sabah (2017-yil 3-mart). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
- ↑ Office of the 33rd Lead Inspector General of the United States Department of Defense (May 2023) „OPERATION INHERENT RESOLVE LEAD INSPECTOR GENERAL REPORT TO THE UNITED STATES CONGRESS“ (PDF) Retrieved 2023-05-04
- ↑ „The Umayyad Caliphate: The Largest Islamic State“ (en). TheCollector (2022-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2023-yil 6-aprel.
- ↑ Saïd Amir Arjomand, Abd Allah Ibn al-Muqaffa and the Abbasid Revolution. Iranian Studies, vol. 27, Nos. 1–4. London: Routledge, 1994.
- ↑ Peters, Francis E.. Mecca: A Literary History of the Muslim Holy Land, Princeton Legacy Library. Princeton, New Jersey and Woodstock, Oxfordshire: Princeton University Press, 2017 — 397-bet. ISBN 978-1-4008-8736-1. OCLC 468351969. Qaraldi: 2024-yil 14-iyun.
- ↑ Bosworth 2004, p. 7
- ↑ Houtsma & Wensinck 1993, p. 3
- ↑ Lane-Poole 2004, p. 195
- ↑ Bosworth 2004, pp. 239–240
- ↑ Lambton, Ann. The Cambridge History of Islam: The Indian sub-continent, South-East Asia, Africa and the Muslim west. Cambridge University Press, 1995 — 320-bet. ISBN 9780521223102. Qaraldi: 2015-yil 14-mart.
- ↑ As̜iroğlu 1992Andoza:Broken anchor, p. 13
- ↑ Bosworth 2004, p. 118
- ↑ Donner 2012.
- ↑ Madelung 1997.
- ↑ Hinds 1993.
- ↑ Dictionary of Battles and Sieges: F-O edited by Tony Jacques
- ↑ Lane-Poole 2004, p. 21
- ↑ Bosworth 2004, p. 11
- ↑ Lane-Poole 2004, p. 47
- ↑ Bosworth 2004, p. 39
- ↑ Nehemia Levtzion. The History of Islam in Africa. Ohio University Press — 81-bet.
- ↑ Jackson, Roy. Mawlana Mawdudi and Political Islam: Authority and the Islamic State. Routledge, 2010. ISBN 9781136950360.
- ↑ Shah Muhammad Waseem (2003): هندوستان ميں فارسى تاريخ نگارى: ٧١ويں صدى كے آخرى نصف سے ٨١ويں صدى كے پهلے نصف تک فارسى تاريخ نگارى كا ارتقاء, Kanishka Publishing, original source from the University of Michigan ISBN 9788173915376
- ↑ Hussein, S M. Structure of Politics Under Aurangzeb 1658–1707. Kanishka Publishers Distributors (2002), 2002. ISBN 978-8173914898.
- ↑ Banarsi Prasad Saksena „The Khaljis: Alauddin Khalji“, . A Comprehensive History of India: The Delhi Sultanat (A.D. 1206–1526), Second Mohammad Habib and Khaliq Ahmad Nizami: , The Indian History Congress / People's Publishing House [1970], 1992. OCLC 31870180.
- ↑ „Ahmadis – Oxford Islamic Studies Online“ (en). www.oxfordislamicstudies.com. — „Controversial messianic movement founded by Mirza Ghulam Ahmad in Qadian, Punjab (British-controlled India), in 1889. Founder claimed to be a “nonlegislating” prophet (thus not in opposition to the mainstream belief in the finality of Muhammad 's “legislative” prophecy) with a divine mandate for the revival and renewal of Islam ...“. Qaraldi: 2018-yil 3-sentyabr.
- ↑ „The Ahmadiyyah Movement – Islamic Studies – Oxford Bibliographies – obo“ (en). Qaraldi: 2018-yil 3-sentyabr.
- ↑ „Ghulam Ahmad, Mirza – Oxford Islamic Studies Online“ (en). www.oxfordislamicstudies.com. — „Founder of Ahmadi movement in Punjab, India, in 1889... The movement is labeled non-Muslim and fiercely opposed by Muslims, although the group considers itself Muslim.“. Qaraldi: 2018-yil 8-sentyabr.
- ↑ „Khilafat – Caliphate – The Guided Khilafat – Khilafat e Ahmadiyya – Al Islam Online“. www.alislam.org.
- ↑ Adam Withnall. „Iraq crisis: Isis declares its territories a new Islamic state with 'restoration of caliphate' in Middle East – Middle East – World“. The Independent (2014-yil 30-iyun). Qaraldi: 2014-yil 4-iyul.
- ↑ „ISIS Spokesman Declares Caliphate, Rebrands Group as "Islamic State"“. SITE Institute (2014-yil 29-iyun). Qaraldi: 2014-yil 29-iyun.
- ↑ „Islamic State-controlled parts of Syria, Iraq largely out of reach: Red Cross“. Reuters (2015-yil 13-mart).
- ↑ Yusuf al-Qaradawi stated: „[The] declaration issued by the Islamic State is void under sharia and has dangerous consequences for the Sunnis in Iraq and for the revolt in Syria“, adding that the title of caliph can „only be given by the entire Muslim nation“, not by a single group. Strange, Hannah. „Islamic State leader Abu Bakr al-Baghdadi addresses Muslims in Mosul“. The Telegraph (2014-yil 5-iyul). 2022-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 6-iyul.
- ↑ Power rankings April 2015
- ↑ „A Jihadi Civil War of Words: The Ghuraba' Media Foundation and Minbar al-Tawhid wa'l-Jihad“.
- ↑ Trump TV Network (2018-05-10), FULL EVENT: President Donald Trump MASSIVE Rally in Elkhart, Indiana – May 10, 2018, 2018-05-10da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2018-05-12. See 6:00
- ↑ „After Shekau: Confronting Jihadists in Nigeria's North East“ (2022-yil 29-mart).
- ↑ „5 ISIS Enclaves Remain in Central, Eastern Syria“.
- ↑ "IS’s concern continues to be maintaining control in places like the Muqdadiya and Khanaqin districts, Hawija, and Tarmiya https://musingsoniraq.blogspot.com/2023/02/violence-drops-in-iraq-in-january-2023.html
Adabiyotlar
tahrir- Bobrick, Benson. The Caliph's Splendor: Islam and the West in the Golden Age of Baghdad. Simon & Schuster, 2012. ISBN 978-1416567622.
- "Al-Muntasir". Encyclopaedia of Islam (12 vols.) (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 1960–2005. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=Al-Muntasir&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search.
- Bosworth, Clifford Edmund. The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual, 2nd, New Edinburgh Islamic Surveys, Edinburgh University Press [1996], 2004. ISBN 978-0-7486-2137-8. OCLC 56639413.
- Donner, Fred M.. Muhammad and the Believers, at the Origins of Islam. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press [2010], 2012. ISBN 978-0-674-05097-6.
- Houtsma, M. Th.. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936, Reprint, Leiden: BRILL, 1993. ISBN 978-90-04-09796-4.
- Kennedy, Hugh. [[[:Andoza:Google Books]] When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty]. Cambridge, MA: Da Capo Press, 2006. ISBN 978-0-306814808.
- "Encyclopaedia of Islam (12 vols.)" (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 1960–2005. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search.
- Lane-Poole, Stanley. The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions. Westminster: Archibald Constable and Company, 1894. OCLC 1199708.
- Madelung, Wilferd. The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press, 1997. ISBN 0-521-56181-7.
- Marsham, Andrew „The Architecture of Allegiance in Early Islamic Late Antiquity: The Accession of Mu'awiya in Jerusalem, ca. 661 CE“, . Court Ceremonies and Rituals of Power in Byzantium and the Medieval Mediterranean Beihammer: . Leiden and Boston: Brill, 2013 — 87–114-bet. ISBN 978-90-04-25686-6.
- Zetterstéen, K. V. (1987). [[[:Andoza:Google Books]] "al-Muʿtaḍid Bi'llāh"]. in Houtsma, Martijn Theodoor. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume VI: Morocco–Ruzzik. Leiden: Brill. p. 777. ISBN 978-90-04-08265-6. Andoza:Google Books.