Vikipediya

Abdulloh al-Mahdiy Billoh

Abu Muhammad Abdulloh ibn Husayn (arabcha: أبو محمد عبد الله بن الحسين; 874-yil 31-iyul — 934-yil 4-mart), hukmdorlik nomi al-Mahdiy biʼlloh (arabcha: المهدي بالله, „Alloh toʻgʻri yoʻlga tutgan“) bilan mashhur, islom tarixidagi yagona yirik shia xalifaligi boʻlgan Ismoiliy Fotimiylar xalifaligining asoschisi va shialik tarmogʻi boʻlgan Ismoiliy oqimining oʻn birinchi imomi.

al-Mahdiy Billoh
المهدي بالله

al-Mahdiy billohning 912-yilda Qayravonda zarb etilgan oltin dinori
Fotimiylar xalifaligining imom-xalifasi
Saltanat 909-yil 27-avgust — 934-yil 4-mart
Davomchisi al-Qoim bi-Amrulloh
Tugʻilishi Said ibn al-Husayn
874-yil 31-iyul
Askar Mukram, Xuziston
Vafoti 934-yil 4-mart (59-60 yoshda)
Mahdiya
Farzandlari al-Qoim bi-Amrulloh
Shohlik ismi
Abu Muhammad Abdulloh al-Imom al-Mahdiy Billoh
Sulola Fotimiylar
Otasi Husayn ibn Ahmad (Abdulloh ar-Radiy)
Dini Ismoilizm Shialik

U Askar Mukramda yashirin imom Muhammad ibn Ismoil nomidan targʻibot olib boruvchi yashirin ismoiliy missionerlik tarmogʻiga (daʼvat) rahbarlik qiladigan oilada tugʻilgan. Tugʻilgan vaqtida Said ibn al-Husayn (سعيد بن الحسين) deya ism qoʻyilgan. Yoshligida ota-onadan yetim qolib, oila bazasi bo‘lgan Salamiyaga ko‘chib o‘tib, amakisi asrab olgan. 890-yillarning oʻrtalarida Said kengayib borayotgan daʼvatga rahbarlik qilishga muvaffaq boʻlgan va daʼvati oʻsha davr musulmon dunyosi boʻylab keng tarqalib, tarafdorlar orttirgan. Biroq, uning nafaqat yashirin imomning ishonchli vakili, balki oʻzi va ota-bobolarining imomlik maqomiga ega ekanligi haqidagi daʼvolari 899-yilda ismoiliylar harakatida boʻlinishga olib keldi. Uning daʼvolarini tan olmaganlar ajralib chiqib, Qarmatlar oqimini tashkil qilishgan. Bu ajralish ortidan 902—903-yillarda Suriyada ismoiliylik tarafdori boʻlgan badaviylar qoʻzgʻolonlari boʻlib, haddan tashqari ishtiyoqli tarafdorlar Abdullohni oʻzi roziligisiz mahdiy sifatida chiqishga majbur qilishgan. Badaviylar qoʻzgʻoloni bostirgan Abbosiy maʼmurlari eʼtiborini Abdullohga qaratib, uni Salamiyani tashlab, avval Ramlaga, soʻngra Misrdagi Fustat, nihoyat hozirgi Marokash hududidagi Sijilmasaga qochib yurishga majbur qilgan. U yerlarda savdogar sifatida yashab, 909-yilda Kutama berberlarining yetakchisi boʻlgan missionerlaridan biri Abu Abdulloh ash-Shiiy Ifriqiyaning Agʻlobiylar sulolasini agʻdarib tashlaguncha qolgan.

910-yil yanvarida Ifriqiyada xalifa deb eʼlon qilingan va hokimiyatni egallagan holda, o‘zining Xudo nomi bilan dunyoni zabt etish huquqini eʼlon qildi. Biroq, tez orada Abu Abdulloh va uning oʻzlari targʻib qilgan yarim ilohiy mahdiy emasligidan hafsalasi pir boʻlgan yetakchi missionerlar oʻrtasida kelishmovchilik yuzaga kela boshladi. Al-Mahdiy bu dissidentlarni zarasizlantirishga muvaffaq boʻlsa-da, oʻz hokimiyatining tayanchi boʻlgan Kutama talablariga qarshilik tufayli yoki ismoiliylarning ming yillik vaʼdalarini amalga oshira olmaganidan izdoshlarining hafsalasi pir boʻlgani sababli oʻz hokimiyatiga qarshi bir qator qoʻzgʻolonlarni yengishga majbur boʻlgan. Al-Mahdiy qurgan davlat, garchi masihiy mafkuraga asoslangan boʻlsa-da, anʼanaviy tarzda tashkil etilgan boʻlib, avvalgi Agʻlobiy tuzumi xodimlari va Kutama qilichlariga tayangan. Uning ekspansionistik maqsadlari juda kam muvafaqqiyatga erishgan. Misrga nisbatan ikki istilo Abbosiylardan magʻlub boʻlgan va faqat Kirenaikani qoʻlida saqlab qolishga muvaffaq boʻlgan. Janubiy Italiyadagi Vizantiya imperiyasi bilan urush esa talon-taroj va qullar uchun bosqinlar bilan tavsiflanib, hech qanday doimiy muvaffaqiyatga erishmagan. Gʻarbda itoatsiz berberlar ustidan Fotimiylar hukmronligini oʻrnatishga boʻlgan bir nechta urinishlari nafaqat Berberlarning raqobatchilari, balki Al-Andalus Umaviylari tomonidan ham shubha ostiga olinib, vaqtinchalik muvaffaqiyatga erishgan. 921-yilda oʻz saroyini Tunis qirgʻogʻida yangi qurilgan mustahkam saroy shahar Mahdiyaga koʻchirib, umrining qolgan qismini shu yerda oʻtkazgan. 934-yilda vafotidan keyin o‘rniga yagona o‘g‘li al-Qoim taxtga o‘tirgan.

Yoshlik davri tahrir

Kelib chiqishi tahrir

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Fotimiylar#Asos solinishi

Fotimiylar xalifaligiga asos solgan insonning kelib chiqishi, shaxsi va ilk tarixi noaniq, hatto uning ismi, tug‘ilgan joyi va sanasi ham bahsli. Rasmiy tarjimai holiga koʻra, Forsning Xuziston viloyatidagi Askar Mukram shahrida 874-yil 31-iyulda (hijriy 260-yilning 12-shavvolida) yoki boshqa maʼlumotga koʻra roppa-rosa bir yil avval tugʻilgan[1][2]. Boshqa manbalarga koʻra, Bagʻdod yoki Iroqning Kufa shahrida yoki Suriya choʻlining gʻarbiy qismidagi Salamiya shahrida tugʻilgan[3]. Asl ismi Saʼid ibn al-Husayn boʻlishi mumkin, ammo oʻzi hayoti davomida haqiqiy ism Ali ekanligi va Said esa taxallusi ekanligini taʼkidlagan[1].

Otasi 881/2-yilda vafot etgach, Saidni amakisi Abdul-Shalagʻlag nomi bilan ham tanilgan Abu Ali Muhammad Salamiyaga tarbiyalash uchun yuborgan[4][1]. Yoʻlda unga oʻzidan bir necha oylik katta va ayni bir tarbiyachi qoʻlida tarbiyalangan Jaʼfar ismli bola qoʻshilgan. Jaʼfar amaldor, Saidning yaqin sirdoshi va gʻoyadoshiga aylanib, hayoti haqidagi asosiy manbalardan birini ham yozgan[5]. Faqatgina ismi Abu Muhammad ekanligi maʼlum boʻlgan ukasi Abu Muhammad Said bilan birga Salamiyaga bormagan[6].

Ilk ismoiliya va Salamiya tahrir

Abul-Shalagʻlag va Said badavlat savdogar xonadonida yashasa-da, oilasidan yashirincha yashirin siyosiy va diniy harakat — „Ismoiliy da'vo“ („daʼvat“)ni boshqargan[7].

Bu harakat shialarning imomat oqimining bir qismi boʻlib, musulmonlar jamoasiga rahbarlik qilish Xudo tomonidan islom paygʻambari Muhammadning kuyovi va toʻrtinchi xalifa Ali ibn Abu Tolibdan boshlanib, Muhammadning qizi Fotima orqali davom etgan uzluksiz shajaraning yagona, ilohiy qobiliyatga ega va hidoyatli imom (rahbar) zimmasiga yuklangan, deb hisoblagan[8][9]. Imomiylar Allohning vahiysini talqin qilishda imomning yagona vakolati va ilohiy ilmi borligi sababli, har doim imomning mavjudligi zarur deb hisoblaydilar. Haqiqatda imom hech boʻlmaganda aqidaviy masalalarda masʼum sanaladi[10]. Imomiyat avvalgi imom tomonidan aniq belgilanish (nass) orqali amalga oshiriladi, bu tanlov Xudo tomonidan amalga oshirilgan deb hisoblanadi[11].

Bu taʼlimot imomiy shialarning 765-yilda oltinchi imom Jaʼfar as-Sodiq vafotidan keyin unga voris tayinlash masalasida ismoiliylar va oʻn ikkiliklarga boʻlinishiga sabab boʻlgan vorislik toʻqnashuvi edi. As-Sodiq voris etib oʻzining ikkinchi oʻgʻli, ismoiliylar uning nomi bilan nomlangan Ismoilni tayinlagan boʻlishi mumkin. Biroq, Ismoil otasidan avval vafot etgan. As-Sodiqning baʼzi izdoshlari vakolat avtomatik ravishda Ismoilning oʻgʻli Muhammadga oʻtadi, deb hisoblashsa, baʼzilari esa Ismoilning oʻzi oʻlmagan va hukmron Abbosiy xalifaligi taʼqibidan qutulish uchun yashirinib yurgan, deb daʼvo qilishgan. Biroq, as-Sodiq izdoshlarining aksariyati Ismoilning ukasi Muso al-Kozim va uning avlodlariga ergashib, shialikning oʻn ikkilik tarmogʻiga aylangan[12][13]. Uning izdoshlariga koʻra, Muhammad ibn Ismoil Abbosiylar taʼqibidan ham, amakisi tarafdorlarining dushmanligidan ham qutulish uchun Hijozdan qochib, yashiringan (satr) boʻlgan[14][15]. U tax. 795-yilda Xuzistonda vafot etganidan soʻng ismoiliylar harakatining taqdiri qorongʻu boʻlib, IX asr oxirlarida harakat qaytadan vujudga kelgan[16][17].

IX asr ikkinchi yarmida Abbosiylar xalifaligining chuqur inqirozi bilan bir vaqtda musulmon olamida umidlar to‘lqini tarqalgan. 860-yillarda Samarradagi anarxiya, so‘ngra Zanj qo‘zg‘oloni, viloyatlarda boʻlginchi va avtonom rejimlarning kuchayishi Abbosiylar hokimiyatini zaiflashtirgan[18]. Ilk islom olamida oxirzamon boshlovchisi boʻlgan Aliy naslidan boʻlgan masihiy, mahdiy („Toʻgʻri yoʻlda“) yoki Qoim („Turuvchi“)ga ishonish keng tarqalgan[19][20]. Uning kelishidan darak beruvchi turli anʼanalarga koʻra, mahdiy tezda Abbosiylar xalifaligini agʻdarib, ularning poytaxti Bagʻdodni vayron qiladi, musulmonlar birligini tiklaydi, Konstantinopolni (Vizantiya imperiyasining poytaxti, ilk xalifaliklarning eng qadimgi nomusulmon dushmani) zabt etib, Islomning yakuniy gʻalabasini taʼminlab, tinchlik va adolat hukmronligini oʻrnatadi[21]. Shunday qilib, Zanj qoʻzgʻoloni rahbari Aliy naslidan ekanligini daʼvo qilib, oʻzini mahdiy, mazlum va huquqdan mahrum boʻlganlar uchun samoviy adolatni tiklovchi deb eʼlon qilgan[22]. Tarixchi Maykl Brett taʼkidlaganidek, „Mahdiylarning umidlari [...] dunyo tarixini yakunlash uchun moʻljallangan ikkinchi Muhammad qiyofasidagi sirli, gʻayritabiiy, oxir-oqibat esxatologik shaxsning kelishiga qaratilgan edi“[23]. Ismoiliylar kutgan mahdiy ularning yashirin imomi Muhammad ibn Ismoildan boshqa hech kim emas edi[19][24].

Imom yashirin boʻlsa-da, oʻz izdoshlari oldida imom mavjudligining jonli dalili boʻlmish hujja (soʻzma-soʻz 'muhr') bilan ifodalangan[25][26]. Keyingi manbalarga koʻra, bu mansabga Saidning bobosi Abdulloh al-Akbar daʼvo qilgan. Abdulloh al-Akbar tugʻilgan joyi Asqar Mukramni tark etib, bir qancha sarson-sargardonliklardan soʻng Salamiyaga joylashib, u yerdan oʻz izdoshlari bilan daʼvatning rivojlanishiga rahbarlik qilgan. Keyinchalik Ismoiliy anʼanalari va zamonaviy olimlarning qayta tiklagan maʼlumotlariga koʻra, Abdulloh al-Akbardan keyin oʻz navbatida 827/8-yilda oʻgʻli Ahmad, keyin Ahmadning oʻgʻli Abul-Shalagʻlag taxtga oʻtirgan[27][4]. Biroq, Salamiyaga asoslangan harakatning kelib chiqishi bundan ancha avval boʻlib, u xalifa Mutavakkil (h. 847–861) davrida Abbosiylar tomonidan qabul qilingan Aliylar va shialarga qarshi siyosat boshlanganidan keyin yuzaga kelgan boʻlishi mumkin[28]. Bu siyosatlar nafaqat keyingi oʻn yilliklarda bir qator Aliy/shia qoʻzgʻolonlariga, balki 874-yilda oxirgi oʻn ikki imomning gʻoyib boʻlguniga qadar va taxminiy „okkultatsiya“ga qadar soʻnggi oʻn ikkilik imomga nisbatan taʼqiblarning kuchayishiga olib kelgan[29][28]. Aynan shu davrda Muhammad ibn Ismoilning yaqin orada qaytishi haqidagi ismoiliy xabari mahdiylar orasida katta qiziqish uygʻotgan. Bunda oʻn ikki tarafdorlar oʻz rahbariyatining siyosiy jimjitligidan noroziligi va eng avvalo, koʻzga koʻrinadigan imomni sodiqlik va diniy yoʻl-yoʻriq manbai sifatida bekor qilgan gʻaybdan qolgan boʻshliq paydo boʻlgan[30][31].

 
Parchalangan Abbosiylar imperiyasining tax. 892-yilgi xaritasi. To‘q yashil rangda Abbosiylar markaziy hukumatining bevosita nazorati ostidagi hududlar, och yashil rangda Abbosiylar hukmronligiga nominal amal qilgan avtonom hududlar

Faoliyatiga qaramay, ismoiliylar harakatining bu bosqichi keyingi ismoiliy manbalarida kam yoritilgan. IX asrning soʻnggi oʻn yilliklarida sodir boʻlgan va 899-yilgi „Qarmatiya boʻlinishi“ bilan yakunlangan voqealarning aksariyati bir qator zamonaviy olimlar, asosan Vladimir Ivanov, Samuel Miklos Shtern, Vilferd Madelung va Hayns Halm tomonidan asosan fotimiylarga qarshi polemik asarlardan foydalangan holda qayta tiklangan va ishlab chiqilgan[32]. Bu versiyaga koʻra, Hamdan Qarmat va uning qaynisi Abdan boshchiligidagi Ismoiliy doʼiylar 870-yillarning oxirlarida oʻz tarafdorlari tarmogʻini Kufa atrofidagi hududlarga, u yerdan Fors va Xurosonga qadar yoyishgan. Bu borada Yaman ayniqsa muhim rol oʻynagan. Yamanlik ismoiliy agenti Ibn Havshab Sindga (Haysam, 883/84), Bahraynga (Abu Said al-Jannabiy, 899) va Ifriqiyaga (Abu Abdulloh ash-Shiiy, 893) missionerlarni yuborgan[33][34][35].

Oʻrta asr manbalari va ular asosida yozilgan zamonaviy asarlarda bu faoliyatning barchasi yagona harakat, Vilferd Madelungning fikricha, „musulmon dunyosining koʻplab mintaqalarida jadal missionerlik faoliyatini olib boradigan yashirin inqilobiy tashkilot“ bilan bogʻliq. Bu Salamiyadagi Abul Shalagʻlag boshchiligidagi harakat edi[33][36]. Bu harakatning haqiqiy rahbari hatto yirik missionerlardan ham yashirin boʻlib, Fayruz bosh missioner (daʼi ad-duʼat) va yashirin rahbarga „darvoza“ (bob) vazifasini bajargan[37]. Biroq Brett ogohlantiradiki, „fotimiylarning kelib chiqishi haqidagi buyuk fitna nazariyasi“ asosan Fotimiylar tarafdorlari va fotimiylarga qarshi boʻlgan keyingi manbalarning tarafkashligini aks ettirib, oʻsha paytda mavjud boʻlgan va bir-biri bilan siyosiy yoki doktrinal munosabatlarini qayta tiklash qiyin boʻlgan koʻplab, alohida rivojlanayotgan ming yillik harakatlar haqiqatini yashiradi. Bretga ko‘ra, Salamiyadagi harakat ko‘pchilik harakatlardan biri bo‘lgan va faqat Fotimiylar xalifaligi o‘rnatilgandan keyingina bu harakatlar fotimiylar va fotimiylarga qarshi targ‘ibotlar orqali retrospektiv tarzda yagona izchil tarmoqqa birlashgan[38]. Darhaqiqat, zamonaviy olimlar ismoiliylik tafakkuri islom olamining sharqiy hududlarida Abu Hotim ar-Roziy (vaf. 934/5) kabi missionerlar tomonidan Ozarbayjonda va Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy (vaf. 943) tomonidan Xurosonda targʻib qilingan ismoiliy tafakkurining mustaqil yoʻnalishlari mavjudligiga ishora qilishgan[39][40]. Faqat keyinroq, 10-asrning ikkinchi yarmida, Ismoiliy jamoalarining baʼzilari Fotimiylar rahbariyati bilan yarashib, rasmiy Fotimiy taʼlimoti ularning koʻplab taʼlimotlarini oʻz ichiga olgan[41].

Ismoiliylar daʼvatining yetakchiligi va Qarmatiylarning boʻlinishi tahrir

Abul-Shalagʻlagning oʻgʻli va nabirasi Abbosiylar tomonidan asir olinib, qamoqqa tashlangani sababli merosxoʻrlari yoʻq edi. Shu tariqa Saidni o‘z o‘rniga o‘rinbosar etib tayinlab, amakisining qizini turmushga bergan[4][1]. Saidning yolg‘iz farzandi Abdurrahmon, bo‘lajak xalifa al-Qoim bi-Amrulloh 893-yilning mart yoki aprel oylarida tug‘ilgan[1]. Abu Muhammad ismli ukasi Abdulloh al-Akbar bir muddat yashab, vaʼz qilgan Daylamdagi Toleqonga borgan[42].

Amaldor Jaʼfarning xabar berishicha, mahdiyning kelishiga tayyorgarlik koʻrish uchun qurolli istehkomlar qurib, daʼvatning tez surʼatlar bilan rivojlanishini ragʻbatlantirgan Abul Shalagʻlag daʼvatning bir necha yirik aʼzolariga oʻzini maxfiy ravishda Muhammad ibn Ismoil uchun hujja emas, balki haqiqiy imom deb eʼlon qilib, jiyani Saidga mahdiylik, uning goʻdak oʻgʻli Abdurrahmonga esa qoimlik unvonini daʼvo qilgan[43]. Bu daʼvoni Said amakisining oʻrniga oʻtgandan soʻng qabul qilgan, ammo keyinchalik Fotimiylar taʼlimoti Saidning otasi al-Husayn Abul-Shalagʻlagdan koʻra Ahmad ibn Abdulloh al-Akbar oʻrniga yashirin imom boʻlganini taʼkidlagan. Boshqa asarlarda esa Said mavqeni egallab olishga urinishda ayblangan[44][45]. Keyinchalik Fotimiylar va ularning izdoshlarining imomlikka boʻlgan daʼvolarini oqlash uchun turli nasabnomalar ilgari surilgan va bugungi kungacha davom etayotgan qizgʻin bahs-munozaralarga sabab boʻlgan. Eng keng tarqalgan versiyada Abdulloh al-Akbar Muhammad ibn Ismoilning oʻgʻli deb eʼlon qilingan, lekin hatto ismoiliylik tarafdori boʻlgan manbalarda ham Saiddan oldingi yashirin imomlarning nasl-nasabi va ismlari bir xil boʻlmay, bu qisman ismoiliylarning quvgʻinlardan qochish uchun kod nomlardan foydalanishi va oʻz shaxsini (taqiya) yashirish amaliyoti bilan bogʻliq[46]. Anti-Ismoiliy sunniy va oʻn ikki shia manbalari, tabiiyki, Fotimiylarning Ali ibn Abu Tolibdan tarqagani haqidagi daʼvoni butunlay rad etib, ularni yolg'onchi deb hisoblashgan, hatto baʼzilari yahudiylardan kelib chiqqanini daʼvo qilgan[47][48]. Vaziyat Saidning oʻgʻliga berilgan mahdiy unvoni qoim unvoni bilan sinonim boʻlgani sababli yanada murakkablashgan. Bu oʻrta asrlardayoq, Abdurrahmon haqiqiy imom boʻlsa-da, Said hujjalar avlodidan boʻlib, Abdurahmonning otasi ham, qonuniy imom ham emas, balki faqat oʻzboshimchalik qiluvchi boshqaruvchi boʻlgan, degan daʼvolarga sabab boʻlgan[49][50].

893-yildan keyin Abul-Shalagʻlag vafot etgach, Said daʼvatga rahbarlik qilgan[51]. 899-yilda Salamiyadan yirik missionerlarga yuborilgan maktublar harakatning rasmiy taʼlimotidagi oʻzgarishlarni koʻrsatgan. Bu holat Hamdan Qarmatni xavotirga solib, bu masalani o`rganish uchun qaynog‘asini Salamiyaga yuborgan. Abdan yangi daʼvoni, yaʼni yashirin imom, odatda Muhammad ibn Ismoil emas, balki Said ekanligini faqat oʻsha yerda bilib olgan. Bundan xabar topgan Hamdan Salamiyadagi rahbarlikni qoralab, Iroq daʼiylarini yigʻgan va ularga missionerlik faoliyatini toʻxtatishni buyurgan. Ko‘p o‘tmay u o‘z qarorgohidan g‘oyib bo‘lgan. Abdan aftidan Salamiyaga sodiq qolgan Zakaravayh ibn Mihravayhning tashabbusi bilan o‘ldirilgan[33][52][53]. Bu voqealar ismoiliylar harakatida Saidning imomlikka boʻlgan daʼvolarini tan olganlar va rad etganlar oʻrtasida katta boʻlinishga sabab boʻlgan. Rad etganlar bugungi kunda „qarmatiylar“ nomi bilan tanilgan. Garchi mazkur ismning asl maʼnosi noaniq boʻlsa-da, uni ismoiliy boʻlmagan mualliflar ham Fotimiylar tarafdorlariga nisbatan qoʻllagan[54][55]. Asosan sharqiy islom dunyosi, Iroq, Bahrayn va Ray atroflarini oʻz ichiga olgan shimoliy Forsdagi ismoiliy jamoalar qarmatiylik nuqtai nazariga amal qilgan. Yaman, Sind, Ifriqiya va ehtimol Xurosondagi jamoalar esa Salamiyaga sodiq qolishgan[33][56][57].

Badaviylar qoʻzgʻoloni va Ramlaga qochish tahrir

 
9/10-asrlardagi viloyatlari va asosiy aholi punktlari bilan tasvirlangan Suriya xaritasi

Abdanning o‘ldirilishidan so‘ng Zakaravayh ibn Mihravayh Iroqdan qochib, Suriya sahrosining sharqiy qismidagi badaviy qabilalari orasida missionerlik faoliyatini davom ettirgan, ammo faoliyati davomida juda kam muvaffaqiyatga erishgan[58][59]. Uning oʻgʻillari al-Husayn va Yahyo shimoli-gʻarbiy Suriya choʻlidagi Banu Kalb qabilasining koʻplab aʼzolarini oʻzlariga ogʻdirishga muvaffaq boʻlishgan. Mos ravishda manbalardagi sohib ash-shama („Moleli odam“) va sohib an-naqa („Tuya egasi“) nomlarini nazarda tutadigan boʻlsak, aka-ukalar va ularning tarafdorlari oʻzlarini al-Fotimiyyun (Fotimiylar) deb nomlab, 902-yilda qoʻzgʻolon koʻtargan[55][60][61]. Ivanov va Halm taʼkidlaganidek, Zakaravayh va uning oʻgʻillari Saidning ortidan ergashib, uning nomidan harakat qilganmi yoki bir-biriga aloqasi yoʻqmi, bu haligacha bahsli mavzu boʻlib qolmoqda. Bagʻdodlik amaldor va tarixchi Tabariyning asarida Salamiyadagi ismoiliylar rahbariyati haqida hech qanday maʼlumot mavjud emas. Shuningdek, isyonchilarning eʼtiqod tizimi haqida ham notoʻgʻri maʼlumot bergan. Faraj ibn Usmon ismli shaxs ularni mahdiy deb daʼvo qilgan. Fotimiylar tarafdori boʻlgan An-Naysaburiyning 11-asrda yozgan maʼlumotida qoʻzgʻolonni ismoiliy doʼiyning uch oʻgʻli qoʻzgʻatgani taʼkidlangan[62].

Haqiqat qanday boʻlishidan qatʼiy nazar, qoʻzgʻolon haqida Said xabardor boʻlmagan va unga ruxsat bermagan holda sodir boʻlgan koʻrinadi, ammo keyinchalik Fotimiy manbalarida Zakaravayh Saidning ukasini yashirin imom vakili va qoʻzgʻolon rahbari sifatida badaviylarga tanishtirgani daʼvo qilingan[63]. Haqiqatan ham, haddan tashqari ishtiyoqli tarafdorlari boshlagan yoki unaqa emasligidan qatʼiy nazar hukumat jangari ismoilizm xavfidan ogohlantirilgani va daʼvat rahbariyatining qayerdaligi oshkor qilingani tufayli qoʻzgʻolon Saidni halokatli darajada xavf ostida qoldirgan[58][61]. Qoʻzgʻolon, shuningdek, soʻnggi oʻttiz yil davomida Bagʻdod emas, balki Misrning Fustat shahrida joylashgan avtonom Tuluniylar sulolasi boshqargan Suriyaga Abbosiylarning toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy aralashuviga olib kelgan[28].

Badaviylar hukumat qoʻshinlariga qarshi dastlabki muvaffaqiyatga erishganlarida, Saidga Bagʻdoddagi malaylari kaptar orqali Abbosiylarning Salamiyadagi noibi uning shaxsini aniqlagani haqida xabar bergan[64]. Said tunda faqat oʻgʻli, bosh missioner Fayruz va toʻrtta qul bilan birga shaharni tark etgan. Uydagi ayollar, jumladan, onasi va ikki qizi, jiyani qul Suluk himoyasida qolgan[65]. Guruh tezda janubga yoʻl olgan. Uch kun ichida ular Homs, Tripoli, Damashq va Tiberiyadan oʻtib, Ramla shahriga yetib kelishgan. Shahardagi mahalliy noib yashirincha ismoiliy tarafdori boʻlib, shu sababli ularni himoya qilgan[66]. Said va uning guruhi qisqa fursatda qochib ketgan. Damashqqa xalifa elchisi Said haqidagi tavsif va uni hibsga olish haqidagi farmoyishlar bilan kelgan vaqtda ular shaharni tark etishga ulgurishgan edi. O‘sha kuni kechqurun guruh joylashgan Ramla shahriga ham boshqa chopar yetib kelgan[67].

Fotimiylar tarafdori boʻlgan manbalarga koʻra, bu vaqtda Zakaravayhning oʻgʻillari Salamiya rahbariga hurmat bajo keltirishgan. Tabariyga koʻra buning sababi shahar Abbosiylar sulolasiga aloqador Hoshimiy oilalari bilan aloqadorligi boʻlgan[68]. Fotimiylarga aloqador manbalarning batafsil maʼlumotlariga koʻra, ikki aka-uka dastlab, xonadonidagi ayollar ularning fikrini oʻzgartirguncha, Abu Muhammadni oʻzlariga imom qilib koʻrsatishgan. Yahyo Damashqni qamal qilishda davom etar ekan, al-Husayn Saidni kutib olish uchun Ramlaga borgan. Keyinchalik Fotimiy manbalari Saidni aka-ukalar qoʻzgʻolonidan alohida koʻrsatishga harakat qilishsa-da, oʻsha paytda Said ularning harakatlariga rozi boʻlgan va hatto ularga pul toʻlashni buyurgan boʻlishi mumkin[69]. 903-yil iyulida Yahyo Damashq yaqinida vafot etgach, al-Husayn qamalni bekor qilib, shimolga tomon ketgan. Salamiya, Homs va boshqa shaharlarni egallab olib, nihoyat mahdiy chiqishiga umid qilib, davlat muassasalarini tiklashga kirishgan. Jumladan, Hums zarbxonasida hali nomi nomaʼlum mahdiy nomidan tangalar chiqargan, Juma xutbasida Abbosiylar xalifasi Muktafiyning nomi „Valis, toʻgʻri yoʻl-yoʻriqli merosxoʻr, zamonlar sohibi, moʻminlar amiri Mahdiy“ foydasiga oʻzgartirilgan[70][71]. Badaviylar 903-yil avgustida Salamiyada qarorgoh qurib, Said qaytib, oʻzini mahdiy deb eʼlon qilishini kutgan boʻlishi mumkin. Qayta-qayta iltijo qilishlariga qaramay, Said Ramladagi xavfsiz hududni tark etishdan bosh tortgan[71][72]. Tabariy asarida keltirgan ikki maktubdan biri yashirin ravishda mahdiyga yuborilgan. Ikkinchisini esa Abbosiy qoʻshinlari qoʻlga olgan boʻlib, unda mahdiyning nomi Abdulloh ibn Ahmad ibn Abdulloh deb keltirilgan. Agar mahdiy haqiqatan ham Said boʻlsa, bu vaqtda oʻziga hukmdorlik nomini qabul qilgan boʻlsa-da, ismida otasining nomini qoldirgan boʻlib chiqadi[72].

Oxir-oqibat, Abbosiylar hukumati Muhammad ibn Sulaymon al-Kotib boshchiligida qoʻshin yuborgan. Ushbu qoʻshin 903-yil 29-noyabrdagi Hama jangida „fotimiy“ badaviy qoʻshinini magʻlub etgan[71][73]. Ilohiy hidoyatli imomning ochiqdan-ochiq tashlab ketganidan gʻazablangan al-Husayn mahdiyga qarshi chiqib, Salamiyadagi qarorgohni vayron qilgan. U yerda mahdiyning duch kelgan barcha oila aʼzolari va xizmatkorlarini qatl qilgan[55][71][74]. Biroq Saidning ayollarini Suluk qutqarib, Ifriqiya zabt etilgach, ularni xoʻjayinining huzuriga olib kelgan[75]. Bu vahshiylik, qoʻzgʻolonning muvaffaqiyatsizligiga hamda Fotimiy tarixchilari keyinchalik Said va Zakaravayh oʻgʻillari oʻrtasidagi munosabatlarni qiyoslashiga, shuningdek, tarixchi Haynts Halmning damnatio memoriae harakati deb ataydigan harakatiga olib kelgan[76]. Al-Husaynning oʻzi koʻp oʻtmay qoʻlga olinib, qiynoqlar ostida Ismoiliylar harakati rahbari haqida bilganlarini oshkor qilgan[71][77]. Zakaravayhning o‘zi ozodlikda qolib, tarixchi Farhod Daftariyga koʻra, 906-yilda Iroqdagi qo‘zg‘olonni „dissident qarmatizm xususiyatlariga ega bo‘lgan“ harakatga aylantirishga harakat qilgan. Bu qoʻzgʻolon ham 907-yilda Abbosiylar qoʻshinlaridan magʻlubiyatga uchrab, Zakaravayh qoʻlga olinib, olgan jarohatlari tufayli koʻp oʻtmay vafot etgan[71][78].

Misr va Sijilmasaga qochish tahrir

Said va uning atrofidagilar yana Abbosiylar taʼqibidan qochib, Tuluniylar Misriga borishga majbur boʻlgan[79][80]. Said 904-yil boshida Misr poytaxti Fustatga yetib kelib, u yerda mahalliy doiy Abu Alining yordami bilan oʻz dinini qabul qilgan mahalliy bir kishining uyiga joylashgan[81]. Ibn Havqalning umumiy hisoblangan ishonchli maʼlumotiga koʻra, Saidga uyidan joy bergan shaxs Saidning bayʼatiga qaytgan Hamdan Qarmatdan boshqa emas edi[82][83]. Said boy Hoshimiy savdogar qiyofasiga kirsa-da, Bagʻdod tomonidan ogohlantirilgan mahalliy hokimiyatlar undan shubhalangan. Sadoqatli amaldor Jaʼfarni qiynoqlar ostida soʻroq qilishsa-da, hech narsani oshkor qilmagan[84]. Said Fustatda 905-yil yanvarigacha, Muhammad ibn Sulaymon al-Kotib boshchiligidagi abbosiy qoʻshinlari Misrga bostirib kirib, Tuluniylar tuzumiga barham berib, viloyatni yana toʻgʻridan-toʻgʻri Abbosiylar qoʻliga oʻtkazguniga qadar yashagan[85].

Said Abbosiylardan qutulish uchun yana qochishga majbur bo‘lgan. Atrofidagilar, aftidan, Ismoiliy imom nomi bilan mamlakatning katta qismini zabt etgan[86][87] missionerlar Ibn Havshab va Ibn al-Fadl uning Yamanga borishini kutishgan[88]. Buning oʻrniga Said gʻarbga, Magʻrib tomon borishga qaror qilib, oʻz izdoshlarini hayratda qoldirgan. Chunki Yaman sivilizatsiyalashgan arab dunyosining bir qismi boʻlsa, Magʻrib vahshiy va madaniyatsiz[89], islom dunyosi markazlaridan uzoqda, siyosiy jihatdan parchalangan va berber qabilalari hukmronlik qilayotgan hudud edi[90]. Darhaqiqat, bosh missioner Fayruz xo‘jayinini tashlab, o‘zi Yamanga jo‘nab ketgan[88]. Saidning ushbu tanlovining sababi nomaʼlum, biroq tarixchi Vilferd Madelung Ibn al-Fadlning sodiqligiga shubhalari borligini taxmin qilgan[91]. Ibn al-Fadl oxir-oqibat oʻz bayʼatidan voz kechib, oʻzini kutilgan mahdiy deb eʼlon qilgan[59][91]. Shu bilan birga, Magʻribdagi vaziyat istiqbolli ham edi. Doiy Abu Abdulloh ash-Shiiy Kutama berberlarini oʻziga boʻysundirib, 905-yilga kelganda Abbosiylar hukmronligi ostidagi Ifriqiyani (hozirgi Tunis va Sharqiy Jazoir) boshqargan avtonom Agʻlobiylar sulolasiga qarshi dastlabki gʻalabalarga erishgan[92][93]. Fotimiylarning keyingi apologi Qozi an-Nuʼmonning taʼkidlashicha, Abu Abdulloh Salamiyaga oʻz xoʻjayinini Magʻribga taklif qilib, qarorni oldindan belgilab qoʻyilgandek koʻrsatish uchun elchilar yuborgan. Halm va Brett taʼkidlaganidek, ushbu epizod Said oʻz harakatini boshqargan koʻrinishidagi improvizatsiya uslubiga oydinlik kiritadi[94].

Said ishonchli Jaʼfarni Salamiyaga qaytib, u yerda yashirilgan xazinalarni qazish uchun yuborib[89], oʻzi esa Abu Abdullohning ukasi Abul Abbos Muhammad hamrohligida gʻarbga ketayotgan savdogarlar karvoniga qoʻshilgan. Yo‘lda karvonga berber qabilalari hujum qilishi natijasida Abul Abbos Muhammad yarador bo‘lib, Said kutubxonasi va ko‘plab mol-mulki hujumchilar qo‘liga o‘tgan[88]. Karvon Tripolida toʻxtab, u yerda Jaʼfar topilgan xazina bilan yetib kelishini kutgan. Bu orada Abul Abbos Muhammad oldindan Agʻlobiy poytaxti Qayravonga yuborilgan. Said haqidagi xabar va uning Abbosiylar tomonidan qidirilayotgani xabari shaharga yetib kelganini bilmagan holda shaharga kirib kelgach, darhol hibsga olingan[95]. Natijada Said yana oʻz rejalarini oʻzgartirishga majbur boʻlgan. U Agʻlobiylar hududini kesib oʻtib, Kutama mamlakati tomon yoʻl olish oʻrniga, Agʻlobiylar hududining janubiy chegaralari boʻylab gʻarbga ketayotgan boshqa karvonga qoʻshilgan. Unga faqat oʻz oʻgʻli va Jaʻfar hamrohlik qilgan. Karvonboshiga bosim o‘tkazib, hatto pora berib, shoshqaloqlik bilan oxiri Sijilmasaga yetib kelgan[96].

 
Sijilmasa shimoliy darvozasi qoldiqlari

Hozirgi Marokashning sharqiy qismidagi voha shahri boʻlgan Sijilmasa bir qancha trans-Saxara savdo yoʻllarining oxiri boʻlib, Agʻlobiy amirlari yetib bora olmaydigan joyda edi[96]. Darhaqiqat, shaharning Midrariy hukmdori Yasa ibn Midrar koʻpchilik berberlar kabi xorijiylarni qoʻllab-quvvatlagani tufayli Abbosiy xalifalariga dushman edi[80][97]. Oʻzini yana bir boy savdogar sifatida koʻrsatgan Said shaharda yaxshi qarorgoh sotib olgan va keyingi oylarda sekin-asta oila aʼzolarini ham chaqirib olgan[98]. Keyingi toʻrt yil davomida shu shaharda yashab, savdo faoliyatini davom ettirgan. Ushbu faoliyat qoʻshimcha boylik keltirib, shu vaqt ichida Ifriqiyani zabt etishga kirishgan Abu Abdulloh ash-Shiiy bilan aloqada boʻlgan[99][100]. Uning shaxsi uzoq vaqt sirligicha qolmagan. Agʻlobiy amiri Ziyodatulloh III Midrariy amiriga sharqdan kelgan savdogarning asl qiyofasini ma’lum qildi, ammo Saiddan qimmatbaho sovg‘alar olgan Sijilmasa amiri unda hech qanday yomonlik alomati koʻrmagan[101]. Abu Abdulloh Agʻlobiylar amirligi zabt etilishidan oldin Saidni Ifriqiyaga kuzatib qoʻyish uchun Kutama qoʻshinini yuborgan, biroq ularni Tahertdagi Rustamiy amiri yoʻldan ozdirib, ortga qaytishga majbur boʻlgan[101].

Hukmronlik tahrir

Fotimiylar xalifaligining tashkil etilishi tahrir

909-yil 18-martda Abu Abdulloh qoʻl ostidagi Kutama al-Aribusda soʻnggi Agʻlobiy qoʻshinini magʻlub etgan[102]. Ertasi kuni Ziyadatulloh III oʻzining koʻp xazinalari bilan Raqqada shahridan Misrga qochib ketgan. Yirik haramining katta qismini qoldirib ketgan va yer soligʻi departamenti idoralarini va barcha moliyaviy hujjatlarni yoqib yuborishga buyruq bergan[103][104]. Bu maʼlum boʻlgach, tartibsizlik boshlanib, saroylar talon-taroj qilingan va keyingi qarshilik haqida hech kim oʻylamagan. Taniqli shaxslar delegatsiyasi Qayravonni taslim qilib, ertasi kuni, 909-yil 25-martda Abu Abdulloh Raqqadaga kirib, amir saroyini qarorgoh qilgan[105].

Abu Abdulloh ash-Shiiyning regentligi tahrir

Rahbari uzoq Sijilmasada ekanligi tufali Ifriqiyada yangi shia tuzumini o‘rnatish Abu Abdullohga bog‘liq edi[106]. Qayravon fuqarolari va Agʻlobiy rejimining barcha sobiq xizmatchilariga avf (omon) maktubi chiqargan, saroylarning qiymatini hisoblab chiqqan, hokimlarni tayinlagan va yangi rejimni aks ettiradigan rasmiy muhrlar, tangalar, azon va xutbalarni oʻzgartirishni buyurgan. Yangi hukmdorning nomi ommaga eʼlon qilinmagan. Buning oʻrniga, yangi vaʼzlarda Muhammad oilasini, Alloh vaʼdasining amalga oshishini, Alloh haqiqati (haqq) gʻalabasini va Alloh Hujjatini (hujjat Alloh, yaʼni mahdiy) ulugʻlaydigan Qurʼon oyatlari yoki iboralar ishlatilgan[104][107]. Qamoqdan qochib, akasining g‘alabasigacha yashirinib yurgan Abul Abbos Muhammad Qayravondagi Katta masjidda mahalliy sunniy huquqshunoslar bilan bahs yuritib, ismoiliylik ta’limotini tarqata boshlagan[108]. Abu Abdulloh mahalliy shia Muhammad ibn Umar al-Marvarrudiyni yangi bosh qozi (sudya) etib tayinlagan[109].

Hokimiyati yetarlicha barqarorlashgach, 909-yil 6-iyunda Abu Abdulloh xoʻjayinini topib, hokimiyatni topshirish uchun katta qoʻshin bilan Raqqadadan yoʻlga chiqqan. Oʻz oʻrniga Raqqadada Abu Zaki Tammam ibn Muarikni rahbar, ukasi Abul-Abbos Muhammadni yordamchi qilib qoldirgan[110]. Yoʻlda Abu Abdulloh koʻchmanchi Zenata berberlari sardori Muhammad ibn Xazarning boʻysunishini qabul qilgan[110]. Tahertdagi Rustamiy imomligini agʻdarib, u yerda Kutama hokimligini oʻrnatgan[111]. Kutama qoʻshini yaqinlashayotganidan xabar topgan Sijilmasa amiri Saidni oʻgʻli bilan birga soʻroq qilib, uy qamogʻiga olsa-da, ularga yaxshi munosabatda boʻlgan. Boshqa tomondan, ularning xizmatkorlari qamoqqa tashlanib, muntazam ravishda qamchilangan[112].

Mahdiyni eʼlon qilish va Ifriqiyaga kelish tahrir

909-yil 26-avgustda Kutama qoʻshini Sijilmasaga yetib kelib, asir olingan imomni ozod qilishni talab qilgan. Midrariy qoʻshinlari bilan kichik toʻqnashuvlardan soʻng amir al-Yasa bosib olingan va talon-taroj qilingan oʻz shahrini tark etgan. Otga minib, nafis liboslar kiygan Said va uning o‘g‘lini diniy hayqiriqlar va ko‘z yoshlari ostida qo‘shinga taqdim etishgan. Ertasi kuni, 27-avgustda Said taxtga chiqqan va qoʻshinlar tomonidan olqishlangan[113]. Tarixchi Maykl Brett taʼkidlaganidek, bu voqea ikki xil maʼnoga ega edi. Bir tomondan, Saidning xalifaligini tan olish boʻlsa, boshqa tomondan, Kutama askarini „sodiq“ (moʻmin) yoki „Xudoning doʻstlari“ (avliyo) sifatida oddiy musulmonlar ommasidan ajralib turadigan elita deb tan olish ham edi[104].

26-avgust kuni Sijilmasa devorlari tashqarisida Imom paydo boʻldi. U dafna otini minib, boʻyniga va yelkasiga matosi oʻralgan salla, egniga misr zigʻir koʻylagi va sandal kiygan edi. … Shu payt kutama qabilasi xalqi bir ovozda qichqirdi: „Ey moʻmin! Bu mening ham, sizning ham, butun insoniyatning xoʻjayini!“ Kutamalar oʻz boshliqlari Abu Abdulloh ash-Shiiy otdan tushganini koʻrgach, ular ham unga ergashishdi. Ash-Shiiy shodlikdan yig‘lagancha, Imom otining uzangisini o‘pish uchun tiz cho‘kkancha imom tomon yugurdi. Shunda Abdulloh al-Mahdiyning „Xushxabar bilan shod boʻling“, degan birinchi soʻzini eshitdi.

— Sijilmasada Kutama qoʻshini tomonidan al-Mahdiyning kutib olinishi[114].

Armiya Sijilmasada bir necha hafta turgan. Bu vaqt davomida gʻarbiy Magʻribdan boʻysunishni taklif qilgan delegatsiyalar kelgan. Sijilmasaning qochoq amiri qoʻlga olinib, shaharga kutama boshligʻi Ibrohim ibn Gʻolib noib etib tayinlangan[115]. 12-oktyabrda armiya ortga qaytishni boshlagan. Yoʻlda Ibn Xazar boshchiligida Zenatalar hujumiga uchragan Tahertga yordam berilgan. Togʻdagi qoʻrgʻonlarda joylashgan Sadina qabilasiga hujum qilib, Ibn Xazarni qoʻlga olish uchun yurish boshlangan, ammo u sahroga qochishga muvaffaq boʻlgan[116]. Keyin qoʻshin shimoli-sharqqa yurib, Said Abu Abdullohning Kutamadagi missiyasining asl markazi boʻlgan Ikjonga tashrif buyurgan. Said u yerda kutama qabilalarining ishlarini tartibga solib, oʻz nomiga yillar davomida yig‘ilgan xazinalarni toʻplash bilan shug‘ullangan[117].

Yigirma kundan soʻng qoʻshin Qayravon tomon yoʻl olgan. 910-yil 4-yanvarda shahar zodagonlari yangi hukmdorni kutib olish uchun chiqishgan. Abu Abdullohning omonini yangilashni soʻragan Said darhol ularning hayotini kafolatlagan, lekin mol-mulki haqida hech narsa demagan. Yangi xalifa hayoti davomida mutlaqo tashrif buyurmagan boʻlsa-da, Qayravonga kirmay, toʻgʻri Raqqadaga otlangan[118]. Ertasi kuni, 910-yil, 5-yanvar, juma kuni, juma namozi xutbasida xalifalik oʻzining qonuniy egalari boʻlmish Muhammad oilasiga qaytishini olqishlovchi manifest oʻqilib, yangi hukmdorning ismi va unvonlari rasman „Abdulloh Abu Muhammad, mo‘minlar amiri Alloh tomonidan to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan imom“ deya eʼlon qilingan[119][120].

Ichki siyosat tahrir

Inqilobiy tuzumning muammolari tahrir

Al-Mahdiyning xalifa deb eʼlon qilinishi Ismoiliy daʼvatining oʻnlab yillar davom etgan saʼy-harakatlari yakuni boʻlib, Ali ibn Abu Tolib (656-661) xalifaligidan keyin birinchi marta musulmon dunyosining asosiy qismini Muhammad oilasi vakillari boshqarishi boʻlgan[121]. Fotimiylar xalifaligining barpo etilishi 10-asr musulmon dunyosida shia rejimlarining keng koʻlamli yuksalishi bir qismi boʻlgan. Shuningdek, bu davr „Shia asri“ deb ham atalib, Yaman va Tabaristonda Zaydiy amirliklari, Suriyada Hamdoniylar, Fors va Iroqda Buvayhiylarning yuksalishi kuzatilgan[122].

Shia imomlari sifatida al-Mahdiy va uning vorislari nafaqat davlatning (davla) dunyoviy hukmdorlari, balki ayni paytda shia imomlari ham boʻlib, oʻsha vaqtga qadar saqlanib qolgan va keng koʻlamli daʼvat tarmogʻining boshida turganlari sunniy Abbosiylarga butun islom olamining yetakchiligi uchun bevosita mafkuraviy qiyinchilik tugʻdirgan[123][124]. Al-Mahdiy oʻzining inauguratsion nutqidayoq „Allohning vaʼdasiga binoan dunyoni Sharq va Gʻarbgacha gunohkor isyonchilardan ozod qilish“ mandatini daʼvo qilgan[125][126].

Biroq, yuqoridagi universal daʼvolarda yangi rejim muammosi koʻzga tashlanadi[126]. Tarixchi Xyu Kennedi yozganidek, „inqilobiy harakatning hokimiyatga erishishi har doim hal qiluvchi ahamiyatga ega“, chunki u oʻz tarafdorlariga bergan vaʼdalarini bajarishi kerak[124]. Al-Mahdiy hokimiyat tepasiga ming yillik va masihiy vaʼdalar toʻlqinida kelgan edi. Uning tarafdorlari moʻjizalar koʻrsatishga qodir boʻlgan ilohiy rahbarni kutishgan. Hokimiyatga kelgach, oʻzini oddiy odam qilib koʻrsatib, Abu Abdulloh eʼlon qilgan „Allohning isboti“ga nisbatan haddan ortiq umidlarni roʻyobga chiqarishga urinishdan koʻra, Alining avlodi sifatida xalifalik taxtiga qonuniy daʼvosiga koʻproq eʼtibor qaratgan[124][126].

Al-Mahdiy umidlarni boshqarishga harakat qilganini shoh nomini tanlashidan ham koʻrish mumkin. „Abdulloh Abu Muhammad“ islom paygʻambari Muhammad ismining toʻliq teskarisi edi. Shuningdek, uning oʻgʻli, Abdurrahmon emas, balki Abul-Qosim Muhammad nomi bilan tanilgan. Shunda mahdiy uzoq vaqtdan beri bashorat qilinganidek, Islom paygʻambari bilan bir xil nomga ega boʻlar edi, yaʼni Abul Qosim Muhammad ibn Abdulloh[126][127]. Halm taʼkidlaganidek, bu al-Mahdiyga oʻz tarafdorlarining ming yillik umidlarini oʻgʻliga meros qilish imkonini berib, vaqtdan yutgan[128]. Shu bilan birga, bu mahdiyning yagona, yarim ilohiy siymosi endi „Alloh hidoyat qilgan imom“ (al-imom al-mahdiy billoh) sifatida xalifalik unvonidagi sifatga aylanganini ham anglatib, vaʼda qilingan masihiy oʻrniga al-Mahdiy Ali va Fotima naslidan boʻlgan bir qancha imomlar ketma-ketligidan biri edi[129].

Yangi maʼmuriyatni qaror toptirish tahrir

Al-Mahdiy duch kelgan asosiy muammo yangi rejim asosining tor doira ekanligi edi. Fotimiylar sulolasini hokimiyatga kutamalar olib kelgan boʻlib, Bretning fikricha, ular „ajralmas“, lekin ayni paytda mamlakatning omon qolishi uchun „masʼuliyat va tahdid“ edi[130]. Halm ilk Fotimiylar rejimini „Kutama gegemonligi“ deb taʼriflagan[131]. Bu yarim madaniyatli qabila vakillarining imom-xalifa tanlangan jangchilar sifatidagi mavqeidan nafaqat boshqa berber qabilalari, balki asosan arab madaniyati hukmron boʻlgan shaharlar aholisi ham qattiq norozi edi[132]. Halm yozganidek, vaziyat xuddi quyidagi ssenariyga oʻxshash: „XVIII asr boshlarida Shimoliy Amerikada iyezuit missionerlari tomonidan katoliklikka oʻtkazilgan irokezlar Yangi Angliyaning Puritan provinsiyalarini bosib olib, Boston, Providens va Xartfordda oʻz rahbarlarini gubernatorlikka koʻtarishgan va shubhali ishonchnomalarga ega yevropalikni Angliya qiroli deb eʼlon qilgan[132].“ Qayravon va eski Agʻlobiy saroy shahri Al-Qasr al-Qadim rahbarligiga mahalliy arablar Hasan ibn Ahmad ibn Abu Xinzir va uning ukasi Xalaf tayinlangan[133]. Kutama gubernatorlari tayinlangan viloyatlarda Fotimiylar hukmronligining dastlabki yillari mahalliy aholining kutamaliklarning takabburligi va talabchanligiga qarshi qoʻzgʻolonlari koʻtarilgan[134].

Xalifa kutamalarni garnizon va gubernatorliklarga tayinlab, ularga koʻplab mukofotlar bergan boʻlsa-da, oʻzining yangi davlatini boshqarish uchun al-Mahdiy arab shahar aholisining bilimiga tayangan[135]. Kennedi taʼkidlaganidek, keyingi radikal ismoiliy guruhlar rejimlaridan farqli oʻlaroq, al-Mahdiy boshqaruvi „hayratlanarli darajada anʼanaviy“ edi[124]. Shu sababli al-Mahdiy Ibn al-Qadim kabi Agʻlobiy amirlari xodimlarining koʻp qismini, koʻpincha sadoqati shubhali kishilarni oʻz huzurida saqlashga majbur boʻlgan. Ushbu amaldor dastlab Ziyodatulloh III bilan qochgan, keyin uni tark etib, sobiq amir xazinasining katta qismi Ifriqiyaga qaytib kelgan edi. Al-Mahdiy uni yer soligʻi byurosi (devon al-xaraj) va pochta xizmati (barid) boshligʻi etib, ikkita muhim lavozimga tayinlagan[136]. Yangi xalifa Abbosiylar boshqaruviga taqlid qilib, bir qator yangi moliya tuzilmalarini yaratgan, lekin oʻz hukumati faoliyatini nazorat qilish uchun vazir emas, kotib lavozimidan foydalangan[137]. Bu lavozimni dastlab Agʻlobiylar davri amaldori Abul Yusr al-Bagʻdodiy egallagan[138], ammo 911-yilning yanvarida vafotidan keyin uning oʻrniga Abu Jaʼfar Muhammad ibn Ahmad al-Bagʻdodiy tayinlanib, u ayni shu lavozimda al-Mahdiy vorislari davrida ham xizmat qilishni davom ettirgan[139]. Abu Abdulloh ash-Shiiy taʼsiri yoʻqotilgandan so‘ng, xalifa kotib Muhammad al-Bag‘dodiy nazorati ostida yangi tuzilma — „aniqlash byurosi“ (devon al-kashf) ham ta’sis etgan[139]. Bu vazifani maxsus tuzilmaga yuklagan zamonaviy abbosiy byurokratiyasidan farqli oʻlaroq, al-Mahdiy amaldorlar (mazalim) qilgan suiisteʼmolliklarni qoplash toʻgʻrisidagi iltimosnomalarni shaxsan eshitish va hukm qilishda ehtiyotkor boʻlgan[140].

Odatdagi byurokratiyadan yana bir eʼtiborga molik jihati armiya vazirligi yoʻqligi edi. Chunki qabilaviy tashkil etilgan Kutama qoʻshini Fotimiylar harbiylarining asosiy qismini tashkil etgan[138]. Al-Mahdiy qoʻshinlar safini toʻldirish uchun omon qolgan Agʻlobiy qul askarlari (abid), jumladan slavyan (saqaliba) yoki yunon (rum), shuningdek, yollanma qora tanli afrikaliklarni qabul qilgan. Qayravon arab koʻchmanchi armiyasining sadoqatiga shubha bilan qaralgani tufayli ikkinchi darajali maqomga tushib qolgan boʻlsa-da, saqlanib qolgan[124][138].

Abu Abdulloh ash-Shiiy taʼsirining yoʻqotilishi tahrir

Yangi tuzumga qarshi dastlabki jiddiy muammo uni hokimiyat tepasiga olib kelgan odamlar — Kutama rahbarlari safida paydo boʻlgan[141][142]. Mahdiy haqidagi rivoyatlar tarqoq boʻlsa-da, uning kelishi samoviy alomatlar bilan bashorat qilinishi, u beqiyos goʻzal yigit boʻlishi, qoʻshinlarini tez va moʻjizaviy tarzda gʻalabaga yetaklashi taʼkidlangan. Oson hayot, sharob va qimmatbaho kiyimlarga o‘rgangan 35 yoshli sobiq savdogar al-Mahdiy nafaqat bu umidlarga to‘g‘ri kelmagan, balki uning dabdabali turmush tarzi Abu Abdulloh ash-Shi’iy targ‘ib qilgan va Kutamalar ortidan ergashgan qattiqqo‘l ta’limotlarga to‘qnash kelgan. Hatto Abu Abdulloh rahbarini tanqid qilib, uni kuch, pul, dabdaba va sovgʻalar bilan Kutamani buzganlikda ayblagan[143]. Shu bilan birga, al-Mahdiy qurbonliklarining mevasini olayotgan paytda, Kutama boshliqlari oʻzlarini kutamalik boʻlmagan amaldorlar va hatto oʻzlari qarshi kurashgan Agʻlobiy hukumatining yuqori martabali aʼzolaridan iborat maʼmuriyatdan tashqarida koʻrgan[142].

Natijada Abu Abdullohning rahbaridan hafsalasi pir bo‘lgan. Tarixchi Najam Hayder yozganidek, bu „umidlarning muvaffaqiyatsizligi“ edi. Chunki al-Mahdiy „[Abu Abdullohning] ilohiy tayinlangan va notoʻgʻri shaxs haqidagi tasavvuriga mos kelmagan“[144]. 910-yil iyul oyida Abu Abdulloh gʻarbiy qoʻshinni boshqarishga chaqirilishi bilan darhol mojaroning oldi olingan. Avvalgi oylarda Sijilmasa Midrariylar tomonidan bosib olingan edi. Tahertni yana Zenatalar qamal qilgan va Kutama boʻylab Baban boshchiligida qoʻzgʻolon koʻtarilgan. Qoʻzgʻolon sodiq Kutama tomonidan tezda boʻysundirilgan. Abu Abdulloh Tubna yaqinida Zenatani magʻlub etishga muvaffaq boʻlib, Tahert qamalini bartaraf etgan va hatto Ténèsda Oʻrta yer dengizi sohiliga qadar yetib borgan. Shundan soʻng 910/11-yil qishida Raqqadaga qaytishdan oldin hozirgi markaziy Jazoirdagi Zenata va Sadina qabilalariga qarshi yurish qilgan[145].

Tenesda Kutama rahbarlari oʻrtasida fitna boshlangan. Rahbarlar Abu Abdulloh boshchiligida xalifaga qarshi turish va uning daʼvolarini sinab koʻrishga qaror qilishgan[145]. Manbalardagi tafsilotlar bir-biridan farq qiladi. Biroq, Kutama al-Mahdiyni omma oldiga chiqarib, undan moʻjiza koʻrsatishni talab qilgan. Abu Abdulloh, uning ukasi Abul-Abbos Muhammad, Abu Zakiy va „oliy shayx“ Abu Muso Horun uni ochiqdan-ochiq firibgarlik va yolgʻonchilikda ayblashgan[146]. Koʻp oʻtmay Abu Muso Horun oʻldirilgach, boshqa fitnachilar al-Mahdiyni oʻldirishga qaror qilgan. Abu Abdullohning shubhalari tufaylimi yoki uning xalifa boʻlishi borasida kelisha olmaganlari uchunmi ushbu fitnani kechiktirishgan. Ularning niyatlaridan xabar topgan al-Mahdiy oldinroq harakat qilgan. Sodiqligi shubhali qoʻmondonlar poytaxtdan uzoqdagi hududlarga yuborilib, ularning oʻrniga sodiq qoʻmondonlar tayinlangan. Shuning uchun 911-yil 18-fevralda Abu Abdulloh va Abul Abbos Muhammad xalifa saroyida sodiq Kutama askarlari tomonidan oʻldirilgan[147]. Abu Abdulloh ash-Shiiyning o‘limi xabari tezda tarqalgan. Al-Mahdiy ikki kunlik ikkilanidan keyin fitnada ishtirok etgan boshqa Kutama rahbarlarini ham qatl qilgan[139].

Abu Abdullohning Salamiyaga asoslangan markaziy harakat bilan aloqadorligini rad etuvchi yoki shubha qiladigan Brettning soʻzlariga koʻra, al-Mahdiyning Abu Abdulloh bilan raqobatdagi gʻalabasi „kutayotgan masih nomidan apokaliptik harakatdan [874-yilda oʻn ikki imomlar gʻoyib boʻlganidan] keyin bir muncha vaqt oʻtib, Abbosiylar imperiyasining chekkasida gullab-yashnagan“ hokimiyatni egallashni anglatardi[148]. Brett yana 911-yil voqealari, al-Mahdiyning shaxsi va Abu Abdullohning oʻldirilishi haqidagi savollar bilan 899-yilgi ajralib chiqish maʼlumotlarining kelib chiqishi va missioner Abdanning oʻlimi haqidagi maʼlumotlar keyinchalik anti-Fotimiy manbalardagi notoʻgʻri xabarlar tufayli ekanligini taʼkidlagan[149].

Antinomiyani bostirish tahrir

Yangi tuzum, shuningdek, oʻz tarafdorlari orasidagi ekstremistik tendensiyalar bilan kurashishga ham majbur boʻlgan[150]. Ilk Ismoiliy taʼlimoti barcha oldingi nozil qilingan dinlar, yahudiylik, nasroniylik va islom, hamda ularning muqaddas kitoblari faqat niqob ekanligini targʻib qilgan. Ular Jannatda amal qiladigan botiniy, haqiqiy dinni yashirish uchun tashqi (zohir) shakl va qoidalarni oʻrnatgan deb hisoblagan. Muhammad ibn Ismoilning oxirzamonda mahdiy boʻlib kelishi ana shu ezoterik haqiqatlarni (haqoiq) ochib beradi va insoniyatni diniy qonun (shariat) majburiyatlaridan ozod qiladi, deb hisoblangan[150][151]. Al-Mahdiyning ismoiliylik taʼlimotini oxirzamon kelishidan oldin cheksiz sonli imomlarga ruxsat berish uchun oʻzgartirishi bu umidlarni chippakka chiqargan, lekin ular, xususan, qarmatiylar va boshqa ekstremistik (gulat) guruhlar tomonidan keng miqyosda ushlab turilgan. Daftariy taʼkidlaganidek, bu taʼlimot va xatti-harakatlar 930-yilda Makkadagi qarmatiylar yurishiga oʻxshab „sunniy polemistlar tomonidan ham barcha ismoiliylarni libertinizm va antinomizmda ayblash uchun qoʻllanilgan“[152].

921-yilning oxirlarida al-Mahdiy Ramazon oyida choʻchqa goʻshti yeyish va sharob ichish orqali Islom qonunlarini ochiqdan-ochiq buzgan ikki yuzga yaqin ismoiliy tarafdorlariga qarshi chora koʻrishga majbur boʻlgan. Hibsga olinganlar, jumladan, turli shaharlardan kelgan bir qancha taniqli kishilar, diniy qonundagi oldingi majburiyat cheklovlari olib tashlangan deb hisoblab, ularning baʼzilari hatto al-Mahdiyni yer yuzida zohir boʻlgan xudo deb bilishgacha borishgan[153]. Bu al-Mahdiy va uning yangi paydo boʻlgan rejimi uchun laʼnat edi[150]. Rasmiy Fotimiy taʼlimoti bundan buyon shariat va islom qonunlarining tashqi qatʼiyliklari, hatto ichki haqiqatlarga intilgan ismoiliy dindorlar uchun ham amalda boʻlishini taʼkidlagan. Biroq, ismoiliylikning yashirin antinomiya tendensiyalari kelajakda darziylar va hashshoshiylar ordeni kabi harakatlarda yana paydo boʻlgan[150].

Molikiy dushmanligi tahrir

9-asrda Qayravon islom huquqshunosligining eng yirik markazlaridan biriga aylangan. Uning sunniy huquqshunoslari Agʻlobiy amirlariga qarshi tanqidiy pozitsiyani egallab, shuhratparast bosh qozilar muhim va baʼzan avtonom siyosiy rol oʻynagan[154]. 9-asr oʻrtalaridan boshlab konservativ Molikiy maktabi hukmronlik qilgan shahar huquqshunoslari boshidanoq yangi Fotimiy tuzumi va uning amaliyotiga qarshi asosiy manba boʻlgan[155].

Abu Abdulloh va uning ukasi faqihlar bilan tortishib, ularni Fotimiylarning Ali va uning avlodlari ustunligi haqidagi daʼvolarini yoki Ismoiliy taʼlimotining aqidalarini qoʻllab-quvvatlash uchun jalb qilishga behuda urinishgan[156]. Abu Abdullohning Sijilmasa yurishi paytida Qayravon aholisi uning qaytib kelmasligiga umid qilishgan. Oktyabr/noyabr oylarida ikki taniqli huquqshunos omma oldida qatl qilinib, ularning jasadlari ogohlantirish sifatida shahar boʻylab olib yurilgan[157]. Abu Abdullohning avval Sijilmasadan, keyin esa Ikjondan yuborgan hamda missiyasining muvaffaqiyati va „Imom, xoʻjayinimiz va ustozimiz Mahdiy hamda uning oʻgʻli“ning yaqin orada kelishi haqidagi xabarlar yozilgan maktublar Qayravonda omma oldida oʻqilib, muxolifat harakatini toʻxtatish uchun mamlakatning barcha shaharlariga yuborilgan[158]. Al-Mahdiy avvaliga molikiylarni yarashtirishga harakat qilgan, lekin ularning keskin eʼtirozlariga qarshi ismoiliylik marosimlarini oʻtkazishdan ham tortinmagan. Bu esa Qayravon fuqarolari va marosimlarni amalga oshirish uchun masʼul boʻlgan shaharning Fotimiy gubernatorlari oʻrtasida doimiy keskinliklarga olib kelgan[159].

Ifriqiyadagi Fotimiylar hukmronligi davrida Molikiy elitalari Fotimiylarning qonuniyligini rad etishgan. Molikiy mualliflar ularni shunchaki „Sharqiylar“ yoki hatto „kofirlar“ deb atagan, xalifalarni esa hukmdorlik unvonlari bilan emas, balki ismlari bilan aytib oʻtishgan[160]. Al-Mahdiyning oʻzi ism-sharifining qisqacha shakli Ubaydulloh („Kichik Abdulloh“) deb nomlangan[161][162][163]. Shu sababli sulola dushman sunniy manbalarida „Ubaydiylar“ (Bani Ubayd) deb ataladi[164][160]. Binobarin, al-Mahdiy molikiylarning raqiblari, ozchilik Hanafiy mazhabi orasidan, ayniqsa, ularning koʻpchiligi shialarga xayrixoh boʻlganini daʼvo qilgani holda yordam izlagan va uni topgan. Fotimiylarning birinchi bosh qozisi al-Marvarrudiy va olim, keyinroq Ismoiliy doiy Ibn al-Haysam kabi odamlar bu guruhga mansub edilar[165]. Qayravondan farqli oʻlaroq, Raqqada saroyida ismoiliylar hukmronlik qilgan. U yerda alohida Ismoiliy Kutama qozisi boʻlgan va al-Mahdiy qochib ketgan paytdan boshlab uning hamrohlari tayanch boʻlib xizmat qilgan[166].

Bosh qozi al-Marvarrudiy ismoiliylik amrlaridan har qanday ogʻishlarni taʼqib qilishda murosasiz pozitsiyasi tufayli Molikiy Qayravoniylarning nafratiga sabab boʻlgan. Oxir-oqibat, koʻplab oʻlim hukmlari 915-yilda al-Mahdiyni bosh qozini qatl qilishiga olib kelgan[167]. Uning oʻrniga boshqa bir ifriqiyalik Muhammad ibn Mahfuz al-Qamudiy tayinlanib, u 919-yil, vafotigacha bu lavozimda qolgan[167]. Uning vorisi Isʼhoq ibn Abil-Minhol boʻlib, u al-Mahdiy uchun juda moʻtadil ekanligini koʻrsatgach, 923-yil oktyabr oyida lavozimidan olinib, oʻrniga yanada qatʼiy va mutaassib ismoiliy partizani Muhammad ibn Imron an-Naftiy tayinlangan. An-Naftiy lavozimga kirishganidan keyin bir necha oy ichida vafot etganligi sababli, Ibn Abil-Minhol lavozimga qayta tiklangan[167]. Zolimlikda ayblangan yana bir shaxs 918-yilda tayinlangan Qayravon hokimi Abu Said ad-Dayf edi. Qayravonliklar oʻz shikoyatlarini bildirish uchun al-Mahdiy va tinglovchilarga vositachilik qilishda yordam soʻrab merosxoʻr al-Qoimga murojaat qilishgan[168]. Alohida misollar shuni koʻrsatadiki, xalifaning josuslik tarmogʻi, ismoiliy daʼvati bilan toʻldirilib, oʻz saltanati chegaralaridan uzoqqa choʻzilgan va Fotimiylar rejimiga faol qarshilik koʻrsatgan shaxslarni aniqlash va yoʻq qilishda faol boʻlgan. Boshqa tomondan, Halmning fikricha, Molikiy manbalarida keltirilgan minglab shahidlar xalifalik saroyi zindonlarida halok boʻlgani haqidagi maʼlumotlar qoʻpol mubolagʻa boʻlishi mumkin. Chunki al-Mahdiy jamoatchilik qarshiligi ommaviy muxolifatga aylanmaguncha noroziliklarga chidashga tayyor boʻlgan[169].

Kutamaga qarshi gʻalayonlar va antimahdiylar qoʻzgʻoloni tahrir

911-yilning yozida Agʻlobiylarning eski saroy shahri al-Qasr al-Qadimda kutamalik askar va savdogar oʻrtasidagi ikkinchi janjal qoʻzgʻolonga olib kelgan. Oldingi tuzumga aloqador kishilar boshchiligidagi qoʻzgʻolon Kutama bilan bir necha toʻqnashuvlardan soʻng bostirilgan, biroq yetarlicha vaqt oʻtgandan soʻng al-Mahdiy qoʻzgʻolon rahbarlarini yoʻq qilish ishlarini boshlagan. Bu jarayon oʻz vaziri Ibn al-Qadimni ham qamrab olgan[170]. Bu Kutamadan tezda nafratlana boshlanishi natijasida unga qarshi koʻtarilgan qoʻzgʻolonlarning birinchisi boʻlgan[171]. Tahertdagi qoʻzgʻolonda Kutama garnizoni oʻldirilgan yoki quvib chiqariligan, keyin esa Ibn Xazar boshchiligidagi Zenata yordamga chaqirilgan. Kutama armiyasi Zenatani katta yoʻqotishlar bilan magʻlub etib, 1-oktyabrda Tahertni egallagan. Shaharning sobiq noibi Davvos ibn Savlat al-Lahisiy Raqqadaga chaqirib olingan va qatl etilgan[171]. 912-yil aprel oyida kutamaliklar va mahalliy savdogar oʻrtasidagi navbatdagi janjal Qayravon koʻchalarida qonli toʻqnashuvlarga olib kelib, toʻqnashuvda shahardagi barcha Kutamalar halok boʻlgan. Manbalarda 700 kishi halok boʻlgani qayd etilgan. Al-Mahdiy bu ishning rahbarlarini topib, ularni jazolamoqchi boʻlgan. Biroq, u harakat qila olmay, kechirim soʻrab kelgan shahar zodagonlaridan iborat delegatsiya bilan kifoyalanishga majbur boʻlgan[172].

Bu voqea Kutama bilan bogʻliq boʻlgani sababli al-Mahdiy haqidagi oldingi shubhalar bilan birgalikda yangi qoʻzgʻolonni qoʻzgʻatishga yordam bergan[173]. Kadu ibn Muarik al-Mavatiy ismli yosh bola haqiqiy mahdiy deb eʼlon qilinib, yangi doiylar tayinlangan va yangi muqaddas kitob yozilgan[174][175]. Abu Abdulloh missiyasining asl markazi boʻlgan Ikjandan boshlangan qoʻzgʻolon Mila va Qusantina shaharlariga yoyilgan, ularga qarshi yuborilgan sodiq qoʻshin esa, saflaridagi koʻplab Kutama qoʻshinlari qoʻzgʻalganidan keyin orqaga qaytarilgan[176]. Bunga javoban, 912-yil aprel/may oylarida al-Mahdiy rasman oʻz oʻgʻli Abul Qosim Muhammadni valiy (valiahd) deb eʼlon qilib, unga al-qoim bi-amr Alloh („Alloh amrini bajaruvchi“) ismini bergan va uni qoʻzgʻolonni bostirish uchun yuborilgan qoʻshin boshligʻ etib tayinlagan[176]. 912-yil 21-iyunda sodiq qoʻshin Mila yaqinida qoʻzgʻolonchilarni qatʼiy magʻlub etgan. Anti-mahdiy al-Mavatiy va boshqa isyonchi yetakchilar tez orada qoʻlga olinib, al-Qoimning kuzda Qayravonga zafarli kirishida ularni oʻzi bilan olib kelgan[177].

Mahdiyaning tashkil topishi tahrir

Qayravon va al-Qasr al-Qadimdagi Kutamaga qarshi tartibsizliklar yaxshi mustahkamlanmagan saroy shahri Raqqadaning zaifligini ko‘rsatgan. 912-yildayoq al-Mahdiy oʻz qarorgohi uchun yangi va yaxshi himoyalangan joy qidira boshlagan. U shu maqsadi uchun shaxsan qirgʻoq boʻylab sayohat qilgan, hatto kichik Jumma yarim oroliga joylashishdan oldin qadimgi Karfagen xarobalarini ham ziyorat qilgan[178]. Taxminan 1.4 kilometr (0.87 mi) uzunlikdagi va atigi 175 metr (574 ft) kenglikdagi qoyali yarim orol quruqlikdagi hujumdan juda yaxshi himoyalangan va qoyani ichkariga kesib qurilgan qadimiy Puni sunʼiy bandargohini oʻz ichiga olgan[179].

 
Mahdiyaning quruqlikdagi darvozasi Skifa Kahla

Qurilish 916-yil 11-mayda quruqlikka qaragan ulkan devor bilan boshlanib[180], uning yagona darvozasi muhandislik durdonasi hisoblangan. Darvoza eshiklarini bir kishi ochishi mumkin boʻlgan shisha tagliklarga oʻrnatishni al-Mahdiyning oʻzi taklif qilgan deb aytilgan[181]. Yangi saroy shahri dengiz qirgʻogʻida ham mustahkamlangan boʻlib, unda katta jamoat masjidi, hozirgi davrgacha saqlanib qolgan Fotimiylar davridagi yagona inshoot, ikkita saroy, biri xalifa va biri uning merosxo'ri uchun va boshqa xalifa mahkamasi va boshqaruv binolarini oʻz ichiga olgan[182]. Mahdiyaning yagona ojiz tomoni unda tabiiy resurslar, xususan, suvning yetishmasligi edi. Yomgʻir suvini toʻplash uchun yirik omborlar va sardobalar qurilgan, ammo qamal holatida shahar dengiz orqali taʼminlanishi kerak boʻlgan[183].

Kuchli yogʻingarchilik Raqqadadagi saroylarga zarar yetkazgani sababli, al-Mahdi 921-yil 20-fevralda oʻz saroyi bilan qurilish ishlari davom etayotgan yangi qarorgohga koʻchib oʻtgan[178]. Mahdiya saroy shahri, qurol-yarogʻ, xazina va harbiylar uchun qalʼa edi. U yerda faqat Fotimiylar oilasi va uning eng sodiq aʼzolari joylashgan[184]. Garnizon afrikalik qora tanli qul qoʻshinlar (Zavila), shuningdek, slavyan qul askarlar va Kutama tomonidan taʼminlangan. Zavila va Kutama askarlari asosan shahar chekkasida, quruqlikdagi devordan tashqarida yashagan[185]. Sodiqligi shubhali boʻlgan arab jundlari va uning rahbarlari ataylab chetlashtirilgan[184].

Oʻlimi va vorislik masalasi tahrir

Al-Mahdiy 934-yil 4-martda bir muddat kasallikdan so‘ng Mahdiyada vafot etgan[186]. Al-Qoim uning vafotini yuz kun sir tutib, keyin motam e’lon qilgan[186]. Imom-xalifaning tayinlangan (nass) vorisi boʻlgan al-Qoim hech qanday qarshilikka duch kelmagan. Uning kanizaklardan boʻlgan koʻp sonli oʻgay ukalari, olti oʻgʻil va yetti qiz, hech qanday muhim rol oʻynamagan. Al-Mahdiy ularni ataylab saroyda saqlab, gubernatorlik yoki harbiy qoʻmondonlikni ishonib topshirmagan[187]. Faqat bir marta, 928-yilda al-Qoimning berberlarga qarshi yurishi paytida, Mahdiya bilan bir necha hafta aloqada boʻlmagan va yoʻqolib qolish qoʻrquvi ostida al-Mahdiy boshqa oʻgʻli Abu Ali Ahmadga ommaviy marosimlarda yetakchi rol oʻynashga ruxsat bergan. Bu gʻayrioddiy harakatning motivi, saroy fitnalari yoki al-Qoim oʻlgan boʻlishi mumkinligi haqidagi chinakam tashvish tufaylimi, va al-Mahdiy haqiqatdan ham Ahmadni muqobil voris sifatida koʻrsatishni niyat qilganmi, nomaʼlumligicha qolmoqda. Al-Qoim otasining yoniga qaytib, oʻz mavqeini mustahkamlagan. Biroq, bu ish Mahdiy va oʻgʻli oʻrtasida uzoq davom etgan kelishmovchilikni yuzaga keltirgan[188]. Tripolitaniyada Muhammad ibn Tolut oʻzini al-Mahdiyning oʻgʻli deb atab, xalifalikka daʼvo qilgan. U mahalliy berberlar orasida koʻplab izdoshlar toʻplashga muvaffaq boʻlgan, ammo yolgʻoni fosh boʻlib, oʻz izdoshlari tomonidan qatl etilgan[189]. Yangi hukmronlikka kirishishi muammosiz kechgan al-Qoim Mahdiya xalifalik saroyini qarorgoh qilib, al-Mahdiyning vazirlarini oʻz vazifalarida qoldirgan[189].

Imperial ekspansiyalar tahrir

Sobiq Agʻlobiy hududlari ustidan hukmronligini barqarorlashtirgan al-Mahdiy imperial ekspansiyalar bilan shugʻullanishga majbur boʻlgan. Brett taʼkidlaganidek, bu oxir-oqibatda „unga ishonishlariga asos boʻlgan maqsad, dunyoni Sharq va Gʻarbga qadar zabt etish“ uchun edi[190]. Bu maqsad Oʻrta yer dengizi dunyosida hukmronlik qilgan quyidagi uchta siyosiy va mafkuraviy kuchga qarshi bir vaqtning oʻzida uch yoʻnalishda harbiy operatsiyalarni anglatardi. Bular musulmon „bosqinchi“lari, sharqda Abbosiylar xalifaligi va gʻarbda Umaviylar hukmronligi ostidagi Kordova amirligi, shimolda, Sitsiliya va janubiy Italiyada asosiy nasroniy dushman Vizantiya imperiyasi edi[2][191].

Sharq: Kirenaika va Misr tahrir

Ifriqiyada oʻz hukmronligini mustahkamlagan al-Mahdiyning birinchi maqsadi Suriya va Iroqqa kirish eshigi, Islom olamining eski yuragi va Abbosiy raqiblarining qarorgohi Misr edi[192]. Fotimiylar Misrdagi xayrixohlari yordam berishidan umid qilgan. 904—905-yillarda nafaqat al-Mahdiyning oʻzi Fustatda qolgan[193], balki manbalarda yozilishicha, mahalliy Abbosiy hokim al-Mahdiy va uning oʻgʻli al-Qoim bilan yozishmalari uchun bir necha kishini qatl qilishga ham majbur boʻlgan[194].

Tripoli bosqini tahrir

Sharqqa birinchi qadam Agʻlobid amirligi qulagandan keyin Fotimiylarga boʻysungan Tripoli edi. Mahalliy Havvara berberlari tezda Kutama askarlarining shafqatsiz xatti-harakatlaridan, shuningdek, oʻzlariga yuklangan ogʻir soliq talablaridan norozi boʻlishgan. 910—911-yillardagi birinchi qoʻzgʻolon va Tripolini qamal qilish ortidan 912-yil yozida Havvaraning umumiy qoʻzgʻoloni koʻtarilgan. Tripolining Fotimiy hokimi qochib ketgan va shahardagi barcha Kutama qirgʻin qilingan. Al-Qoim quruqlik va dengiz flotining birlashgan yurishini boshqarib, Tripolini 913-yil iyun oyida taslim boʻlgunga qadar qamal qilgan. Al-Qoim Fotimiylar imperiyasining sharqqa tomon kengayishiga tayyorgarlik koʻrish uchun Kutamaning asosiy sarkardalaridan biri Habasa ibn Yusufni shaharda qoldirgan[195].

Yamanni boy berish tahrir

Al-Mahdiy Yamandagi missionerlari koʻmagida Misrga qarshi ikki tomonlama harbiy harakat uyushtirishga umid qilgan[196]. Biroq, ishlar rejadagidek ketmagan. Mamlakat janubiy bazasi orqali Yamanning koʻp qismini bosib olgan Ibn al-Fadl[197] al-Mahdiydan voz kechib, 911-yil avgustda oʻzini mahdiy deb eʼlon qilgan[59][198].

Voz kechishning sabablari nomaʼlum. Ehtimol Ifriqiyadagi al-Mahdiydan koʻngli qolishning jarayonlari va Abu Abdulloh ash-Shiiyning qatl etilishi haqidagi xabarlar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin[196]. Al-Mahdiy, shuningdek, yamanlik dindorlarga maktub yoʻllab, shaxsi va taxminiy nasabnomasini hujjatlashtirgan. Bu maktub koʻp bezovtalik va kelishmovchiliklarni keltirib chiqargan. Chunki al-Mahdiy oʻsha paytgacha mahdiy bilan bogʻlanib kelgan va Abu Abdulloh oʻz gʻalabasi bilan eʼlon qilgan „Allohning isboti“ unvoni va „ikkinchi Muhammad“ tushunchasini amalda rad etgan. Xuddi shu maktubda u oʻn ikkilik va ismoiliylar tan olgan soʻnggi umumiy imom Jaʼfar as-Sodiqdan as-Sodiqning toʻngʻich oʻgʻli Abdulloh al-Aftoh orqali kelib chiqqanini daʼvo qilgan va uni katta bobosi Abdulloh al-Akbarning otasi deb atagan. Bu Sodiqning kenja oʻgʻli Ismoilning qonuniy imomligiga ergashganini taʼkidlagan oldingi barcha ismoiliy targʻibotlariga zid boʻlibgina qolmay, balki daʼvo qilingan nasabnomalar ham yolgʻon edi. Chunki Abdulloh al-Aftoh yosh vafot etgan boʻlib, avlodlari boʻlmagani haqida maʼlumotlar mavjud[199][200]. Xuddi shu maktubda u kutilgan mahdiy boʻlsa-da, uning hukmronligi oxirzamonni keltirib chiqarmasligi, balki kelajakda cheksiz davom etadigan imomlar qatoridagi yana bir boʻgʻinni ifodalashi, bu esa kelajakda cheksiz davom etishi va shu tariqa uning shaxsiga bogʻliq boʻlgan ming yillik umidlarning barcha taxminlariga zid ekanini taʼkidlagan[196].

Yamandagi boshqa Ismoiliy doiy Ibn Havshab al-Mahdiyga sodiq qolsa-da, Ibn al-Fadl qoʻshinlariga taslim boʻlishga va oʻgʻli Jaʼfarni garovga topshirishga majbur boʻlgan[91][201]. 915-yilda ikkala doiy ham bir necha oy ichida vafot etgan. Ibn al-Fadl oʻzini shifokor sifatida tanitgan al-Mahdiy agentlari tomonidan zaharlangan. Bu Yamanda Ismoiliylar hukmronligining tezda qulashiga olib kelgan. 917-yilga kelib sunniy yufiriylar Abbosiylar xalifasi nomi bilan mamlakatni qayta bosib olishni yakunlagan[59][201].

Misrga birinchi bosqin tahrir
Asosiy maqola: Misrga Fotimiylar bosqini (914—915)

Misrga qarshi birinchi harbiy yurish 914-yil 24-yanvarda Habasa ibn Yusuf boshchiligida boshlangan. Sohil boʻylab yurib, 6-fevralda Kirenaika poytaxti Barqa shahriga kirgan[202][203]. Xabasa shaharga kirgach, toʻqqiz yil oldin Ifriqiyaga safar qilayotgan al-Mahdiyni talon-taroj qilgan Mazata qabilasining ikki boshligʻini qatl qilgan. Ularning oʻgʻillari ham oʻldirilib, ayollari qullikka sotilgan va mol-mulki musodara qilingan[204]. Bu muvaffaqiyatdan ruhlangan al-Mahdiy 11-iyul kuni al-Qoimni boshqa qoʻshin bilan sharqqa joʻnatib, yurish qoʻmondonligini oʻz zimmasiga olgan. Biroq, shuhratparast Xabasa bu buyruqlarga eʼtibor bermay, oʻz qoʻshinlarini Misrga olib borib, 27-avgust kuni Iskandariyaga kirgan[204][205].

Fotimiylar bosqini haqidagi xabar Bag‘dodda vahima keltirib chiqargan. Abbosiylar hukumati Ifriqiya ishlariga va Tabariy noaniq tarzda al-Xorijiy („Xorijiy“) yoki Ibn al-Basriy („Basron oʻgʻli“) deb atagan[206] al-Mahdiyning daʼvolariga unchalik eʼtibor bermagan boʻlsa, endi uning kelib chiqishi va niyatlari haqida shoshilinch surishtiruvlar oʻtkaza boshlagan[207]. Misrdagi Fotimiylar bosqini oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Giza orqali Nil daryosini kesib oʻtib, Fustatni qoʻlga kiritishga urinish qaytarilgan. 915-yil aprel oyida Munis al-Muzaffar boshchiligida Suriyadan kelgan qoʻshimcha kuchlar Abbosiylarning mamlakatdagi mavqeini mustahkamlagan[205][208]. Fotimiylar qoʻshini ham intizomsizlik va al-Qoim va Habasa janjallashishi natijasidan boʻlinib ketgan qoʻmondonlikdan azob chekkan[209]. Habasa oxir-oqibat harbiy harakatlarni tark etib, Ifriqiyaga qaytgan. Bundan xavotirga tushgan al-Qoim Iskandariyani shoshilinch va jangsiz tark etib, koʻp qurol-aslaha va jihozlarini qoldirib, 915-yil 28-mayda Raqqadaga qaytgan[210]. Uning orqasidan Kirenaikada qoʻzgʻolon koʻtarilib, Fotimiylar boshqaruvi agʻdarilgan. Barqada butun Kutama garnizoni qirib yuborilgan[210].

Harbiy ekspeditsiyaning muvaffaqiyatsizligi Fotimiylar rejimining poydevorini larzaga keltirib, imom-xalifaning ilohiy missiyasiga boʻlgan ishonchga darz ketgan. Natijada, norozilik jinoyatchi sifatida quvilgan Xabasa vatani boʻlgan Malusadagi Kutama qabilasi oʻrtasida ham paydo boʻlgan[211]. Oxir-oqibat uning qoʻlga olinib, qamoqqa tashlanishi oʻsha paytgacha al-Mahdiy rejimini taʼminlashda hal qiluvchi rol oʻynagan va shu vaqtga qadar Ifriqiya gʻarbidagi butun Kutama mamlakati uchun masʼul boʻlgan ukasi Gʻazviyyaning qoʻzgʻoloniga sabab boʻlgan. Biroq qoʻzgʻolon tezda bostirilib, Gʻazviyya va Habasa qatl etilgan. Aytishlaricha, ularning boshlari al-Mahdiyning huzuriga keltirilgach, u „Bir paytlar bu kallalar Sharq va G‘arbga taʼsir qilgan edi. Endi esa ushbu savatning ichida turibdi!“, deb xitob qilgani aytiladi[212][213].

Misrga ikkinchi bosqin tahrir
Asosiy maqola: Misrga Fotimiylar bosqini (919—921)

Al-Mahdiy darhol Kirenaikani qaytarib olgach, Misrga ikkinchi hujum uchun tayyorgarlik koʻra boshlagan. Kirenaikani egallash 18 oylik qamaldan soʻng, 917-yil aprelda Barqaning taslim boʻlishi bilan amalga oshirilgan[212]. Misrga qarshi harbiy ekspeditsiya 919-yil 5-aprelda, harbiy yurishning yagona qoʻmondoni al-Qoim Raqqadadan joʻnab ketishi bilan boshlangan[212][214]. Iskandariyadagi Abbosiy garnizoni kuchaytirilgan boʻlsa-da, Fotimiylar qoʻshini yetib kelgach, garnizon shaharni jangsiz tashlab ketgan. Shahar birinchi bosqin paytida Fotimiylar hukmronligini tan olgani uchun bu safargi egallash qoʻzgʻolon deb hisoblangan va Fotimiy qoʻshinlari tomonidan vayron qilingan[212][214].

Manbalar tahrir

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Halm 1991, s. 63.
  2. ↑ 2,0 2,1 Dachraoui 1986, s. 1243.
  3. ↑ Öz 2012, s. 23.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Daftary 2007, s. 100.
  5. ↑ Halm 1991, ss. 61, 63.
  6. ↑ Halm 1991, ss. 23, 66, 76.
  7. ↑ Halm 1991, ss. 22–24.
  8. ↑ Daftary 2007, ss. 1, 39–86.
  9. ↑ Madelung 1971, ss. 1166–1167.
  10. ↑ Haider 2014, ss. 41–43.
  11. ↑ Haider 2014, ss. 41, 43, 92.
  12. ↑ Daftary 2007, ss. 88–95.
  13. ↑ Haider 2014, ss. 91–92, 124.
  14. ↑ Jiwa 2018, s. 11.
  15. ↑ Daftary 2007, ss. 95–96.
  16. ↑ Madelung 1978a, s. 178.
  17. ↑ Haider 2014, s. 124.
  18. ↑ Brett 2017, s. 17.
  19. ↑ 19,0 19,1 Brett 2017, s. 18.
  20. ↑ Halm 1991, ss. 28–30.
  21. ↑ Halm 1991, ss. 28–29.
  22. ↑ Brett 2001, ss. 57–58.
  23. ↑ Brett 2001, s. 60.
  24. ↑ Halm 1991, ss. 27–28.
  25. ↑ Halm 1991, ss. 29–30.
  26. ↑ Daftary 2007, ss. 117–118.
  27. ↑ Halm 1991, ss. 17–24.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Brett 2001, s. 102.
  29. ↑ Haider 2014, ss. 94–95, 147.
  30. ↑ Daftary 2007, s. 108.
  31. ↑ Haider 2014, ss. 95–96, 125–126.
  32. ↑ Brett 2001, ss. 39–44.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Madelung 1978a, s. 198.
  34. ↑ Halm 1991, s. 47.
  35. ↑ Daftary 2007, ss. 108–110.
  36. ↑ Brett 2001, s. 39.
  37. ↑ Halm 1991, s. 61.
  38. ↑ Brett 2001, ss. 46–47, 49, 131.
  39. ↑ Crone & Treadwell 2003, ss. 61–67.
  40. ↑ Daftary 2007, ss. 152–155.
  41. ↑ Daftary 2007, ss. 155, 166.
  42. ↑ Halm 1991, ss. 30, 66.
  43. ↑ Halm 1991, ss. 61–62.
  44. ↑ Daftary 2007, ss. 99–100.
  45. ↑ Brett 2001, s. 35.
  46. ↑ Daftary 2007, ss. 99–101, 104.
  47. ↑ Daftary 2007, ss. 101–103.
  48. ↑ Öz 2012, ss. 23–24.
  49. ↑ Canard 1965, s. 851.
  50. ↑ Daftary 2007, ss. 105–107.
  51. ↑ Halm 1991, ss. 63–64.
  52. ↑ Halm 1991, ss. 64–66, 68.
  53. ↑ Daftary 2007, ss. 116–117.
  54. ↑ Daftary 2007, s. 120.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Madelung 1978b, s. 660.
  56. ↑ Halm 1991, ss. 66–67.
  57. ↑ Daftary 2007, ss. 120–122.
  58. ↑ 58,0 58,1 Halm 1991, s. 68.
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 Daftary 2007, s. 122.
  60. ↑ Halm 1991, ss. 68, 70–71.
  61. ↑ 61,0 61,1 Daftary 2007, ss. 122–123.
  62. ↑ Brett 2001, ss. 63, 65.
  63. ↑ Halm 1991, s. 70.
  64. ↑ Halm 1991, ss. 73–74.
  65. ↑ Halm 1991, s. 74.
  66. ↑ Halm 1991, ss. 74–75.
  67. ↑ Halm 1991, ss. 75–76.
  68. ↑ Brett 2001, ss. 102–103.
  69. ↑ Halm 1991, ss. 76–78.
  70. ↑ Halm 1991, ss. 78–82.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 71,3 71,4 71,5 Daftary 2007, s. 123.
  72. ↑ 72,0 72,1 Halm 1991, s. 82.
  73. ↑ Halm 1991, s. 83.
  74. ↑ Halm 1991, ss. 83–84.
  75. ↑ Halm 1991, ss. 74, 139.
  76. ↑ Halm 1991, ss. 72, 77, 84.
  77. ↑ Halm 1991, ss. 85–86.
  78. ↑ Brett 2001, s. 66.
  79. ↑ Halm 1991, ss. 86–87.
  80. ↑ 80,0 80,1 Daftary 2007, s. 125.
  81. ↑ Halm 1991, s. 87.
  82. ↑ Daftary 2007, ss. 120, 125.
  83. ↑ Brett 2001, s. 103.
  84. ↑ Halm 1991, ss. 87–88.
  85. ↑ Halm 1991, s. 88.
  86. ↑ Halm 1991, ss. 55–57, 176–177.
  87. ↑ Madelung 1991, ss. 438–439.
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 Halm 1991, s. 89.
  89. ↑ 89,0 89,1 Halm 1991, ss. 88–89.
  90. ↑ Brett 2017, ss. 26–29.
  91. ↑ 91,0 91,1 91,2 Madelung 1991, s. 439.
  92. ↑ Brett 2017, ss. 29–33.
  93. ↑ Halm 1991, ss. 99–105.
  94. ↑ Brett 2001, ss. 103–104.
  95. ↑ Halm 1991, ss. 89–90.
  96. ↑ 96,0 96,1 Halm 1991, ss. 90–91.
  97. ↑ Halm 1991, ss. 92, 121.
  98. ↑ Halm 1991, ss. 91–92.
  99. ↑ Daftary 2007, ss. 125–126.
  100. ↑ Halm 1991, ss. 92, 105, 121.
  101. ↑ 101,0 101,1 Halm 1991, s. 121.
  102. ↑ Halm 1991, ss. 111–112.
  103. ↑ Halm 1991, s. 113.
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 Brett 2017, s. 34.
  105. ↑ Halm 1991, ss. 113–114.
  106. ↑ Daftary 2007, s. 127.
  107. ↑ Halm 1991, ss. 115–117.
  108. ↑ Halm 1991, ss. 117–119.
  109. ↑ Halm 1991, s. 120.
  110. ↑ 110,0 110,1 Halm 1991, s. 122.
  111. ↑ Halm 1991, ss. 122, 124.
  112. ↑ Halm 1991, ss. 124–125.
  113. ↑ Halm 1991, ss. 125–132.
  114. ↑ Jiwa 2018, s. 25.
  115. ↑ Halm 1991, ss. 134–135.
  116. ↑ Halm 1991, s. 135.
  117. ↑ Halm 1991, ss. 135–136.
  118. ↑ Halm 1991, ss. 136–138.
  119. ↑ Daftary 2007, s. 128.
  120. ↑ Halm 1991, ss. 138–139.
  121. ↑ Daftary 2007, s. 137.
  122. ↑ Jiwa 2018, s. 22.
  123. ↑ Daftary 2007, ss. 137–138.
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 124,3 124,4 Kennedy 2004, s. 314.
  125. ↑ Halm 1991, s. 138.
  126. ↑ 126,0 126,1 126,2 126,3 Brett 2017, s. 35.
  127. ↑ Halm 1991, s. 144.
  128. ↑ Halm 1991, ss. 144–145.
  129. ↑ Halm 1991, s. 145.
  130. ↑ Brett 2017, s. 39.
  131. ↑ Halm 1991, ss. 162, 293.
  132. ↑ 132,0 132,1 Halm 1991, s. 158.
  133. ↑ Halm 1991, ss. 114, 116.
  134. ↑ Halm 1991, ss. 158–162, 187.
  135. ↑ Halm 1991, ss. 139–141.
  136. ↑ Halm 1991, s. 141.
  137. ↑ Halm 1991, ss. 141–142.
  138. ↑ 138,0 138,1 138,2 Halm 1991, s. 142.
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 Halm 1991, s. 156.
  140. ↑ Jiwa 2018, s. 35.
  141. ↑ Halm 1991, s. 148.
  142. ↑ 142,0 142,1 Jiwa 2018, s. 37.
  143. ↑ Halm 1991, ss. 148–150.
  144. ↑ Haider 2014, s. 131.
  145. ↑ 145,0 145,1 Halm 1991, ss. 152–153.
  146. ↑ Halm 1991, ss. 153–154.
  147. ↑ Halm 1991, ss. 154–156.
  148. ↑ Brett 2001, s. 130.
  149. ↑ Brett 2001, ss. 112–116.
  150. ↑ 150,0 150,1 150,2 150,3 Halm 1991, s. 224.
  151. ↑ Daftary 2007, ss. 129–132.
  152. ↑ Daftary 2007, s. 133.
  153. ↑ Halm 1991, ss. 222–223.
  154. ↑ Brett 2001, ss. 52–53.
  155. ↑ Halm 1991, s. 119.
  156. ↑ Halm 1991, ss. 216–218.
  157. ↑ Halm 1991, ss. 133–134.
  158. ↑ Halm 1991, s. 136.
  159. ↑ Halm 1991, ss. 219–220.
  160. ↑ 160,0 160,1 Halm 1991, s. 216.
  161. ↑ Dachraoui 1986, s. 1242.
  162. ↑ Daftary 2007, s. 96.
  163. ↑ Halm 2014.
  164. ↑ Canard 1965, s. 852.
  165. ↑ Brett 2017, ss. 48–49.
  166. ↑ Halm 1991, ss. 143–144.
  167. ↑ 167,0 167,1 167,2 Halm 1991, s. 221.
  168. ↑ Halm 1991, ss. 220–221.
  169. ↑ Halm 1991, ss. 221–222.
  170. ↑ Halm 1991, ss. 156–157.
  171. ↑ 171,0 171,1 Halm 1991, s. 157.
  172. ↑ Halm 1991, ss. 158–159.
  173. ↑ Halm 1991, s. 159.
  174. ↑ Halm 1991, ss. 159–160.
  175. ↑ Brett 2001, s. 110.
  176. ↑ 176,0 176,1 Halm 1991, s. 160.
  177. ↑ Halm 1991, s. 161.
  178. ↑ 178,0 178,1 Halm 1991, ss. 194–195.
  179. ↑ Halm 1991, s. 195.
  180. ↑ Halm 1991, s. 194.
  181. ↑ Halm 1991, s. 197.
  182. ↑ Halm 1991, ss. 197–198.
  183. ↑ Halm 1991, ss. 197, 199.
  184. ↑ 184,0 184,1 Halm 1991, s. 198.
  185. ↑ Halm 1991, ss. 198–199.
  186. ↑ 186,0 186,1 Halm 1991, s. 246.
  187. ↑ Halm 1991, s. 247.
  188. ↑ Halm 1991, ss. 247–248.
  189. ↑ 189,0 189,1 Halm 1991, s. 248.
  190. ↑ Brett 2017, s. 38.
  191. ↑ Jiwa 2018, ss. 33–34.
  192. ↑ Lev 1988, s. 192.
  193. ↑ Halm 1991, ss. 86–89.
  194. ↑ Brett 2001, ss. 146–147.
  195. ↑ Halm 1991, ss. 161–162, 182.
  196. ↑ 196,0 196,1 196,2 Halm 1991, s. 178.
  197. ↑ Halm 1991, ss. 177–178.
  198. ↑ Brett 2017, s. 20.
  199. ↑ Brett 2001, ss. 112–115.
  200. ↑ Halm 1991, ss. 146–147.
  201. ↑ 201,0 201,1 Halm 1991, s. 179.
  202. ↑ Lev 1988, s. 187.
  203. ↑ Halm 1991, s. 182.
  204. ↑ 204,0 204,1 Halm 1991, s. 183.
  205. ↑ 205,0 205,1 Lev 1988, s. 188.
  206. ↑ Brett 2001, s. 73.
  207. ↑ Halm 1991, ss. 183–184.
  208. ↑ Halm 1991, ss. 184–187.
  209. ↑ Lev 1988, s. 189.
  210. ↑ 210,0 210,1 Halm 1991, s. 187.
  211. ↑ Halm 1991, ss. 187–188.
  212. ↑ 212,0 212,1 212,2 212,3 Halm 1991, s. 188.
  213. ↑ Brett 2001, ss. 140–141.
  214. ↑ 214,0 214,1 Lev 1988, s. 190. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdulloh_al-Mahdiy_Billoh&oldid=4311305" dan olindi