Vikipediya

Muhammadning vorislari

Muhammad alayhissalomning vorislari islom tarixining birinchi asrida musulmon jamiyatini bir necha boʻlinmalarga boʻlgan markaziy masala boʻlib, bu mazhablar orasida eng koʻzga koʻringani islomning shia va sunniy tarmoqlari boʻlgan. Islomning sunniy mazhabi, Abu Bakrni saylov asosida Muhammadning qonuniy vorisi boʻlganini taʼkidlaydi. Islomining shia mazhabidagi fikrlarga koʻra, Ali ibn Abu Tolib Islom paygʻambari Muhammadning vorisi boʻlgan.

Vorislikka oid qarama-qarshi fikrlar, avvalambor, ilk islom tarixidagi voqealar hamda hadislar (Muhammad aytganlari)ning turli talqinlariga asoslanadi. Sunniylarning fikricha, Muhammad oʻz oʻrniga oʻrinbosar tayinlamagan va buning oʻrniga musulmon jamiyati oʻz orasidan rahbar tanlashni maqsad qilgan. Ular Saqifada saylangan Abu Bakr va uning vorislari hukmronligini qabul qiladilar va ularni birgalikda Roshidun xalifalari deb ataladi. Boshqa tomondan, oʻn ikki imom, Gʻadir-Xum voqeasi paytida, Islomning markaziy diniy matni Qur’onning 5:67-oyati nozil qilinganidan keyin Ali ilgari Muhammad tomonidan oʻz merosxoʻri etib tayinlangan deb hisoblashgan. Ular Muhammadga ergashgan hukmdorlarni noqonuniy deb bilishadi. Buning oʻrniga, Muhammadning qonuniy vorislari Ali va uning nasl-nasabidan ilohiy tomonidan tayinlangan oʻn bir imom ekanligiga ishonishadi. Oʻn ikki imom eʼtiqodiga koʻra, imomlarning oxirgisi Mahdiy hijriy 260-yilda (milodiy 874) dushmanlar tufayli gaybga uchradi[1]. Mahdiyning kelishini koʻpchilik musulmonlar kutmoqda, garchi turli mazhablar u haqida turli qarashlarga ega boʻlsa ham[2].

Tarixshunoslik

tahrir

Islom tarixining koʻp qismi Abbosiylar xalifaligi paydo boʻlgunga qadar ogʻzaki tarzda avlodlarga yetib kelgan[3]. Keyingi musulmon yozuvchilarning tarixiy asarlari Muhammadning anʼanaviy tarjimai hollari va unga nisbat berilgan iqtiboslar — sira va hadis adabiyotlarini oʻz ichiga oladi, ular Muhammadning hayoti haqida qoʻshimcha maʼlumot beradi[4]. Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi yozma sira (Muhammadning tarjimai holi) Ibn Ishoqning (vaf. 761 yoki 767) "Sirat Rasululloh" (Allohning Rasuli hayoti) asaridir[5]. Asl asar yoʻqolgan boʻlsa-da, uning bir qismi Ibn Hishom (vaf. 833) va At-Tabariy (vaf. 923) taqrizlarida saqlanib qolgan[6]. Koʻpgina olimlar bu tarjimai hollarni qabul qilishadi, garchi ularning aniqligi gumon boʻlsa ham[7]. Schacht va Goldziher tomonidan olib borilgan tadqiqotlar olimlarni huquqiy va tarixiy anʼanalarni farqlashga olib keldi. Vattning soʻzlariga koʻra, huquqiy anʼanalar ixtiro qilinishi mumkin boʻlsa-da, tarixiy material ixtiro qilinganidan koʻra, birinchi navbatda, „tendensial shakllanish“ga tobe boʻlishi mumkin edi[8]. Zamonaviy G‘arb olimlari mumtoz islom tarixiga ehtiyotkorlik bilan yondashadilar va abbosiylar tarixchilarining ishlariga sunniy islom ulamolariga qaraganda kamroq ishonishadi.

Hadislar toʻplami — bu Muhammadning urf-odatlari yoki soʻzlari. Hadis ilmining rivojlanishi islom tarixining dastlabki uch asridagi hal qiluvchi element hisoblanadi[9]. Ilk gʻarb olimlari keyingi rivoyat va xabarlarga ishonmay, ularni uydirma deb bilishgan[10]. Caetani tarixiy xabarlarning Ibn Abbos va Oyshaga nisbat berilishini asosan uydirma deb hisoblangan va Ibn Ishoq kabi ilk tarixchilar isnodsiz keltirgan rivoyatlarni afzal koʻrgan[11]. Madelung „ilk manbalarga“ kiritilmagan barcha narsalarni begʻaraz rad etdi, buning oʻrniga keyingi rivoyatlarni tarix kontekstida va voqealar va raqamlarga muvofiqligini baholadi[12].

Hozirgi zamon yagona manbasi Sulaym ibn Qaysning (75—95-hijriy yoki 694—714-yillarda vafot etgan) „Sulaym ibn Qays kitobi“ ("Kitob as-Saqifa")dir. Islom taqvimining birinchi asriga oid bu hadislar va tarixiy xabarlar toʻplamida vorislik bilan bogʻliq voqealar batafsil bayon etilgan[13]. Biroq, toʻplamning ishonchliligi boʻyicha shubhalar mavjud edi, baʼzilar matn haqida eng qadimgi eslatma faqat XI asrda paydo boʻlgani sababli, bu keyinchalik yaratilgan deb hisoblashadi[14].

Tarixiy koʻrinish

tahrir

Saqifa

tahrir

Ansorlarning uchrashuvi

tahrir

11/632-yilda Muhammad vafot etganidan soʻng, Saqifada ansorlarning (Madina musulmonlari) yigʻilishi boʻlib oʻtdi. Banu Saida qabilasidan[15], Muhammadning yaqin qarindoshlari uni dafn etishga hozirlik koʻrayotgan edi[16]. Ansoriy hikmat shundan iboratki, ansorlar u yerda muhojirlarni qasddan chiqarib tashlagan holda musulmonlar jamoasiga yangi rahbar tanlash uchun oʻzaro qaror qabul qilish uchun yigʻilishgan[17]. Yetakchi nomzod[18] Muhammadning hamrohi va ansorlarning koʻpchiligi boʻlgan Banu Xazraj qabilasining boshligʻi Saʼd ibn Uboda edi[17]. Ularning maqsadini Madelung va Jafri soʻroq qildi, ular esa ansorlar faqat oʻzlarining shaharlari Madina ustidan nazorat tiklashni xohlashlarini taʼkidlaydilar[17][16].

Saqifadagi zoʻravonlik

tahrir

Uchrashuv haqida xabar topgach[16], Abu Bakr va Umar Abu Ubayda hamrohligida Saqifaga otlanishdi[16]. Bu uch sahoba Saqifa majlisida muhojirlarning yagona aʼzosi boʻlib, ehtimol ular bilan birga baʼzi qarindoshlari va xizmatkorlari ham boʻlgan[17].

Abu Bakrning soʻzlari

tahrir

U yerga borgach, Abu Bakr ansorlarni arablar Muhammadning qabilasidan tashqarida boʻlgan Qurayshning hukmronligini tan olmaydilar, deb ogohlantirdi. Abu Bakrning taʼkidlashicha, muhojirlar arablarning nasl-nasabi va joylashuvi boʻyicha eng yaxshisi boʻlib[16][16], Islomni ilgari qabul qilgan va qarindoshlik boʻyicha Muhammadga yaqinroq edi[17]. Shundan soʻng Abu Bakr ansorlarni Muhammadning oʻrniga Umar yoki Abu Ubaydani tanlashga taklif qilgani xabar qilingan[16]. Uning ikki nomzodida muvaffaqiyatga erishish imkoniyati yoʻqligi sababli, bu manevr Abu Bakrni ansorlar uchun Umar va Abu Ubaydaga maqbul alternativ sifatida koʻrsatdi[17].

Saqifadagi zoʻravonlik

tahrir

Kimdir Abu Bakrga qarshi chiqib, Quraysh va ansorlar o‘zlariga alohida hokim tanlashlari kerak, degan taklif bilan chiqdi[17][16], toki Umar Abu Bakrdan qoʻlini choʻzishini soʻrab, ikkinchisiga bay’at qilishini soʻragunicha qizgʻin tortishuv boʻldi[17]. Bu jarayonda Umar Saʼdni boʻysundirish uchun kaltakladi, bu esa ansorlarning katta qismi dastlab Umarning yoʻl-yoʻriqlariga ergashishdan bosh tortganini koʻrsatadi. Aks holda, Madelungning fikricha, ularning boshliqlari Saʼdni urishning hojati yoʻq edi[17].

 
Saqifada Abu Bakrga nazrni tasvirlovchi forscha miniatyura

Mustahkamlash

tahrir

Saqifa majlisi tugaguniga qadar Muhammad dafn etilgan edi[19][20], Abu Bakr janozadan chetlatilgan edi[21]. Abu Bakrning hokimiyati dastlab qaltis edi[17]. Umar Banu Aslam va Banu Avs qabilalarining yordami bilan Madinaliklardan bay'at oldilar[17]. Xronologik tartibda Abu Bakr Usmon, Banu Umayyad, Saʼd, Abdurahmon ibn Avf, Banu Zuhra, Zubayr va nihoyat Alining yordamini oldi[22].

Alining qarshiligi
tahrir

Banu Hoshim va Muhammadning baʼzi sahobalari Abu Bakrning tayinlanganidan xabar topib, norozilik sifatida Alining uyiga yig‘ilishdi[23][17]. Ular orasida Muhammadning amakisi Abbos va Zubayr ham bor edi[17]. Ehtimol Gʻadir-Xumda qilingan ishora tufayli ular Alini Muhammadning qonuniy vorisi deb hisoblardi[24][25]. Abu Bakrning buyrugʻiga koʻra, Umar qurolli toʻdani Alining qarorgohiga olib borib, agar Ali va uning tarafdorlari Abu Bakrga bayʼat bermasalar, uyga oʻt qoʻyish bilan tahdid qildilar[16][24][26][27]. Koʻp oʻtmay voqea zoʻravonlik bilan avj oldi[17][16], lekin Alining rafiqasi Fotima ularga iltijo qilganidan soʻng, Alining vaʼda bermasada orqaga chekindilar[16]. Bu vaqt oraligʻida Madelung, Ali Abu Bakrning koʻz yoshlari va Muhammadning oilasini sevish haqidagi daʼvolarida ikkiyuzlamachilikdan boshqa narsani koʻra olmaganini aytadi[28].

Tez orada Abu Bakr Aliga, shuningdek, Muhammadning qabilasi, Banu Hoshimga, Alini qoʻllab-quvvatlashdan voz kechish uchun boykot eʼlon qildi[17]. Boykot muvaffaqiyatli boʻldi[17] va dastlab Alini qoʻllab-quvvatlaganlar asta-sekin yuz oʻgirib, Abu Bakrga bayʼat berdilar[16]. Katta ehtimol bilan Ali, otasi Muhammaddan olti oy oʻtmay rafiqasi Fotima vafot etguniga qadar Abu Bakrga bayʼat qilmagan[29]. Shia manbalarida yosh Fotimaning oʻlimi (va tugʻilishi) Abu Bakrning buyrugʻi bilan Alini boʻysundirish uchun uning uyiga qilingan hujum bilan bogʻliq deb keltirilgan[23][24][25][19]. Sunniylar bu daʼvolarni qatʼiyan rad etadilar[19]. Fotimaning oʻlimi va xalq tomonidan qoʻllab-quvvatlanmaganidan soʻng, Ali yangi paydo boʻlgan Islomning birligi uchun xalifalik daʼvolaridan voz kechgani aytiladi[17][16][18] Muhammadning hayotligidan farqli oʻlaroq[30][31], Ali Abu Bakr, Umar va Usmon xalifaliklari davrida jamoat ishlaridan nafaqaga chiqqan deb taxmin qilinadi[32], bu dastlabki uchta xalifaga nisbatan jimgina qoralash sifatida talqin qilingan[30].

Tanqid

tahrir

Keyinroq Umar Saqifa ishini tanqid qilib, „Abu Bakrning bay’ati falta (yaʼni cho‘kindi va o‘ylamagan bitim) edi[17], lekin Alloh uning yomonligidan qaytardi“ deydi[16][17]. Bu muhojirlarning koʻpchiligini, xususan Muhammadning qarindoshlarini chetlab oʻtishga ishora edi, ularning ishtiroki esa saqifadagi qonuniy natija uchun muhim edi[17]. Shubhali qonunlar tufayli, Umar ham musulmonlarni Saqifadan oʻrnak olishdan ogohlantirgan[31]. Zamonaviy mualliflar tomonidan saqifaning qonuniyligi haqidagi va shunga oʻxshash xavotirlar bildirilgan[19][18][15][16]. Baʼzilar Saqifa masalasini „orqadagi kelishuv“ va islomgacha boʻlgan qabilaviy siyosatning kuchli taʼsirida boʻlgan „toʻntarish“ sifatida yana tanqid qildilar[15][33][19][18][34][17]. „Umarning fikricha, Xudo tomonidan qaytarilgan falta yomonligi keyinchalik birinchi fitna shaklida paydo boʻladi“, — deydi Madelung[17].

Rashidun xalifalari

tahrir
 
"Karbalo jangi", Abbos al-Musaviyning rasmi
 
Husayn hayotining soʻnggi soatlarini aks ettiruvchi Hasan Rouholamin tomonidan yaratilgan "Usmonlar qulagan"i tasviri.

Abu Bakr Alloh elchisining vorisi deb ataladigan Rasulullohning xalifalik unvonini oldi[35]. Bu qisqartmadan xalifa soʻzi paydo boʻlgan[36]. Abu Bakrning xalifalik faoliyati ikki yildan sal ko‘proq davom etdi[37]. Saqifadagilar tomonidan xalifa etib tayinlangan boʻlsa-da, Abu Bakr Quraysh oqsoqollarining maslahatiga qarshi holda Umarni oʻz oʻrniga valiy qilib tayinladi[38]. Abu Bakrning xalifalikka ko‘tarilishida Umarning xizmatlari katta bo‘lgan[39].

644-yilda, oʻlim toʻshagida Umar olti kishidan iborat qoʻmitaga oʻzaro keyingi xalifani tanlashni topshirdi. Qoʻmita tarkibiga Ali, Usmon ibn Affon va uning qaynisi Abdurahmon ibn Avf kirdilar[40]. Koʻproq ovoz Usmonning kuyovi Abdurahmonga tegishli boʻlib, bu qoʻmita tarkibi va konfiguratsiyasida Alining nomzodini qoʻyish uchun kichik imkoniyat qoldirgani aytilgan[41].

Yakuniy bahsda Abdurahmon ikki shart bilan Aliga xalifalikni taklif qildi: birinchidan, u Qurʼon va Muhammad sunnatiga amal qilishi, ikkinchidan, Abu Bakr va Umardan oʻrnak olishi kerak. Aytilishicha, Ali birinchi shartni qabul qilgan, lekin ikkinchi shartni rad etgan va Qur’on yoki Sunnatdan biron bir misol boʻlmasa, faqat oʻz hukmiga tayanishini qoʻshimcha qilgan[42]. Keyin Abdurahmon xuddi shunday shartlarni Usmonga ham taqdim etdi va Usmon ularni qabul qildi[43]. Abdurahmon Alining o‘tgan ikki xalifalar bilan kelishmovchiliklarini yaxshi bilgan va samimiyligi bilan tanilgan Ali ikkinchi shartni muqarrar ravishda rad qilgan bo‘lardi, degan fikr ham yoʻq emas edi[44].

Usmon hukmronligi qarindoshchilikda keng tarqalgan ayblovlar bilan ajralib turdi. Usmon hukmronligi davrida Banu Umayyad islomgacha bo‘lgan taʼsiri va qudratini tiklagani aytiladi[45]. Usmon oʻz qarindoshlarini, jumladan, amakivachchasi Muoviyani islomiy hududlarni boshqarishga tayinladi[46]. Glassening soʻzlariga koʻra, Usmon 656-yilda, Banu Umaviylar despotizmiga qarshi kuchayib borayotgan nizo muhitida isyonchilar tomonidan oʻldirilgan[47].

Usmon oʻldirilganidan koʻp oʻtmay xalifalik Aliga taklif qilindi, u dastlab bu lavozimdan voz kechdi[48]. Aslan Alining dastlabki rad etishini Usmonning oʻldirilishining jamiyatga boʻlgan taʼsiri bilan bogʻlaydi, Dyurant esa „[Ali] dinni siyosat va sadoqatni fitna siqib chiqaradigan dramadan qochdi“, — deb yozadi[49]. Hech qanday jiddiy qarshilik boʻlmagan va ansorlar va Iroq delegatsiyalari tomonidan daʼvat qilingan holda, Ali Madinadagi Paygʻambar masjidida birinchi bay’atlarni qabul qildi[50]. Koʻrinib turibdiki, Ali shaxsan hech kimni vaʼda berishga majburlamagan, ammo Madinadagi Alining tarafdorlari uning raqiblariga biroz bosim oʻtkazgan boʻlishi mumkin. Jumladan, Saʼd ibn Abu Vaqqos, Abdulloh ibn Umar va Usoma ibn Zayd Alining hokimiyatini tan olishdan bosh tortdilar[51]. Muhammadning hamrohlari boʻlgan Talha va Zubayr oliy mansabga intilishlari bilan qasamlarini keyinroq buzgan boʻlsalar ham, xalq bosimi ostida Aliga bay’at berganliklarini daʼvo qilishgan[52]. Madelungning soʻzlariga koʻra, Abu Bakrning saylanishiga qaraganda, bu yerda zoʻravonlik haqida kamroq dalillar keltirilgan[53].

Ali Usmon saltanatining ichki muammolarini oʻz zimmasiga oldi[54]. Ali saylanganidan soʻng darhol Muhammadning bevasi Oysha, Talha va Zubayr boshchiligidagi qurolli qoʻzgʻolon bostirdi. Shundan so‘ng Usmon roziyallohu anhuning Suriya hokimi Muoviya Aliga urush eʼlon qildi va shundan so‘ng uzoq va noaniq fuqarolar urushi boshlandi[55]. Dastlabki toʻrtta xalifani sunniylar Rashidun (toʻgʻri yoʻl-yoʻriqli) xalifalar deb atashadi, biroq faqat Aligina oʻn ikki shia tomonidan tan olingan[56].

Keyingi voqealar

tahrir

Abu Bakrning xalifaligi Quraysh qabilasi tarkibida qolishi kerak degan qarashlari keyingi avlodlarda ham saqlanib qolgan. Kupersonga koʻra, xalifalikning bu taʼrifi oʻz xikmatlariga ega edi[57]. Birinchidan, u Qurayshdan boʻlishiga qaramay, Islomni qabul qilishdan oldin Muhammadning eng kuchli dushmanlaridan biri boʻlgan Umaviylarning yuksalishiga yordam berdi[58]. Ularning hokimiyat tepasiga koʻtarilishi muhojirlarni ham, ansorlarni ham chetga surdi va xalifalikni bir muassasa sifatida faqat dunyoviy podshohlik darajasiga tushirdi. Ikkinchidan, Kupersonning fikriga koʻra, Qurayshning Muhammad bilan qarindoshligi haqida gap ketganda, xalifalikka daʼvogarlik qilgan Alining chetlatilishi edi. Ali oxir-oqibat xalifa boʻldi, ammo Umaviylarning yuksalishini toʻxtata olmadi[59].

661-yilda Ali oʻldirilgandan soʻng uning toʻngʻich oʻgʻli Hasan Kufada xalifa etib saylandi[60]. Shundan so‘ng Muoviya o‘z qo‘shini bilan Kufaga yo‘l oldi. Hasan ham Muoviyaga qarshi jang olib bordi, biroq muvafaqqiyatsizlikka uchradi, buning asosan sababi esa harbiy qo‘mondonlar va qabila boshliqlarini Muoviya tomoniga vaʼdalar va pul takliflari bilan o‘tib ketishdi boʻldi[61]. Muoviyaga boʻlgan hujumdan va uning hayotiga qilingan muvaffaqiyatsiz suiqasddan so‘ng yarador Hasan 661-yilda xalifalikni Muoviyaga topshirdi[62]. Eʼtiborlisi, ularning kelishuviga ko‘ra, Muoviya Hasanni o‘ziga o‘rinbosar etib tayinlagani aytiladi[63]. Biroq Hasan 669-yili qirq olti yoshida Muoviyadan oldin vafot etadi[64]. U Muoviyaning fitnasi bilan zaharlangan deb taxmin qilinadi[65].

Muoviya 680-yilda vafot etishidan oldin islom normalarini ochiqdan-ochiq buzuvchi fosiq sifatida esga olinadigan oʻgʻli Yazidning merosxoʻri qilib qoldirdi[66]. Jumladan, Muoviya 676-yilda musulmon elitasidan kengash (sho‘ro) chaqirib, xushomad, pora va tahdidlar orqali ularning qo‘llab-quvvatlashiga erishdi[67]. Shunisi eʼtiborga loyiqki, Muoviya Hasanning ukasi Husayndan bay’at olishga muvaffaq boʻlmadi va Husayn Muoviya vafotidan keyin Yazidning oshkora qoraladi. 680-yilda Yazidning qoʻshinlari Karbaloda Husaynning oilasini va uning kichik tarafdor guruhilarini qurshab olib, bir necha kun suvga kirish imkoniyatini toʻxtatishdi va ularni oʻldirishdi[68]. Ayollar va bolalar asir olinib, Kufaga, soʻngra Damashqqa yoʻl oldilar, ularning baʼzilari yomon munosabatdan halok boʻlgani aytiladi[69]. Husayn va uning tarafdorlarining fojiali oʻlimi sunniy va shia oʻrtasidagi kelishmovchilikni yakunlagan Ikkinchi Fitnani belgilab berdi. Ikkinchisi Fitna Husaynni uchinchi imom deb biladi[70].

Keyinchalik Umaviylar davrida vorislik oila ichidagi samarali merosxoʻrlikka aylandi[71].

Qur’onda

tahrir

Oʻtgan paygʻambarlar

tahrir

Qur’on Islomning markaziy diniy matni sifatida Muhammadning vorisini aniq belgilamaydi[17]. Oʻtgan paygʻambarlardan keyin ularning avlodlari Qur’onda ularning maʼnaviy va moddiy merosxoʻrlari boʻlishadi. Muqaddas Kitobda oʻtgan paygʻambarlar oʻzlarining yaqin qarindoshlariga podshohlik, hukmronlik, donolik, imomlik va hokazolarni soʻrab ibodat qilganliklari (va ularga berilganligi) tasvirlangan[17][16]. Madelung Nuhdan Isogacha, isroillik paygʻambarlarning hammasi bir oilaning avlodlari boʻlganini qayd etgan[17]. Xususan, 27:16 va 21:78 oyatlarida Sulaymon Dovuddan, 19:5-6 oyatlarida esa Yahyo Zakariyodan shohlikni ham, paygʻambarlik hikmatini ham meros boʻlib qolgani keltirilgan[17].

Ibrohim

tahrir

2:124-oyatda ayirboshlash kiradi, Alloh Ibrohimga: "Eslang, Ibroimni bir necha soʻzlar bilan Robbi imtihon qilganida, ularni mukammal ado etdi. Shunda (Alloh): „Albatta, Men seni odamlarga imom (peshvo) qilaman“, — dedi. (Ibrohim) „Zurriyotimdan hammi?“ — deb soʻradi. Alloh aytdi: „Mening ahdim zolimlarga tegishli emas“[17]. Bu oyatdagi Xudoning aʼzosi shu tariqa Ibrohimning odil avlodlariga ham taalluqlidir[17][16]. 29:27-oyatning boshqa oʻrinlarida Alloh Ibrohimni ulugʻlaydi, „Biz unga Is’hoqni va Yaʼqubni hadya etdik va nubuvvat hamda kitobni uning zurriyoti qildik“[17].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Momen (1985)
  2. ↑ Momen (1985)
  3. ↑ Vansina (1985)
  4. ↑ Reeves (2003)
  5. ↑ Robinson (2003)
  6. ↑ Donner (1998)
  7. ↑ Nigosian (2004)
  8. ↑ Watt (1953)
  9. ↑ Cragg (2008)
  10. ↑ Madelung (1997)
  11. ↑ Caetani (1907)
  12. ↑ Madelung (1997)
  13. ↑ Sachedina (1981). Landolt & Lawson (2005, s. 59). Modarressi (2003). Dakake (2007, s. 270)
  14. ↑ Khetia (2013)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Walker 2014.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 16,15 16,16 Jafri 1979.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 17,14 17,15 17,16 17,17 17,18 17,19 17,20 17,21 17,22 17,23 17,24 17,25 17,26 17,27 17,28 Madelung 1997.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Momen 1985.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Abbas 2021.
  20. ↑ Hazleton 2009.
  21. ↑ McHugo 2018.
  22. ↑ Lecomte 2022.
  23. ↑ 23,0 23,1 Khetia 2013.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Buehler 2014.
  25. ↑ 25,0 25,1 Fedele 2018.
  26. ↑ Qutbuddin 2006.
  27. ↑ Cortese & Calderini 2006.
  28. ↑ Madelung (1997, p. 53)
  29. ↑ Soufi 1997.
  30. ↑ 30,0 30,1 Anthony 2013.
  31. ↑ 31,0 31,1 Mavani 2013.
  32. ↑ Nasr & Afsaruddin 2021.
  33. ↑ Gross 2012.
  34. ↑ Cooperson 2000.
  35. ↑ Searcy (2011)
  36. ↑ Badie (2017). Corrigan et al. (2016)
  37. ↑ Jafri (1979)
  38. ↑ Madelung (1997). Glassé (2001). Jafri (1979). Abbas (2021)
  39. ↑ Madelung (1997)
  40. ↑ Jafri (1979)
  41. ↑ Jafri (1979). Momen (1985). Madelung (1997)
  42. ↑ Jafri (1979). Glassé (2001)
  43. ↑ Jafri (1979). Rogerson (2006)
  44. ↑ Momen (1985). Abbas (2021). Rogerson (2006)
  45. ↑ Madelung (1997). Momen (1985)
  46. ↑ Glassé (2003). Momen (1985)
  47. ↑ Glassé (2003). Abbas (2021)
  48. ↑ Madelung (1997, ss. 142, 143). Poonawala (2011). Momen (1985). Gleave (2021)
  49. ↑ Aslan (2011, ss. 132). Durant (1950)
  50. ↑ Madelung (1997, ss. 141–143). Donner (2010, ss. 157, 158). Gleave (2021). Jafri (1979). Hazleton (2009)
  51. ↑ Madelung (1997, ss. 144, 145). Abbas (2021, ss. 130, 132)
  52. ↑ Madelung (1997, ss. 141, 144, 145). Momen (1985). Jafri (1979, ss. 63). Abbas (2021, ss. 130, 132)
  53. ↑ Madelung (1997, ss. 144)
  54. ↑ Momen (1985). Hazleton (2009)
  55. ↑ Glassé (2003)
  56. ↑ Hoffman (2012)
  57. ↑ Cooperson (2000, s. 6)
  58. ↑ Cooperson (2000, s. 6). Momen (1985, s. 21)
  59. ↑ Cooperson (2000, s. 6). Jafri (1979). Hazleton (2009, s. 62). Abbas (2021, s. 92). Madelung (1997)
  60. ↑ Madelung (1997, s. 311). Glassé (2003, s. 423)
  61. ↑ Madelung (1997). Momen (1985, s. 27)
  62. ↑ Madelung (1997)
  63. ↑ Momen (1985, s. 27). Haider (2022)
  64. ↑ Momen (1985, s. 28)
  65. ↑ Momen (1985, s. 28). Madelung (1997, s. 331). Hazleton (2009, s. 237). Abbas (2021, s. 164)
  66. ↑ Momen (1985, s. 28). Hawting (2022). Hazleton (2009, s. 236). Rogerson (2010, s. 356). Abbas (2021, s. 167)
  67. ↑ Wellhausen (1927). Lewis (2002, s. 67)
  68. ↑ Momen (1985, s. 30). Haider (2022). Rogerson (2010, s. 358). Hazleton (2009, s. 263)
  69. ↑ Momen (1985, s. 30). Abbas (2021, s. 170). Hazleton (2009, s. 272)
  70. ↑ Badie (2017, s. 4). Glassé (2003, s. 423)
  71. ↑ Middleton (2015)

Qoʻshimcha oʻqish

tahrir

Akademik kitoblar

tahrir
  • Ashraf, Shahid (2004), Holy Prophet and Companions (15 Vol Set), Anmol Publications Pvt. Ltd, ISBN 978-81-261-1940-0, qaraldi: 3 January 2013
  • Holt, P. M.; Lewis, Bernard (1977), Cambridge History of Islam, I-jild, Cambridge University Press, ISBN 0-521-29136-4
  • Lapidus, Ira (2002), A History of Islamic Societies (2nd-nashr), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-77933-3
  • Tabatabae, Sayyid Mohammad Hosayn (1979), Shi'ite Islam, Nasr, Hossein tomonidan tarjima qilingan, State University of New York Press, ISBN 0-87395-272-3

Sunniy kitoblar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Muhammadning_vorislari&oldid=5284771" dan olindi