Birinchi salib yurishi

Sanalar	1096-yil 15-avgust — 1099-yil 12-avgust
Urush yeri	Levant va Onadoʻli
Natija	Salibchilar gʻalabasi; Hududiy oʻzgarishlar: Salib yurishi Nikeyani egallashga yordam berib, gʻarbiy Onadoʻlining katta qismini Vizantiya imperiyasi tarkibiga kiritgan.; Salibchilar Iyerusalimda muvafaqqiyat qozonib, Salibchilarning davlatlariga asos solishgan.;

Birinchi salib yurishi
	Salib yurishlarining bir qismi
	; Peter Hermet boshchiligidagi Dehqonlar salib yurishining boshlanishi miniatyurasi (Egerton 1500, Avignon. 14-asr).
Sanalar	1096-yil 15-avgust — 1099-yil 12-avgust
Urush yeri	Levant va Onadoʻli
Natija	Salibchilar gʻalabasi; Hududiy oʻzgarishlar: Salib yurishi Nikeyani egallashga yordam berib, gʻarbiy Onadoʻlining katta qismini Vizantiya imperiyasi tarkibiga kiritgan.; Salibchilar Iyerusalimda muvafaqqiyat qozonib, Salibchilarning davlatlariga asos solishgan.;
Raqiblar
Salibchi armiyalar; Saint Gilles Raymond armiyasi; Bouillon Godfrey armiyasi; Robert Curthose armiyasi; Robert II Flanders armiyasi; Buyuk Hugh armiyasi; Bohemond Taranto armiyasi; Dehqonlar salibchi armiyasi; Vizantiya imperiyasi	Musulmon davlatlar; Saljuqiylar; Koʻniya sultonligi; Donishmandiya davlati; Fotimiylar xalifaligi
Qoʻmondonlar
Salibchi armiyalar; Raymond IV; Ademar Monteylskiy #; Goldfrey Bouillon; Bolduin I; Hugh; Stephen; Robert II; Robert Curthose; Peter Hermit; Bohemond I; Tancred; Vizantiya imperiyasi; Alexios I Komnenos; Tatikios; Manuel Boutoumites	Saljuqiylar; Kilij Arslon I; Yağısıyan X; Kerbogʻa; Duqaq; Ridvon; Tugtegin; Jana ud-Davla; Fotimiylar; Iftixor ud-Davla; Al-Afdal Shahanshoh
Kuchlar
Salibchilar; Taxminan 130 000dan 160 000gacha: 80 000dan 120 000gacha piyodalar; 17 000dan 30 000gacha ritsarlar;	Musulmonlar; Nomaʼlum
Yoʻqotishlar
Oʻrtacha yoki ogʻir (taxminlar turlicha)	Juda ogʻir

Birinchi salib yurishi (1096—1099) oʻrta asrlar lotin cherkovi boshlagan, qoʻllab-quvvatlagan va baʼzan boshqargan diniy urushlar yoki salib yurishlarining birinchisi. Maqsad Muqaddas zaminni islom hukmronligidan ozod qilish edi. Quddus bir necha yuz yillar davomida musulmonlar hukmronligi ostida boʻlgan boʻlsa-da, 11-asrda saljuqiylarning mintaqani egallashi mahalliy nasroniy aholiga, gʻarblik ziyoratchilarga va Vizantiya imperiyasining oʻziga ham xavf tugʻdirgan. Birinchi salib yurishi uchun dastlabki tashabbus 1095-yilda Vizantiya imperatori Alexios I Komnenos imperiyaning saljuqiylar boshliq turklar bilan toʻnashuvi uchun Piacenza kengashidan harbiy yordam soʻrashi bilan boshlangan. Ushbu masala shu yil oxirida boʻlgan Klermon kengashida yana diqqat markazida boʻldi. Kengash davomida Papa Urban II Vizantiyaning harbiy yordam soʻrashini qoʻllab-quvvatlab, sodiq nasroniylarni Quddusni qurollari bilan ziyorat qilishga chaqirdi.

Bu chaqiriqni Gʻarbiy Yevropadagi barcha ijtimoiy tabaqalar koʻtarinki kayfiyatda kutib olishdi. Birinchi boʻlib fransuz ruhoniysi Peter Hermit boshliq, asosan kambagʻal masihiylarning minglab guruhlari yoʻlga chiqishdi. Dehqonlar salib yurishi nomi bilan mashhur bu yurish Germaniya orqali oʻtib, yahudiylarga qarshi keng koʻlamli harakatlar, jumladan Rhineland qirgʻinlari bilan esda qoldi. Onadoʻlida Vizantiya nazorati ostidagi hududni tark etgan dehqonlar 1096-yil oktyabr oyida Civetot jangidagi saljuqiy Kilij Arslon I pistirmasida qirib yuborildi.

Oliy zodagonlar va ularga ergashganlar 1096-yil yozining oxirida yurish boshlab, noyabr oyidan kelasi yilning aprel oyiga qadar Konstantinopolga yetib kelishdi. Bu voqea Knyazlarning salib yurishi deb nomlangan. Bu qoʻshin Gʻarbiy Yevropaning taniqli knyazlari boshliq yirik feodal lashkar edi. Jumladan, janubiy Fransiya kuchlariga Raymond IV va Ademar Monteylskiy, Yuqori va Quyi Lotaringiya kuchlariga Godfrey Bouillon va uning ukasi Balduin Boulogne, italyan-norman kuchlariga Bohemond Taranto va uning jiyani Tancred, shimoliy fransuz va flamand kuchlaridan iborat turli boʻlinmalarga normandiyalik Robert Curthose, Stephen, Hugh va Robert II boshchilik qilgan. Jangovar boʻlmaganlarni ham hisobga olganda umumiy qoʻshin soni 100 000ga yaqin boʻlgani taxmin qilinadi.

Salibchilar qoʻshini asta-sekin Onadoʻliga yetib bordi. 1097-yilning iyun oyida Nikeya qamal qilinib, Kilij Arslonning uzoqda ekanligi, franklar hujumi va Vizantiyaning dengiz hujumi sababli salibchilar dastlabki gʻalabaga erishgan. Iyul oyidagi Dorylaeum jangida salibchilar turk yengil zirhli kamonchilari bilan jang qilib, gʻalaba qozongan. Onadoʻli boʻylab ogʻir yurishdan soʻng, salibchilar Antioxiya qamalini boshlab, 1098-yil iyun oyida shaharni egallab olishgan. 1099-yil iyun oyida salibchilar Fotimiylar hukmronligi ostidagi Quddusga yetib borishdi. Quddus 1099-yil 7-iyundan 15-iyulgacha qamal qilinib, bosib olingach, shahar aholisi shafqatsizlarcha qirgʻin qilingan. Oʻsha yil oxirida boʻlib oʻtgan Askalon jangida Fotimiylarning qarshi hujumi bartaraf etilishi bilan birinchi salib yurishi tugadi. Shundan soʻng salibchilarning aksariyati uylariga qaytib ketdi.

Yurish natijasida Muqaddas zaminda toʻrtta salibchilar davlatlari tashkil qilindi. Ular Quddus qirolligi, Edessa grafligi, Antioxiya knyazligi va Tripoli grafligi edi. Shu bilan salibchilar mintaqada 1291-yilgi Acre qamali natijasida salibchilarning soʻnggi yirik qalʼasi tortib olingunga qadar saqlanib qolishdi. Salibchilarning Levantdagi barcha hududlari boy berilganidan soʻng, Muqaddas yerni ozod qilish uchun boshqa jiddiy urinish sodir boʻlmadi.

Tarixiy vaziyat

Xristian va musulmon davlatlari 7-asrda, musulmon davlatlari tashkil etilganidan buyon oʻzaro toʻqnash kela boshlagan. 632-yilda islom paygʻambari Muhammad vafotidan keyingi asrlar davomida musulmon qoʻshinlari shu vaqtga qadar nasroniylar hukmronligi ostida boʻlib kelgan Quddus va Levant, Shimoliy Afrika va Pireney yarim orolining katta qismini egallab olishgan. Nasroniylar 11-asrga kelib rekonkista orqali Pireneydagi islomiy nazoratni asta-sekin oʻzgartirishga erishgan boʻlsa-da, ularning Muqaddas zamin bilan aloqalari yomonlashib borgan. Levantdagi musulmon rahbarlar koʻpincha nasroniy eʼtiqodining har qanday koʻrinishiga qarshi keskin qoidalarni qoʻllashgan^[2].

Birinchi salib yurishi nasroniy dunyosining Fotimiylar va Saljuqiylar orqali islomning Muqaddas zamin va Vizantiyaga tarqalishiga javobi edi. Gʻarbiy Yevropada Quddus koʻproq tavba qilish uchun ziyorat qilinadigan joy sifatida mashhur edi. Saljuqiylarning Quddus ustidan nazorati anchagina zaif boʻlsa-da (sulola keyinchalik shaharni Fotimiylarga boy bergan), qaytib kelgan ziyoratchilar qiyinchiliklar va nasroniylarga nisbatan zulmdan shikoyat qilishgan. Vizantiyaning harbiy yordamga boʻlgan ehtiyoji Yevropa harbiy toifalarining papalik harbiy qoʻmondonligini qabul qilishga tayyorligi bilan bir vaqtga toʻgʻri keldi^[3].

Yevropadagi vaziyat

11-asrda texnologik va qishloq xoʻjaligigdagi rivojlanish, savdoning rivojlanishi tufayli Yevropada aholi soni juda koʻpaydi. Bu vaqtda katolik cherkovi gʻarb sivilizatsiyasining asosiy manbaiga aylandi. Jamiyat manorizm va feodalizm, siyosiy tuzilmalardan iborat boʻlib, unda ritsarlar va boshqa zodagonlar yer va manorlar ijarasi evaziga oʻz hukmdorlari oldida harbiy xizmat oʻtashardi^[4].

1050—1080-yillarda Gregorian islohotchilik harakati oʻz kuchi va taʼsirini oshirish maqsadida yanada qatʼiy siyosatni ishlab chiqqan. Bu islohot sharqiy nasroniylar bilan toʻqnashuvga turtki boʻlib, papaning hukmronligi haqidagi taʼlimotga asoslangan edi. Sharqiy cherkov esa papani faqatgina Iskandariya, Antioxiya, Konstantinopol va Quddus patriarxlari kabi cherkovning besh patriarxidan biri deb bilardi. 1054-yilda urf-odatlar, eʼtiqod va amaliyotda mavjud tafovutlar Rim papasi Leo IX Konstantinopol patriarxi Michael I Celariusga vakil joʻnatishiga turtki boʻlib, bu oʻzaro quvgʻin va sharqiy-gʻarbiy boʻlinish bilan yakunlangan^[5].

Ilk masihiylar jamoaviy maqsadlar uchun zoʻravonlikdan foydalanishga oʻrganib qolishgan. Xristianlikdagi urush ilohiyoti Rim fuqaroligi va nasroniylik oʻzaro bogʻlangan davrdan boshlab doimiy rivojlanib borgan. Fuqarolardan imperiya dushmanlariga qarshi kurashish talab qilingan. 4-asr ilohiyotchisi Avgustin Hippo asarlaridan boshlab muqaddas urush haqidagi taʼlimot rivojlana boshlagan. Avgustin tajovuzkor urushni gunoh deb yozgan. Biroq, urushni qirol yoki yepiskop kabi qonuniy hokimiyat egalari eʼlon qilsa, mudofaa yoki yerlarni qaytarib olish uchun boʻlib, haddan tashqari zoʻravonlikni oʻz ichiga olmasa, oqlanishi mumkin edi. Gʻarbiy Yevropada Karolinglar imperiyasi parchalangach, oʻzaro kurashishdan boshqa ishi boʻlmagan jangchilar tabaqasi vujudga keldi. Nizolarni hal qilish uchun koʻpincha zoʻravonlikdan foydalanishgani uchun papalar bunaqa harakatlarni kamaytirishga urinishgan^[6].

Rim papasi Aleksandr II harbiy barqarorlikni taʼminlash uchun qasamyod asosidagi yollash tizimini ishlab chiqdi. Gregoriy VII esa mazkur tizimni butun Yevropa boʻylab yoydi. Mazkur tizimni cherkov Pireney yarim orolida xristianlarning musulmonlar bilan boʻlgan nizolarida hamda normanlarning Sitsiliysani zabt etishida qoʻllagan. Gregoriy VII 1074-yilda yanada ilgarilab, Vizantiyani Saljuqiylarga qarshi qo‘llab-quvvatlovchi muqaddas urushda papa hukmronligi tamoyilini mustahkamlash maqsadida harbiy kuch-qudratni namoyish etishni rejalashtirgansa-da, bu reja uchun yetarli qo‘llovga erisha olmagan. Lukkalik ilohiyotshunos Anselm haqiqiy salib yurishlari g‘oyasi tomon hal qiluvchi qadam tashlab, qonuniy maqsadlar yo‘lida kurashish gunohlarning kechirilishiga olib kelishi mumkinligini ta’kidladi^[7].

Pireney yarim orolidagi musulmon va xristian yerlarining 1060-yillardagi holati xaritasi

Pireney yarim orolida ahamiyatga ega boʻlgan nasroniy davlat tuzilmasi mavjud emas edi. Leon, Navarra va Kataloniya nasroniy qirolliklari qabila yoki etnik kelib chiqishiga koʻra umumiy o‘ziga xoslik va tarixga ega bo‘lmagani sababli, XI va XII asrlarda tez-tez birlashib va bo‘linib turgan. Mazkur davlatlar kichik bo‘lsalar-da, barchasi aristokratik harbiy usullarni rivojlantirib, 1031-yilda Ispaniya janubidagi Kordova amirligining parchalanishi, keyinchalik Rekonkista nomi bilan mashhur bo‘lgan hududiy yutuqlarga imkoniyat yaratishdi. 1063-yilda Akvitaniyalik William VIII fransuz, aragon va kataloniyalik ritsarlardan tashkil topgan qo‘shma kuchlarni boshqarib, Barbastro qamalini amalga oshirdi. Natijada, 711-yildan beri musulmonlar qo‘lida bo‘lgan shaharni zabt etdi. Bu harakat Aleksandr IIning to‘liq qo‘llab-quvvatlashi bilan amalga oshgan edi. Kataloniyada yarash e’lon qilinib, ishtirokchilarga indulgensiya yorligʻi berildi. Bu muqaddas urush edi. Birinchi salib yurishidan farqli jihati unda ziyorat, qasam va cherkovning rasmiy ruxsati kabi xususiyatlar yo‘q edi^[8]. Birinchi salib yurishidan biroz oldin Urban II Pireney nasroniylarini Tarragonani zabt etishga undagan edi. Ushbu chaqiriqda papa keyinchalik Yevropa xalqlariga salib yurishini targ‘ib qilishda qo‘llagan ramziy ma’nolar va notiqlik uslubidan foydalangan edi^[9].

Birinchi salib yurishidan bir necha o‘n yil oldin Italyan-normanlar Janubiy Italiya va Sitsiliyaning katta qismini vizantiyaliklar hamda shimoliy afrikalik arablardan muvaffaqiyatli ravishda tortib olishga erishgan^[10]. Bu muvafaqqiyat papalik bilan ziddiyatga sabab boʻlgach, papa Leo IX ularga qarshi yurish boshlab, Civitate jangida papa magʻlubiyatga uchragan edi. Shunday boʻlsa-da, ular 1059-yilda musulmon Sitsiliyasiga bostirib kirishni Invexillium sancti Peter yoki Avliyo Pyotr bayrogʻi ostida amalga oshirishdi^[11]. Robert Guiscard 1071-yilda Vizantiya imperiyasining Bari shahrini zabt etdi. 1081 va 1085-yillarda Sharqiy Adriatika sohili bo‘ylab Durres atrofida harbiy yurishlar olib bordi^[12].

Sharqdagi vaziyat

Izohlar

↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named start

Manbalar

↑ Asbridge 2012, s. 42, The Call of the Cross.
↑ Riley-Smith 1998, ss. 37–38, Holy Sepulcre, Holy War.
↑ Riley-Smith 2005, ss. 10–12, The Birth of the Crusading Movement.
↑ Painter, Sidney (1969). "Western Europe on the Eve of the Crusades (Wayback Machine saytida 4 January 2023 sanasida arxivlangan)". In Setton, K., A History of the Crusades: Volume I. pp. 3–30.
↑ Adrian Fortescue (1912). "The Eastern Schism". In Catholic Encyclopedia. 13. New York: Robert Appleton Company.
↑ Asbridge 2012, ss. 14–15, Warfare and Violence in Latin Europe.
↑ Runciman 1951, ss. 83–92, Holy Peace and Holy War.
↑ Lock 2006, ss. 205–213, Crusades in the Iberian Peninsula.
↑ Riley-Smith 2005, ss. 4–7, A war of liberation.
↑ Asbridge 2012, ss. 5–8, Western Europe in the Eleventh Century.
↑ Lock 2006, ss. 306–308, The Proto-Crusades, or the Prehistory of Crusading.
↑ Tyerman 2019, s. 46, The Mediterranean Crisis and the Background to the First Crusade.

[start-1] Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named start

[FOOTNOTEAsbridge201242The_Call_of_the_Cross-2] Asbridge 2012, s. 42, The Call of the Cross.

[FOOTNOTERiley-Smith199837–38Holy_Sepulcre,_Holy_War-3] Riley-Smith 1998, ss. 37–38, Holy Sepulcre, Holy War.

[FOOTNOTERiley-Smith200510–12The_Birth_of_the_Crusading_Movement-4] Riley-Smith 2005, ss. 10–12, The Birth of the Crusading Movement.

[5] Painter, Sidney (1969). "Western Europe on the Eve of the Crusades (Wayback Machine saytida 4 January 2023 sanasida arxivlangan)". In Setton, K., A History of the Crusades: Volume I. pp. 3–30.

[6] Adrian Fortescue (1912). "The Eastern Schism". In Catholic Encyclopedia. 13. New York: Robert Appleton Company.

[FOOTNOTEAsbridge201214–15Warfare_and_Violence_in_Latin_Europe-7] Asbridge 2012, ss. 14–15, Warfare and Violence in Latin Europe.

[FOOTNOTERunciman195183–92Holy_Peace_and_Holy_War-8] Runciman 1951, ss. 83–92, Holy Peace and Holy War.

[FOOTNOTELock2006205–213Crusades_in_the_Iberian_Peninsula-9] Lock 2006, ss. 205–213, Crusades in the Iberian Peninsula.

[FOOTNOTERiley-Smith20054–7A_war_of_liberation-10] Riley-Smith 2005, ss. 4–7, A war of liberation.

[FOOTNOTEAsbridge20125–8Western_Europe_in_the_Eleventh_Century-11] Asbridge 2012, ss. 5–8, Western Europe in the Eleventh Century.

[FOOTNOTELock2006306–308The_Proto-Crusades,_or_the_Prehistory_of_Crusading-12] Lock 2006, ss. 306–308, The Proto-Crusades, or the Prehistory of Crusading.

[FOOTNOTETyerman201946The_Mediterranean_Crisis_and_the_Background_to_the_First_Crusade-13] Tyerman 2019, s. 46, The Mediterranean Crisis and the Background to the First Crusade.

[izoh 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]