Dinar (Afyonkarahisar)
Dinar — Afyonkarahisar viloyatiga qarashli tuman boʻlib hisoblanadi. Tuman oʻz nomini Oʻrta Osiyodan turklar koʻchishi paytida mintaqaga joylashgan Kitish Beyning oʻgʻli Dinar Bey nomidan olgan. Uning qadimgi nomi — Geyikler’dir. Dinar Turkiyaning avtomobil yoʻllari uchun juda muhim yoʻllardan biri hisoblanadi. Bu Markaziy Anadolu mintaqasini Egeyga bogʻlaydigan va Oʻrta yer dengizini Marmara bilan bogʻlaydigan yoʻllardan biri hisoblanadi. Isparta va Burdurdan 60 km uzoqlikda Denizli Afyonkarahisar va Ushakkadan 110 km uzoqlikda joylashgan. Tumanda 1995-yil 1-oktabr, yakshanba kuni soat 17:57 da sodir boʻlgan 6,1 balli zilzila natijasida 99 kishi halok boʻlganligi va katta moddiy zarar koʻrganligi maʼlum. Shu kungacha viloyat boʻlishga harakat qilgan tuman, zilziladan keyin oʻzini tiklay olmagan. Isparta, Denizli va Antaliya viloyatlariga juda shiddat bilan koʻchish ketdi va aholisi doimiy ravishda kamayib bordi. Afyonkarahisar viloyati eng koʻp muhojirlar yashaydigan tuman hisoblanadi. Migratsiya hali ham davom etmoqda. Emirdağ'dan keyin chet elda eng koʻp fuqarosi boʻlgan tumandir. (Donbayovası, Çölovası, Sazovası va Dinarovası). Afyonkarahisar eng koʻp shahid ketgan tuman hamdir. Denizlining Çardak va Çivril tumanlari, Afyonkarahisarning Dazkırı, Başmakçı va Evciler tumanlari esa Dinardan ajralib, tumanga aylangan.
Dinar Afyonkarahisar | |
|---|---|
| Tuman | |
 | |
 TurkiyaBayroq  Gerb | |
| 38°4′18″N 30°9′56″E / 38.07167°N 30.16556°E G OKoordinatalari: 38°4′18″N 30°9′56″E / 38.07167°N 30.16556°E G O | |
| Mamlakat | Turkiya |
| Mintaqa | Afyonkarahisar |
| Tuman | Dinar tumani |
| Rasmiy til(lar)i | turk tili |
| Aholisi | 92 ming 608 kishi |
| Vaqt mintaqasi | UTCUTC+03.00 |
| Telefon kodi | +90 |
| Pochta indeks(lar)i | 02002 |
| Avtomobil kodi | 02 |
Tarixi tahrir
Olisda joylashgan tuman 1874-yilda tashkil topgan. 1908-yilda tumanga aylandi. 1932-yilda viloyat hokimi Osman Sarıkabak tomonidan viloyatning birinchi guruhi tashkil etilgan. Hudud 1,361 km². Incirli, Uchlenen , Beloluk va ayniqsa, tarixning juda qadim zamonlarida koʻplab imperatorlar, Xudo Apollon va Qirol Midas musiqa musobaqalari oʻtkazgan Suçıkan joylari tumanning dam olish maskanlari hisoblanadi. Tumanning deyarli ramzi boʻlgan Suçıkan, Pınarbaşı, Bülüçalan bulogʻi, Yapağılı va Beşpinar buloqlari, Pınarlı, YeşilSuçıkançat hovuzlari, Eldere Kuşlar jannati va SuçıkanÇamılköy oʻrmonlari boshqa dam olish maskanlaridir. Bu goʻzalliklar Dinarni ichki va tashqi turizm nuqtai nazaridan muhim turizm markaziga aylantirdi. Dinar, Afyon-Denizli, Denizli-Antaliya avtomagistralida shaharga kiraverishda joylashgan dam olish maskanlari, oilaviy bogʻlar va restoranlari sayohlarga xizmat qiladi.
Dinarning maʼlum tarixi miloddan avvalgi 1200-yilga borib taqaladi. Dinar Anadoludagi eng qadimgi aholi yashash punktlaridan biri hisoblangan. Klassik davrda, Efesdan keyingi eng muhim shahar, albatta, Apameia boʻlgan, ilgari Kelainai deb nomlangan. Forslar davrida bu yerlarda Yunonistonga hujum qilganda dam olayotgan Fors shohi Xerxes (Kir va Aleksandr Makedonskiy kabi) foydalangan Paradeisos nomli ov bogʻi joylashgan manzil hisoblangan. Dr. Hasan T. Uçankuş tomonidan Tatarlı yaqinida Forslar davriga oid qabr topilgan. Qirol III. Antiox tomonidan Helinistik shahar sifatida tashkil etilgan va Fors onasi Apama nomi bilan atalgan Apameiaʼda kech Helinistik davrda juda koʻp tangalar zarb qilingan, rasmlarda Maeander daryosi yoki Marsyas nay chalayotgani tasvirlangan. Minglab tangalardan iborat boʻlgan, zarb qilinganidan soʻng koʻmib qoʻyilgan va hech qachon foydalanilmagan xazina Seyyid Ahmet Çeliktaş tomonidan topilgan va muzey direktori Ahmet Topbaş tomonidan Afyon muzeyiga olib kelib saqlash uchun topshirilgan. Straboʻning soʻzlariga koʻra, Rim imperiyasining dastlabki davrida Apameia Efesdan keyin Osiyo davlatlarining eng katta va eng muhim savdo markazi boʻlgan. Rim gubernatori boshqaradigan maʼmuriy okrugning (konventus) markazi. Shahar oʻz ahamiyatini Anqaradan Attaleiya va Sharqdan Efesgacha boʻlgan asosiy yoʻllarning kesishmasidan oʻtib, savdo markaziga aylangan. Bugungi kunda Dinar Suçikanda Marsyas daryosining Apameiadan oʻtadigan qirgʻogʻi atrofida Satir Marsyasning soʻyib terisi osilgan joy bor, chunki afsonaga koʻra, u Apollon xudosini musiqa musobaqasiga taklif qilib, unga qarshi chiqqanligi haqida maʼlumotlar mavjud. Ulardan tashqari Apameia tangalarida Orgas, Obrimos va Terma daryolarini koʻrish mumkin. Qadimda shaharda koʻp zilzilalar boʻlgan. Bugungi kunda ham koʻrish mumkin boʻlgan xarobalar orasida Mercimek tepaligidagi Helenistik teatr, stadion, shahar yonidagi tepalik tepasida joylashgan cherkov va oʻng tomonda yarim doira shaklida joylashgan inshootlar hali ham saqlanib qolgan. Dinardan oʻtuvchi yoʻl chetida miloddan avvalgi 3-asrda shaharda zarb qilingan baʼzi tangalarda Nuh kemasining suratlari boʻlganligi sababli, mintaqada nufuzli yahudiy din vakillari yashab oʻtganligi haqida deb taxmin qilinadi. Balki shuning uchun ham shahar Kibotos deb ataladi. Hetitlardan Aka-Iyon, Frig, Kimmerlar, Forslar, Rim, Vizantiya va Turklarga qadar koʻplab Anadolu sivilizatsiyasining izlarini oʻzida mujassam etgan Dinar qadim zamonlardan beri uzluksiz mintaqaning poytaxti boʻlib kelgan. Dinar tarixdagi birinchi musiqa musobaqasi oʻtkazilgan joy hisoblanadi. Bu xudolar va shohlar aralashgan ertaklar va afsonalar shahridir.
Tuman 1874-yilda munitsipalitetga, 1908-yilda tumanga aylandi. Afyon viloyatiga qarashli Dinar tumani Oʻrta yer dengizi va Ege mintaqalari oʻrtasida joylashgan. Shahar markazi va janubdagi qishloqlar Oʻrta yer dengizi mintaqasida joylashgan boʻlsa shimoldagi qishloqlar esa Ege mintaqasida joylashgan. Koʻllar mintaqasida tekshirilgan Dinar tumani shimolda Sandıkli, shimoli-sharqda Şuhut, janubi-sharqda Isparta, janubi-gʻarbda Başmakchi va Evciler, shimoli-gʻarbda Denizli va janubda Keçiborlu bilan oʻralgan. Tuman Oʻrta yer dengizi iqlimidan Markaziy Anadolu mintaqasining kontinental iqlimiga oʻtish xarakterini koʻrsatadigan mahalliy iqlim zonasi hisoblanadi. 2000-yilgi umumiy aholi roʻyxatiga koʻra, tuman aholisi 92 ming 608 kishi. Bu aholining 37 ming 608 nafari tuman markazida istiqomat qiladi. Tumanda 9 ta shahar, 56 ta qishloq joylashgan. 1995-yil 1-oktabr, yakshanba kuni soat 18:00 da tumanda 6,1 magnitudali zilzila sodir bo‘lib, 94 nafar fuqarolar hayotdan ko‘z yumdi, 250 nafar fuqarolar tan jarohati oldi.
Iqtisodiyoti tahrir
Ege dengizi sohilidagi Antik qirollik yoʻlida va Oʻrta yer dengizidan oʻtgan avtomobil yoʻllari bilan temir yoʻl tutashuvida tashkil etilgan Dinar tumani dehqonchilik chorvachilik va savdoda rivojlangan oʻlkalardan hisoblanadi. Dinar va uning atrofidagi aholining daromad manbai dehqonchilik va chorvachilikdan iborat.
Tumanda boshoqli don, arpa, bug‘doy, no‘xat, kungaboqar, makkajo‘xori, qand lavlagi, ko‘knori, yem-xashak ekinlari, piyoz, kartoshka, sabzavot, olma, gilos, nok, uzum kabi mevalar yetishtirilib kelingan.
Umumiy qishloq xoʻjaligi maydoni 63,7 ming gektarni tashkil etadi.
Mazkur hududda qoramolchilik, parrandachilik va asalarichilik, chorvachilik bilan shugʻillaniladi. Goʻsht, sut, yogurt, pishloq, tuxum va asal asal ishlab chiqarish orqali tuman va Turkiya iqtisodiyotiga hissa qoʻshadi.
Tumanda 14 ming 375 ta qoramol, 89 ming 340 ta qo‘y-echki, 112 ming ta parranda, 3 ming 155 ta asalari uyasi borligi haqida maʼlumot bor.
Tumandagi oʻrmon maydoni 186,138 gektarni egallagan.
Tumanda roʻyxatdan oʻtgan 625 nafar aʼzodan iborat boʻlgan Dinar sanoat va savdo palatasi mavjuddir.
Tumanda 9 ta toʻqimachilik, 2 ta tunuka konserva ishlab chiqarish, 2 ta qop ishlab chiqarish, 2 ta mashinasozlik va qishloq xoʻjaligi asbob-uskunalarini ishlab chiqarish zavodi, 1 ta yemni qayta ishlash zavodi, 1 ta baliq ovlash tarmogʻi, ip-kalava zavodi, 1 ta jinsi tikuv sexi, 50 ta rivojlanish va sugʻorish kooperativi, 7 ta bank joylashgan. Uning filiallari ham bor.
Tumandan 12 km uzoqlikdagi Dinar-Denizli avtomagistralidagi Akçaören — Gögebakan hududida taxminan 830 gektar maydonni egallagan sanoat zonasi sifatida aniqlangan va hududda ekspropriatsiya ishlari davom etmoqda[1].
Transport tahrir
Dinar avtomobil va temir yoʻl nuqtai nazaridan birlashma nuqtasidir. Antaliya, Burdur — Denizli. Aydin Denizli — Afyonkarahisar avtomobil yoʻllari.
Aydin, Denizli — Afyonkarahisar . Burdur, Isparta Afyonkarahisar temir yoʻllari Dinar orqali oʻtadi. Bu joy transport nuqtai nazaridan Dinarning nufuzini oshishida katta rol oʻynaydi.
Dinarga borish juda oson, chunki u Istanbul va Anqaradan Denizli, Izmir va Antaliyaga keladigan yoʻllar chorrahasida joylashgan. Unga har xil quruqlik, temir yoʻl va havo orqali borish mumkin. Avtomobil yoʻli bilan Istanbulga 5,45, Anqaraga 5,45, Izmirga 4, Afyonkarahisarga 4,5, Afyonkarahisarga 1,5, Denizliga 1,5, Antaliyaga 1,5, Ispartagacha 3 soat 45 daqiqada yetib borish mumkin boʻladi.
Istanbul, Anqara va Izmir bilan temir yoʻl aloqalari mavjud.
Isparta Sulaymon Demirel aeroportidan 20 daqiqa masofada joylashgan[2].
Aholisi tahrir
Afsuski, 1995-yilda sodir boʻlgan zilziladan keyin tuman aholisi kamayib, koʻchib ketib qolgan.
Tumanda 2 ta shahar, 60 ta qishloq va 41 ta mahalla bor.
Manbalar tahrir
- ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 31 temmuz 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31 temmuz 2022.
- ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 31 temmuz 2022da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31 temmuz 2022.