Ensefalit

Ensefalit (lotincha: encephalitis — „bosh miya“) — bosh lshyaning yalligʻlanishi (tra koʻtarilishi, bosh ogʻrishi, falajlar, eshush buzilishi va h.k.), shikastlanish, zaharli moddalar (qoʻrgʻoshin, benzin va boshqalar), kasallik tugʻdiruvchi mikroorganizmlar taʼsirida yuzaga keladi. Birlamchi va ikkilamchi ensefalit farq qilinadi. Birlamchi ensefalit, odatda, virusli kasallik hisoblanaai va maʼlum sharoitlarda epidemiyaga oʻxshab tarqaladi. Koʻpchilik birlamchi ensefalit maʼlum bir joyga xos boʻlib, qoʻzgʻatuvchisining biol. xususiyatlariga koʻra kasallik maʼlum fasllarda paydo boʻladi. Birlamchi ensefalitga chivin va kanalar orqali tarqaladigan, shuningdek, enterovirusli, shikastlanish va kimyoviy agentlar bilan bogʻliq ensefalit ham kiradi.

Ikkilamchi ensefalit baʼzi infeksion kasalliklar (gripp, qizamiq, qizilcha va boshqalar) natijasida kelib chiqadi.

Kanalar yuqtiradigan ensefalit manbai kemiruvchilar. qoramol, qoʻy, echkilar va baʼzi qushlardir. Ensefalit bilan kasallangan hayvon qonini soʻrgan kana ensefalitga qarshi emlanmagan odamni chaqishi oqibatida kasallik yuqadi. Enterovirusli ensefalitda bemor yoki virus tashuvchi infeksiya manbai boʻladi. Kasallik ifloslangan ovqat mahsulotlari. suv va bemorning qoʻli orqali tarqaladi.

Bosh miyaning yalligʻlanishi gavda temperaturasining koʻtarilishi, darmonsizlik, tinka qurishi, uyqu bosishi, bosh ogʻrishi, qusish va boshqalar, shuningdek, ogʻir shakllarida ong buzilishi, alahlash, tutqanoq tutishi va boshqalar kuzatiladi. Ensefalitning turiga qarab kasallik belgilari turlicha kechadi (har birining oʻziga xos xususiyatlari bor). Kasallikning ogʻirengilligi va shakliga qarab bemor butunlay tuzalib ketishi yoki biror asorat (oyoqqoʻllarning darmonsizligi, falaj, tutqanoq tutishi) qolishi mumkin.

Oldini olish uchun ensefalit bilan zararlanish gumoni boʻlgan joylarda ishlaydigan kishilar (oʻrmon ishchilari, ovchilar, geologik qidiruv xodimlari va boshqalar)ni ensefalitga qarshi emlash, shuningdek, chivin va kanalardan saqlanish uchun maxsus korjoma kiyish, yuziga toʻr niqob tutish zarur. Ikkilamchi ensefalitning oldini olish yuqumli kasalliklarni oʻz vaqgida aniqlash va davolashdan iborat.

Yapon ensefaliti

Tarixi

Yapon ensefalitini tashuvchi chivin

Chivinli ensefalit Yaponiyada taxminan 6125 kishi kasallangan katta epidemiyadan keyin oʻrganilgan. Ulardan taxminan 80 %i vafot etdi. Yapon ensefalitining qoʻzgʻatuvchisi birinchi marta 1930-yillarda tasvirlangan. Rossiyada chivinli ensefalitning birinchi holatlari 1938—1939-yillarda Primoryeda qayd etilgan. Kasallikning klinikasiga bagʻishlangan birinchi nashr 1940-yilda professor A. G. Panovga tegishli. Oldini olish juda qiyin boʻlgan: barcha epidemik xavfli suv omborlari neft emulsiyasi bilan ishlov berilgan.

Epidemiologiyasi

Yapon (chivin) ensefalitiga chivinlar (Culex pipiens, Culex trithaeniorhynchus, Aedes togoi, Aedes japonicus) olib keladigan virus sabab boʻladi. Koʻpincha odamlarga taʼsir qiladi, ammo maymunlar, oq sichqonlar va chorva mollariga ham yuqishi mumkin. Odamga infektsiya chivin chaqish paytida chivin soʻlagining qonga kiritilishi natijasida yuzaga keladi. Yapon ensefaliti chivinlarning koʻpayish vaqti bilan bogʻliq mavsumiylik bilan tavsiflanadi. Koʻpincha suv-botqoq joylarda ishlaydigan yoshlar kasal boʻlishadi.

Etiopatogenez

Yapon ensefalitining qoʻzgʻatuvchisi Flaviviridae oilasiga, Flavivirus jinsiga tegishli va arboviruslarning ekologik guruhiga kiradi. Virus oʻz ichiga oladi RNKning hajmi 15-22 nm dan oshmaydi. Qaynatilganda u ikki soat davomida saqlanadi. Spirtli ichimliklar, dietil efir va aseton patogenning faolligiga faqat 3 kundan keyin inhibitiv taʼsir koʻrsatadi. Liyofillangan holatda uzoq vaqt saqlanadi. Past haroratlarda u bir yildan ortiq saqlanishi mumkin. Kirish yoʻli teri orqali. Virusning tarqalishi ham gematogen, ham perineural yoʻl bilan sodir boʻlishi mumkin. Keyin virus miya parenximasiga kiradi, u yerda u koʻpayadi. Ogʻir shakllarda infektsiyaning umumlashtirilishi va patogenning asab tizimida ham, undan tashqarida ham koʻpayishi kuzatiladi. Neyronlarda toʻplanganidan soʻng, virus yana qonga kiradi, bu klinik koʻrinishlarning boshlanishiga toʻgʻri keladi.

Patomorfologiya

Kasallikdan vafot etganlarda miyaning membranalari va moddasi shishgan va toʻliq qonli boʻladi, miya moddasida qon ketishlar, yumshagan oʻchoqlar mavjud. Gistologik tekshiruv perivaskulyar infiltratlar, qon ketishi, neyronofagiya va asab hujayralari distrofiyasini aniqlaydi. Ichki organlarda — koʻplik, seroz va shilliq pardalarda qon ketish, distrofik oʻzgarishlar, ayniqsa yurak mushaklari, jigar va buyraklar. Oʻlimning bevosita sababi miya poyasining shikastlanishi, miya shishi, ITSH.

Klinikasi

Kasallikning inkubatsiya davri 5 dan 15 kungacha. Kasallik tez oʻsib borayotgan umumiy yuqumli belgilar bilan toʻsatdan boshlanadi. Tez charchash, umumiy zaiflik, uyquchanlik, ishlashning pasayishi shaklida prodromal hodisalar boʻlishi mumkin. Baʼzida diplopiya bor, koʻrish keskinligining pasayishi, nutqning buzilishi, dizurik kasalliklar. Kasallikning birinchi kunida febril isitma paydo boʻladi, ikkinchi kundan boshlab kasallik issiqlik hissi yoki kuchli sovuqlik, oʻtkir bosh ogʻrigʻi, qusish, qattiq darmonsizlik, zaiflik, hayratlanish, miyalgiya, yuzning qizarishi va konʼyunktivit, bradikardiya bilan kechadi., keyin taxikardiya, taxipnea. Koʻpincha koma rivojlanadi, petechial ekzantema, bu ongdagi oʻzgarishlar bilan birga keladi. Oʻtkir davrning tez-tez belgilari — turli mushak guruhlarida, ayniqsa, yuz va oyoq-qoʻllarda miyoklonik fibrillar va fasikulyar burmalar, qoʻllarning qoʻpol ritmik boʻlmagan tremori, harakat bilan kuchayadi. Kasallikning klinik koʻrinishida bir-biri bilan birlashtirilishi mumkin boʻlgan bir nechta sindromlar ajralib turadi.

Profilaktika

Yapon ensefalitining oʻchoqlarida chivinlarga qarshi kompleks chora-tadbirlar amalga oshirililada, chivin hujumlaridan himoya qilish va aholida faol immunitetni shakllantirish choralari koʻriladi. Emlash formol vaktsinasi yordamida endemik oʻchoqlar aholisiga epidemik koʻrsatkichlar boʻyicha amalga oshiriladi. Favqulodda passiv profilaktika uchun 10 ml giperimmun ot zardobi yoki 6 ml immunoglobulin bir marta ishlatiladi.