Vikipediya

Eron va Iroq chegarasi

Eron va Iroq chegarasi uzunligi 1,599 km (994 mi) xalqaro chegara boʻlib, shimolda Turkiya bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan Shatt ul-Arab (Eronda Arvand Rud nomi bilan tanilgan) suv yoʻli va janubda Fors koʻrfaziga qadar davom etadi[1]. Garchi chegara birinchi marta 1639-yilda aniqlangan boʻlsa-da, baʼzi tortishuvlar, xususan, Shatt ul-Arabda navigatsiya bilan bogʻliq kelishmovchiliklar davom etmoqda.

Eron-Iroq chegarasi xaritasi

Chegara chizigʻi tahrir

Chegara shimolda Turkiya uch tomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi (sh. 37° 08' 44" va 44° 47' 05" E). Keyin u Zagros togʻlari boʻylab bir qator tartibsiz chiziqlar boʻylab janubga qarab, janubi-sharqqa keng yoʻnalishda boradi, daryolar (masalan, Zab, Sagʻir va Diyala daryosi kabi) va Penjven tumanidagi Sulaymoniya Iroq hududining sharqiy qismidan foydalanadigan qisqa yoʻllarni hisobga olmaganda. Al-Amaraning sharqida tartibsiz chiziqlar toʻxtaydi va chegara botqoqlik orqali Nahr al-Xayin daryosigacha boʻlgan toʻrtta toʻgʻri chiziq boʻylab janubga davom etadi. Chegara bu daryodan qisqa vaqt ichida Shatt ul-Arabgacha boradi, uning talvegsi keyin esa Shatt ul-Arabning ogʻzida joylashgan „past suvning eng chuqur nuqtasi“da Fors koʻrfaziga boradi.

Tarixi tahrir

Usmonlilar davri (1500-yillar —1920-yil) tahrir

Usmonlilar imperiyasi 1532—1555-yillardagi Usmonli-Safaviy urushida hozirgi Iroqning katta qismini Safaviy Forsidan bosib olgan edi. Urush Amasiya tinchligi bilan yakunlandi va bu tinchlik bilan mintaqa ustidan Usmonli hukmronligi tasdiqlandi[2]. Usmonlilarning Mesopotamiyadagi nazorati Zuhob sulhi bilan yakunlangan Usmonli-Safaviy urushi (1623-1639) dan keyin tasdiqlandi[3][4][5][6]. Zuhob shartnomasida ikki imperiya oʻrtasidagi chegara Zagros togʻlari va Dajla daryosi oʻrtasida boʻlishi belgilab qoʻyilgan edi, lekin oʻsha paytda aniq chegaralar chizilmagan[7].

Usmonli-Xotakiy urushi (1722-1727) davrida Usmonlilar Rossiya bilan hamkorlikda Eronga bostirib kirdi va Hamadon shartnomasi orqali shimoli-gʻarbiy Eronning katta qismini egallab oldi[7]. 1740-yillarda yana bir urush boshlandi, 1746-yilda Kerden shartnomasi bilan yakunlandi, bu Eronning gʻarbiy viloyatlaridagi maqomini tikladi va 1639-yilgi Zuhob chegarasini qayta tasdiqladi[8][7].

 
Shatt ul-Arabdagi chegaraning mufassal xaritasi

Usmonli-Fors urushi (1821-1823) 1639-yildagi Zuhob chegarasini qayta tasdiqlagan birinchi Erzurum shartnomasining imzolanishi bilan yakunlandi[9][10][7]. Eron, Usmonli, Rossiya va Britaniya rasmiylari ishtirok etgan chegara komissiyasi chegarani delimitatsiya qilishda yordam berdi, natijada 1847-yildagi ikkinchi Erzurum bitimi 1639-yilgi chegarani kichik oʻzgartirishlar bilan tasdiqladi[11][7]. Yangi shartnoma birinchi navbatda Shatt ul-Arab suv yoʻli masalasini koʻtardi; chegara daryoning sharqiy qirgʻogʻida oʻrnatildi, shunda butun suv yoʻli Usmonlilar nazorati ostida qoladi va shu bilan birga „Fors kemalari hech qanday toʻsiqsiz va cheklovsiz erkin harakatlanish huquqiga ega boʻladi“[7]. Toʻrt tomonlama chegara komissiyasi keyingi yillarda oʻz ishini davom ettirdi va koʻp mehnat va kartografik tortishuvlardan soʻng 1869-yilda batafsil xarita ishlab chiqildi[7].

Komissiya ishiga qaramay, chegarani aniq belgilash boʻyicha bahslar davom etdi. Usmonlilar va Eron 1911-yilda mintaqada mustamlakachilik niyatida boʻlgan Rossiya va Britaniyaning talabiga binoan aniqroq chegaralarni belgilash ustida ishlashga kelishib oldilar[7][12][13][14]. 1913-yil noyabrdan 1914-yil oktyabrgacha chegara komissiyasi Konstantinopol protokolini tuzdi, u butun chegaraning batafsil delimitatsiyasini taʼminladi, shuningdek, Shatt ul-Arabda Usmonlilar nazoratini tasdiqladi[7]. Umuman olganda, chiziq Eronning Xurramshahr shahrini oʻrab turgan hududdan tashqari, suv yoʻlining sharqiy qirgʻogʻi boʻylab harakatlanishi kerak edi[7]. Keyin toʻrt davlatdan iborat chegara komissiyasi chegarani yerda oʻrganib chiqdi va uni ustunlar bilan belgiladi, tasdiqlangan chegara tasvirlangan batafsil xaritalar seriyasini yaratdi[7].

Mustamlaka va mustaqil Iroq (1920-yildan hozirgi kungacha) tahrir

Birinchi jahon urushi paytida Britaniya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan arab qoʻzgʻoloni Usmonlilar hukmronligini Yaqin Sharqning koʻp hududidan olib tashlashga muvaffaq boʻldi. 1916-yilgi Ango-Farang Sayks-Pikot kelishuvi natijasida Britaniya Usmonlilarning Mosul, Bagʻdod va Basra viloyatlari ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi va 1920-yilda Iroq mandatini tashkil qildi[7]. Avvalgi Usmonli-Eron chegarasi saqlanib qoldi, endi esa Eron va Iroq, shuningdek, 1923-yilda tashkil etilgan Eron va yangi Turkiya Respublikasi oʻrtasidagi chegaralarni tashkil etadi[7]. Keyinchalik Iroq 1932-yilda mustaqillikka erishdi[7].

 
Eron-Iroq urushi (1980-1988) davridagi asosiy jangovar hududlarni koʻrsatadigan xarita

Chegara 1934-yilda Millatlar ligasida Eron tomonidan eʼtiroz bildirildi, Erzurum shartnomasi va Konstantinopol protokolining haqiqiyligi shubha ostiga qoʻyildi[7]. Mojaro 1937-yilda eski chegaraning umumiy chiziqlari boʻyicha hal qilindi, Eronning Obodon shahri yaqinidagi hudud bundan mustasno, u yerda chegara oʻn yillar oldin sharqiy qirgʻoqdan talvegga koʻchirilgan, xuddi Xurramshahr atrofida boʻlgani kabi[7][15].

Bu Eronning asosiy shikoyatlarini hal qilgan boʻlsa-da, Shatt ul-Arabda navigatsiya erkinligi masalasiga javob bera olmadi. Bu masala keyingi oʻn yilliklarda avj oldi, Iroq 1970-yillarda Saddam Husayn hokimiyat tepasiga kelganidan keyin yanada qatʼiy tashqi siyosatni qabul qildi. 1969-yilda Eron 1937-yilgi shartnomani bekor qildi, natijada 1974—1975-yillarda Shatt ul-Arabda Iroq bilan toʻqnashuv boʻldi[16][17][18]. Bunga javoban Iroq Eronning neftga boy Xuziston viloyatidagi arab separatistlarini, Eron esa Iroqdagi kurd isyonchilarni qoʻllab-quvvatladi[15]. 1975-yil 6-martda Jazoirda tinchlik shartnomasi imzolandi, unda ikkala tomon ham Erzurum shartnomasi va Konstantinopol protokoli asosida quruqlikda ham, Shatt ul-Arabda ham chegarani yanada demarkatsiya qilishga vaʼda berdilar[7][19]. Oʻsha yili Bagʻdodda chegarani belgilovchi xaritalar bilan birga Jazoir qoidalarini tasdiqlovchi yana bir shartnoma imzolandi[7].

1979-yilda Saddam Husayn rasman hokimiyatga kelgani va Islom inqilobida Eron shohi agʻdarilib, oʻrniga Oyatulloh Ruhulloh Xumayniy boshqaruvidagi shia teokratiyasi oʻrnatilishi ortidan munosabatlar yana keskinlashdi. Urush 1980-yilda Iroq Eronga bostirib kirganida boshlandi va bu sakkiz yillik Eron-Iroq urushiga olib keldi[20]. Deyarli butun quruqlikdagi urush xalqaro chegaraga yaqin joyda olib borilgan, garchi mojaro boshi berklikka olib kelgan va jang tugaganidan keyin chegarada hech qanday oʻzgarishlar boʻlmagan[21]. Aloqalar 1990-yilda tiklandi va 2003-yilda Saddam Husayn hokimiyatdan agʻdarilganidan keyin sezilarli darajada yaxshilandi.

Chegara yaqinidagi aholi punktlari tahrir

Eron tahrir

Iroq tahrir

Chegara oʻtish joylari tahrir

 
2015-yilda Mehrandagi Eron-Iroq chegarasi

Eron va Iroq Kurdistoni oʻrtasida toʻrtta chegara oʻtish punktlari mavjud: Parviz chegarasi (Sulaymoniya muxofazasi / Kirmonshoh viloyati)[22], Hoji Umeran (Erbil muxofazasi), Bashmaq (Kurdiston ustoni / Sulaymoniya muxofazasi)[23] va (2016-yildan) Sulaymoniya muxofazasining Penjven shaharchasida joylashgan Sayran Banda.

Iroq va Eronning qolgan qismi oʻrtasida Xusraviy /Manzariya[24], Mehran /Zurbatiya[25], Chazabe /Al-Shayib, Shalamche va Sumar /Mandalida chegara oʻtish joylari mavjud[26][23]. 2023-yilda Iroq hukumati Eron bilan chegarasida 47 ta inshoot qurish ustida ish olib bordi[27].

Yana qarang tahrir

Manbalar tahrir

  1. ↑ CIA World Factbook - Iraq, qaraldi: 4 April 2020
  2. ↑ 'The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566', V. J. Parry, in A History of the Ottoman Empire to 1730, ed. M. A. Cook (Cambridge University Press, 1976), 94.
  3. ↑ Kia, Mehrdad. The Ottoman Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO, 2017 — 46 bet. ISBN 978-1610693899. 
  4. ↑ Somel, Selçuk Akşin, Historical Dictionary of the Ottoman Empire, (Scarecrow Press Inc., 2003), 306
  5. ↑ Meri, Josef W.. Medieval Islamic Civilization: L-Z, index. Taylor & Francis, 2006 — 581 bet. ISBN 978-0415966924. 
  6. ↑ „The Origin and Development of Imperialist Contention in Iran; 1884–1921“. History of Iran. Iran Chamber Society. 2018-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 17-sentyabr.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 International Boundary Study No. 164 – Iran-Iraq Boundary (PDF), 13 July 1978, 2019-10-01da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 4 April 2020 (PDF), 13 July 1978, archived from the original (PDF) on 1 October 2019, retrieved 4 April 2020
  8. ↑ Mikaberidze, Alexander. Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO, 2011 — 169 bet. ISBN 978-1598843361. 
  9. ↑ Ateş, Sabri. Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914. New York: Cambridge University Press, 2013 — 49 bet. ISBN 9781107033658. 
  10. ↑ Mikaberidze, Alexander. Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, 2011 — 301 bet. ISBN 9781598843361. 
  11. ↑ Victor Prescott and Gillian D. Triggs, International Frontiers and Boundaries: Law, Politics and Geography (Martinus Nijhoff Publishers, 2008: ISBN 90-04-16785-4), p. 6.
  12. ↑ Kazemzadeh, Firuz. Russia and Britain in Persia, 1864–1914: A Study in Imperialism. New Haven, CT: Yale University Press, 1968.
  13. ↑ Siegel, Jennifer. Endgame: Britain, Russia, and the Final Struggle for Central Asia. London and New York: Tauris, 2002.
  14. ↑ White, John Albert. Transition to Global Rivalry: Alliance Diplomacy and the Quadruple Entente, 1895–1907. Cambridge, U. K., and New York: Cambridge University Press, 1995.
  15. ↑ 15,0 15,1 Karsh, Efraim. The Iran–Iraq War: 1980–1988. Osprey Publishing, 25 April 2002 — 1–8, 12–16, 19–82 bet. ISBN 978-1-84176-371-2. Karsh, Efraim (25 April 2002). The Iran–Iraq War: 1980–1988. Osprey Publishing. pp. 1–8, 12–16, 19–82. ISBN 978-1-84176-371-2.
  16. ↑ Bulloch, John. The Gulf War: Its Origins, History and Consequences, 1st published, London: Methuen, 1989. ISBN 978-0-413-61370-7. 
  17. ↑ Pipes. „A Border Adrift: Origins of the Iraq-Iran War“. New Weapons (1983). Qaraldi: 2014-yil 7-sentyabr.
  18. ↑ Abdulghani, J. M.. Iraq and Iran: The Years of Crisis, London, 1984 — 142 bet. 
  19. ↑ Karsh, Efraim The Iran–Iraq War 1980–1988, London: Osprey, 2002 page 8
  20. ↑ Cordesman, Anthony H.. The Lessons of Modern War: Volume;– The Iran–Iraq Conflict. Westview Press, 1990 — 102 bet. ISBN 978-0-8133-0955-2. 
  21. ↑ Tarock, Adam. The Superpower's Involvement in the Iran Iraq War. Nova Publishers, 1998. ISBN 9781560725930. 
  22. ↑ „Iran re-opens border crossings with Iraqi Kurdistan region“. Reuters (2018-yil 2-yanvar).
  23. ↑ 23,0 23,1 Caravanistan - Iran-Iraq border crossings, qaraldi: 5 April 2020Caravanistan – Iran-Iraq border crossings, retrieved 5 April 2020
  24. ↑ „Iraq Opens Another Border Crossing with Iran“ (2020-yil 24-iyul).
  25. ↑ „گذرگاه مرزی مهران-زرباطیه عراق بازگشایی شد“.
  26. ↑ „Trade with Iraq Rising“ (2015-yil 7-aprel).
  27. ↑ „Baghdad to intensify security measures on Iran-Iraq zero line - Mehr News Agency“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eron_va_Iroq_chegarasi&oldid=3999021" dan olindi